شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى فيلوسوفيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى، اعا زەرتتەۋشى
مۇرات قينايات
2019 - جىلى 11 - اي، قاشقاردان حوتانعا ۇشقان كەزەكشى ۇشاقتا مەن جۇڭگو تايۋان وڭىرىنەن كەلگەن ساياحاتشى جاڭ حانىممەن قاتارلاس وتىرىپ قالدىم دا، ەكەۋىمىز قىزۋ اڭگىمەگە تۇستىك.
جاڭ حانىم ۇلتتىق سالت - سانا مادەنيەت اۋەسكەرى ەكەن، 2018 - جىلى ساياحات ۇيىرمەسىنە ىلەسىپ سولتۇستىك شينجياڭدى ەمىن - ەركىن ارالاپ، تەرەڭ اسەرگە يە بولىپتى، بيىل تاعى دا جۇبايىمەن بىرگە وڭتۇستىك شينجياڭعا ساياحاتتاي كەلىپتى. ول شينجياڭ مەيلى قانشا رەت كەلسەڭ دە، تاعى دا كەلگىڭ كەلىپ تۇراتىن كەرەمەت جەر دەپ قارادى. جاڭ حانىم ءوزىنىڭ ۇرىمجىدە مەتروعا وتىرعاندىعىن، ساياحاتشى سەڭدەي سوعىلىسقان شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارىنا دا بارىپ، شينجياڭنىڭ جايبىراقات، تىنىشتىعىن تەرەڭ سەزىنگەندىگىن ايتتى.
جاڭ حانىم كوپ نەگىزدى مادەنيەتتەر توعىسۋىنىڭ بەلگىسى مول قاشقار بايىرعى قالاسىن ارالاعاندا، ءداستۇرلى مۋزيكا اسپاپتارى، ساز بالشىق، اعاش بۇيىمدار سياقتىلاردى قامتىعان كوپتەگەن از ۇلت ءداستۇرلى قولونەر بۇيىمدارىنىڭ وسى ارادا ۇرپاقتار بويى جالعاسقاندىعىن ءارى تىڭ ومىرشەڭدىك كۇش ايگىلەگەندىگىن كورگەنىن ايتتى. جاڭ حانىم قاشقار بايىرعى قالاسىنان كەيبىر ءداستۇرلى قولونەر بۇيىمدارىن ۋيچاتتا اقشاسىن تولەۋ ارقىلى تايجۇڭداعى ۇيىنە جىبەرىپ بەرىپتى. ول بىلاي دەدى: قازىرگى قاشقاردى شىنىمەن بايىرعى مەن وسى زاماننىڭ ءبىر - بىرىنە زەر سالىپ، تاريح پەن رەالدىق ءبىر - بىرىنە نۇر - شۇعىلا توگىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ سۇبەلى دە گۇلدەنگەن كۇيىن كورسەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ شات - شادىمان تۇرمىس، الاڭسىز تىرشىلىك كەشىرىپ، جاراسىمدى دا باقىتتى تۇرمىس كەشكەن كورىنىسىن ايگىلەپ تۇر دەۋگە بولادى، اسىرەسە، ”قاشقار اسەرى“ كوشەسى وعان ۇمىتىلماستاي اسەر قالدىرىپتى. مۇنداعى ساۋداگەرلەردىڭ اراسىندا كونە قالا تۇرعىندارىمەن قوسا، ىشكى وڭىرلەردەن كەلگەن كوپتەگەن شارۋاشىلىق قۇرۋشىلار دا بار، ءار ۇلت حالقى كونە قالادا ءبىر تۇلعا بولىپ توعىسقان. كوشەنىڭ ءبىر جاعى ءتۇرلى شاراپحانالار، كوفەحانالار، ەرەكشە حالىقتىق تۇسەلحانالار، سونداي - اق كەيبىر شەتەلدىكتەر اشقان ءتۇرلى دۇكەندەر ەكەن دە، ەندى ءبىر جاعى بايىرعى قالا قورعانى، قورعان تۇبىنە جاعالاي اعاش ۇستەل - ورىندىقتار قويىلىپ، وندا ادامدار سىرا ءىشىپ، كاۋاپ جەپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەگى ءان - بيدەن ءلاززات الىپ، الۋان تۇسكە قۇبىلعان وسى زامانعى شىراق سالتاناتىن قىزىقتاپ وتىرادى ەكەن. ارالاپ جۇرسەڭىز، حالىقارالانعان كوشەنىڭ جانعا جايلى تۇرمىس لەبىندەگى باتىس ءوڭىر ۇلتتىق سالت - ساناسىنىڭ جاندى كورىنىسىندە وتىرعانداي سەزىنەسىز. جاڭ حانىم بىلاي دەدى: قاشقار بايىرعى قالاسىندا ماحاباتتاسقان ءار ۇلت جاستارى قول ۇستاسا ءبىر - بىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، كوشە بويىنداعى تەرەڭ سەزىمدى گيتارامەن سۇيەمەلدەنگەن ءاندى زەر سالا تىڭدايدى، سول كەزدە مەن تايجۇڭداعى شاراپحانا كوشەسىندە جۇبايىما تەرەڭ سەزىممەن قاراپ وتىرعانداي جۇرەگىم باقىتتى ەستەمەگە تولدى.
