شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق اۋىل شارۋاشىلىعىن ماشينالاندىرۋ مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ مۇشەسى، مەكەمەنىڭ ورىنباسار باستىعى
گۇلنار وبۇل
قوڭىركۇزدەگى قاشقار، قاۋىن - قاربىز بەن جەمىس - جيدەكتىڭ ءيىسى اڭقيدى، مەن قالىڭ ساياحاتشىمەن بىرگە ساياحات جول باستاۋشى بويجەتكەنگە ىلەسىپ ءىپارحان باقشاسىن سەرۋەندەدىم. ءىپارحان اۋلەتىنىڭ قابىرستانىندا، ساياحات جول باستاۋشى بويجەتكەن ساياحاتشىلارعا سۇلۋ بيكە سۋ دايشياڭنىڭ حيكاياسىن اسا قۇرمەتپەن اڭگىمەلەدى.
سۋ دايشياڭ بەيجيڭدىك، چيڭ پاتشالىعى چيانلۇڭ زامانىنىڭ ورتا تۇسىندا ءىپارحاننىڭ اعاسى تۇردىعا تۇرمىسقا شىققان. تۇردى وردانىڭ ۇلكەن - كىشى قوجالاردىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرۋىندا ەڭبەك كورسەتكەندىكتەن، چيانلۇڭنىڭ سي - سياپاتىنا بولەنىپ بەيجيڭگە بارعان. كەيىن قارىنداسى ءىپارحان تاڭدالىپ ورداعا اكەلىنگەندىكتەن ءارى پاتشا اعزامنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەندىكتەن، ءۇرىم - بۇتاعىنا قامقورلىق جاسالعان. كوپ جىلداردان كەيىن، تۇردى باقىتقا قارسى اۋىرىپ قايتىس بولادى. پاتشا اعزامنىڭ رۇقساتىمەن، سۋ دايشياڭ كۇيەۋىنىڭ تابىتىن الىپ قيىر جول باسىپ، تاۋ اسىپ، وزەن كەشىپ، تۇپ - تۋرا جارتى جىلدان استام ۋاقىت ءجۇرىپ، اقىرىندا قاشقارعا جەتەدى. سۋ دايشياڭ سول كەلگەنىنەن قايتىپ كەتپەي، ماڭگى باقي كۇيەۋىنىڭ قاسىندا قالىپ، قاشقارداعى ءار ۇلت حالقىن قورعاعان. جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، سۇلۋ دا اق كوڭىل سۋ دايشياڭ حانىم بۇقارانى ايالاپ، ايەلدەردىڭ جان اشىرى بولعان، ول تالاي رەت قارجى شىعارىپ تىڭ اشتىرىپ، توعان قازدىرىپ، سۋ تيىرمەن جاساتىپ، جەمىس باقشاسىن قۇرىپ، وزىندەگى باردى جەرگىلىكتى حالىققا ارناعان. ونىڭ اق پەيىلى مەن كومەگى جەرگىلىكتى ورىنداعى ۇيعۇر ۇلتى بۇقاراسىن اسەرلەندىرگەن، ادامدار ونى قادىرلەپ، قۇرمەتتەپ، وعان ”ءدىلدارگۇل“ دەپ جەرگىلىكتى ات قويادى. ”ءدىلدار“ دەگەن ءسوزدى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن تىلگە اۋدارساق ”نيەتتەس، باعىتتاس“ دەگەن ماعىنادا بولىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكپەن ىنتىماقتاسقان رۋحاني تامىرلاستىعىن بەينەلەپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىنا دەگەن تەرەڭ تانىمىن شوعىرلاندىرعان. بۇل حيكايا شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ باستان - اياق جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تامىر تارتقاندىعىن، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن تەرەڭدەي سىپاتتايدى.