جاڭ حانىم ءوزىنىڭ كەيبىر باتىس اقپارات قۇرالدارى مەن ساياساتپازدارىنىڭ شينجياڭ ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جويدى دەپ شابۋىلداپ، پالە جاپقانىن كورگەنىن، ءبىراق قازىر ءوز كوزىمەن كورگەننەن كەيىن، باتىستىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ شىندىقتان اۋىر الشاقتاعانىن بايقاعانىن ايتتى. ول بىلاي دەدى: بايىرعى قالادا از ۇلت ءداستۇرلى ونەرىن جالعاستىرىپ وتىرعان كوپتەگەن شەبەرلەر بار ەكەن، كوپتەگەن شەبەرلىكتەر 5 − 6 ۇرپاققا جالعاسىپتى. سونىمەن بىرگە، ول كوپتەگەن جاستاردىڭ اتا - بابالارىنان جالعاسقان قولونەردى ۇيرەنىپ جاتقاندىعىن ءارى ءداستۇر نەگىزىندە وسى زامانعى فاكتورلاردى قوسىپ، اتا - بابادان قالعان ونەردى وزدەرىنىڭ قولىمەن اسقاقتاتقاندىعىن كورىپتى. مەن جاڭ حانىمعا مىنانى ايتتىم: ۇيعۇر ۇلتىنىڭ بۇل قولونەر شەبەرلىگى مۇراگەرلەرى ەجەلدەن مەملەكەتتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، كەيبىر قولونەرلەر قاتىستى قۇرىلىمداردىڭ مويىنداۋىنان ءوتتى ءارى مەملەكەت دارەجەلى، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ىشىندە، مەملەكەت دارەجەلى مۇراگەرلەر جىلىنا 20 مىڭ يۋان ۇيرەتۋ - ۇيرەنۋ قوسىمشا قاراجاتىن الادى، اۆتونوميالى رايون جانە جەرگىلىكتى ورىن دارەجەلى مۇراگەرلەر دە سايكەستى ۇيرەتۋ - ۇيرەنۋ قوسىمشا قاراجاتىن الادى. قورعاۋ جانە مۇراگەرلىك ەتۋمەن بىرگە، ۇكىمەت تاعى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن شەبەرلىگىنىڭ كاسىپ سالالانۋ جولىنا ءتۇسۋىن ۇزدىكسىز جەبەپ، از ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنىپ دامۋىن ىلگەرىلەتتى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ دا ساياحات كاسىبىنە ارالاسۋىنىڭ شىت جاڭا باقىتتى تۇرمىسىن اشىپ، كىرىستەرىن ارتتىرىپ بايۋ جولىنا ءتۇسىردى. قاشقار بايىرعى قالاسىندا ءبىر كوشەدە ءبىر ەرەكشەلىك، ءبىر كوشەدە ءبىر كاسىپ بار، بۇل كاسىپ سالالاندىرىپ دامىتۋ الا كەلگەن ناتيجە.