بۇل حيكايا سول اراداعى بارلىق ساياحاتشىنى اسەرلەندىردى. ىشكى وڭىرلەردەن كەلگەن ءبىر ساياحاتشى تەبىرەنە: شينجياڭنىڭ سۇلۋ قىزى، اڭگىمەڭ تاماشا ەكەن، سەن پۇتۇڭحۋانى سونداي جاتىق سويلەيدى ەكەنسىڭ، قايدان ۇيرەندىڭ؟ - دەپ سۇرادى. ساياحات جول باستاۋشى بويجەتكەن جىميا كۇلىپ، سىڭعىرلاعان ۇنمەن: ”مەن جۇڭگونىڭ قىزىمىن، پۋتۇڭحۋانى كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان ۇيرەندىم“، - دەدى. اسىلىندە، ساياحات جول باستاۋشى بويجەتكەن قاشقار قالاسىنداعى كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ مەكتەبىنەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ، ءوزى جاقسى كورەتىن ساياحات جول باستاۋشى قىزمەتىمەن شۇعىلدانىپتى. كوپشىلىككە ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا، ول تاعى بۇلبۇلداي انگە باسىپ، اشىلعان گۇلدەي ادەمى ءبيىن بيلەدى. ول ءوز ءۇيىنىڭ ءىپارحان باقشاسىنىڭ ماڭىندا بولىپ، ۇرپاقتار بويى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانىپ كەلگەندىگىن، ءوزىنىڭ كىشكەنتايىنان ءان ايتىپ، ءبي بيلەۋدى جاقسى كورەتىندىگىن ايتتى. نەشە جىلدىڭ الدىندا، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ازدىرۋىنان اداسقان اكەسىنىڭ ماجبۇرلەۋىمەن، ول دا بارعان سايىن ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ تەرەڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، وسى زامانعى قوعامنان جىراقتاي باستايدى، قاسىنداعى ادامداردىڭ قالىپتى تۇرمىسىنا كيلىگىپ، ايتىلمىش ”جات دىندەگىلەر“گە جاۋ كوزبەن قارايدى. بويجەتكەن ماعان ءوزى مەن ساباقتاستارىنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا باۋلىنعاننان كەيىن، رۋحاني بەت - بەينەلەرىنىڭ شىت جاڭا وزگەرگەندىگىن ايتتى. ولاردىڭ اراسىنداعى كەيبىرەۋى ءوزى شارۋاشىلىق قۇرسا، كەيبىرەۋى زاۆودقا جۇمىسقا ورنالاسىپ، ەگىنشىدەن وسى زامانعى كاسىپ سالاسى جۇمىسشىسىنا اينالىپ، وزدەرىنىڭ قاجىرلى ەڭبەككەرلىگى مەن اقىل - پاراساتى ارقىلى كەدەيلىكتەن ارىلىپ اۋقاتتانۋ جولىنا ءتۇسىپ، وزىنە جانە تۇتاس وتباسىنا شىت جاڭا تۇرمىس اكەلىپتى. بويجەتكەن ماعان ماقتانىشپەن قازىر وتباسىنداعىلاردىڭ ءوز قىزمەتىن قاتتى قولدايتىندىعىن، تەك قۇلشىنا، تاباندىلىقپەن بەرىلە ىستەسە عانا، ءوزىنىڭ كىرىسىنىڭ جىلدام ارتاتىندىعىن ايتتى. ءدىني ۇشقارى كۇشتەر ءدىندى جەلەۋ ەتىپ ۇلتتىق وشپەندىلىككە جەلىكتىرىپ، ۇلتتىق قايشىلىق تۋدىرىپ، وتاندى بولشەكتەۋ قاسكۇنەمدىگىنە سالىندى. ەگەر كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنىڭ جۇرگىزگەن زاڭ، زاڭ ەرەجەلەر، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ تەگىن باۋلۋى بولماعان بولسا، مۇمكىن ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ىلگەرىدە ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ الجاستىرۋى مەن الداۋىنا ۇشىراعاندىعىن جەتە تانىماعان، ءوزىنىڭ وتباسىنداعى ورنىنىڭ تومەن ەكەنىن سەزىنە الماعان، تۇرمىستا ءۇمىت ۇشقىنىن كورە الماعان بولار ەدى، وندا قازىرگىدەي وزىنە دەگەن سەنىم، ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ جانە وتباسى تۇرمىسىنىڭ وزگەرىسى قايدان بولسىن؟ بويجەتكەن: ”كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنداعى وقىتۋشىمىز قۇددى انامىز سەكىلدى قامقورلىق كورسەتىپ، ءبىزدى تاربيەلەپ، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ بىزگە دەگەن ىقپالىن الاستاپ، ءبىزدى جۇڭگو تاريحى جونىندە اناعۇرلىم ايقىن تانىمعا يە ەتىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگىن ۇعىندىردى، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز، مەيلى قايسى ۇلت بولايىق، ەڭ اۋەلى، بارلىعىمىزدىڭ جۇڭگولىق ەكەندىگىمىزدى، مەملەكەتتىڭ زاڭ، زاڭ ەرەجەلەرىنە بويسۇنۋعا ءتيىس ەكەندىگىمىزدى ۇعىندىردى“، - دەدى. وسى سۇلۋ بويجەتكەننىڭ سىپايى دا وزىنە سەنىمدى بەينەسىن كورگەن، ونىڭ بولاشاققا دەگەن ارمانعا تولى سوزدەرىن ەستىگەن جاندار، ونىڭ بۇرىن ءدىني ۇشقارى يدەيامەن ابدەن جۇعىمدالعان، ۇيىنەن اتتاپ شىقپايتىن ەگىنشىنىڭ قىزى ەكەندىگىنە قايدان سەنسىن؟
ساياحات جول باستاۋشى بويجەتكەننىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەندە، مەن شىن جۇرەكتەن تولقىدىم: ايەلدەر ادەمى بولسا، شينجياڭ كورىكتەنەدى. ايەلدەر ءوز باسىنىڭ، وتباسىنىڭ جانە قوعامنىڭ العا باسۋىن دەمەيدى، ايەلدەردىڭ كوزقاراسىنىڭ وزگەرۋى، ءسوزسىز، قوعامنىڭ العا باسۋىن ىلگەرىلەتەدى. ال، وسى العا باسۋلار جاڭا داۋىردەگى پارتيانىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسىنىڭ شينجياڭدا دايەكتىلەندىرىلۋىنىڭ، تياناقتاندىرىلۋىنىڭ ارقاسى. شينجياڭنىڭ سوڭعى 3 جىلداعى ورنىقتىلىعى ەكونوميكانىڭ دامۋىنىڭ، اسىرەسە، ساياحات كاسىبىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ ”پايداسىن“ الا كەلدى. جاڭا ءداۋىر، جاڭا بەت - بەينە، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى ءىپارحان باقشاسىنداعى ساياحات جول باستاۋشى بويجەتكەندى وزگەرتتى، ولاردىڭ وتباسىن دا وزگەرتتى. ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ىقپالىنان بويىن اۋلاققا سالىپ، تار، توماعا - تۇيىق، كەرباقپا كوزقاراستان ارىلىپ، مەملەكەت تانىمى مەن زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن سانالى ورناتىپ، وزدەرىنىڭ ەڭبەكشىل قوس قولدارىنا سۇيەنىپ باقىتتى تۇرمىسقا تالپىنۋ الدەقاشان شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ورتاق ارمانىنا اينالدى.
شينجياڭدا كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى − زاڭ بويىنشا ىستەلگەن، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ازدىرۋىنا ۇشىراعان كەيبىر بۇقارانىڭ ۇشقارىلىقتىڭ شىرماۋىنان قۇتىلۋىنا كومەكتەسەتىن، ولاردىڭ وسى زامانعى وركەنيەتتى تۇرمىسقا تالپىنۋىنا كومەكتەسەتىن ماڭىزدى شارا، ولاردىڭ ساپاسىن وسىرۋدەگى جانە ولاردى اناعۇرلىم ويداعىداي دامۋعا جەبەۋدەگى يگى شارا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتتى تۇرمىسقا تالپىنۋىنداعى كوپىر.