مەن جاڭ حانىمعا مىنانى ايتتىم: بايىرعى قالانىڭ وزگەرىسى قاشقاردىڭ تاريحىنىڭ ”جاندى سىپاتى“. كونە قالا رايونى كەزىندە ”لاس سۋ بۋلانىپ جاتاتىن، قوقسىقتار جەلمەن ۇشىپ جۇرەتىن، سۋ قۇبىرى تامدا ءىلۋلى تۇراتىن، دارەتكە بارۋ ءۇشىن ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعاتىن“ تاريحتى باستان كەشىرگەن، كوپتەگەن ۇيلەر جەر سىلكىنىسىنە توزىمدىلىك ولشەمىنە جەتپەيتىن. مەملەكەت 2010 - جىلدان باستاپ جيىنى 7 ميلليارد يۋاننان استام قارجى قوسىپ، قاشقار كونە قالاسىنداعى قاتەرلى، كونە ۇيلەردى جاقسارتتى، مىڭ جىلدىق بايىرعى قالا وسىلايشا تىڭ تىرشىلىككە بولەندى. قازىرگى قاشقار بايىرعى قالاسىندا تۇرعىنداردىڭ باس اماندىعى، مال - مۇلىك حاۋىپسىزدىگى قورعالۋمەن بىرگە، اسىلگى بەت - بەينەسى دە ساقتالىپ، ءداستۇرلى بازار مادەنيەتى جالعاستىرىلدى. كەيبىر اۋەلگى تۇرعىندار وزدەرىنىڭ ءۇيىنىڭ 1 - قاباتىنان شاعىن دۇكەن اشىپ، ەرەكشە قولونەر بۇيىمدارى قاتارلىلاردى تيجارات ەتەدى، كەيبىر تۇرعىندار ۇلتتىق ەرەكشە اس - سۋ، ءان - ءبي ورىنداۋ، ۇلتتىق سالت - سانانى سەزىندىرۋ جانە قولونەر بۇيىمدارىن ساتۋ سياقتىلاردى ءبىر تۇلعالاندىرىپ، جۇڭگو مەن شەتەلدىڭ ساياحاتشىلارىن ۇزدىكسىز باۋرادى.
ورتالىقتىڭ شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ قىزمەتىنىڭ ورنالاستىرۋىنا ساي، شىنجىن قاشقارعا باعىتتامالى كومەكتەسەتىن ولكە، قالالاردىڭ ءبىرى بولدى. 9 جىلدان بەرى، شىنجىن شينجياڭعا كومەكتەسەتىن كادرلار مەن تەحنيكتەردەن جيىنى 906 ادام جىبەرىپ، جالپى 8 ميلليارد 400 ميلليون يۋان قارجى سالدى. شىنجىن قاتارلى جەرلەردىڭ ىقىلاستى كومەگىندە بۇرىنعى جىبەك جولىنداعى گاۋھار قايتادان شۇعىلا شاشتى، بۇل جۇڭگوشا سوتسياليزم ءتۇزىمىنىڭ بۇكىل ەلدى ءبىر تۇتاس جۇيە ەتىپ، كۇشتى شوعىرلاندىرىپ ءىرى ىستەردى تىندىراتىن ابزالدىلىعىن تولىق ايگىلەدى. اتاپ وتۋگە تاتيتىنى، بايىرعى قالاداعى ءىشىنارا كاسىپ يەلەرى شينجياڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقاندار. ولار مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى، زاڭدىق بىلىمدەردى جانە كاسىپتىك شەبەرلىكتى ۇيرەنۋ، اسىرەسە، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ تاربيەسى ارقىلى ۇشقارى يدەيانىڭ ىقپالى مەن شەڭگەلىنەن قۇتىلىپ، رۋحاني بەت - بەينەسى شىت جاڭا تۇرگە ەندى.
جاڭ حانىم مەنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ زيالىسى ەكەنىمدى بىلگەننەن كەيىن، ءوزىمنىڭ دە ەسەيۋ بارىسىم مەن شينجياڭداعى قازاق ۇلتىنىڭ جاعدايىن ايتۋىمدى ءوتىندى. مەن ماقتانىشپەن وعان بىلاي دەدىم: شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ عىلمي زەرتتەۋ قىزمەت ورنىندا 30 جىلعا جۋىق تەر توككەن قازاق وقىمىستىسى رەتىندە، مەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ از ۇلتتارعا قاراتقان ساياساتىنىڭ يگىلىگىنە كەنەلىپ ەسەيگەن سان مىڭداعان جاڭا جۇڭگو از ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىرىمىن. مەنىڭ اۋىلىم التايدا، ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن كەزدە مەملەكەتتىڭ از ۇلت وقۋ - اعارتۋى جاعىنداعى ءتيىمدى ساياساتىنان يگىلىكتەنىپ، حۋادۇڭ پەداگوگيكا داشۋەسىنە وقۋعا ءتۇستىم. تولىق كۋرستان وقۋ بىتىرگەن كەزدە، مەملەكەتتىڭ باتىس بولىك وڭىرلەر ءۇشىن اسپيرانت باۋلۋ باعىتتامالى ساياساتىنا ساي، انا مەكتەبىمدە تاعى ماگيسترلىق اتاعى بويىنشا وقىدىم. داشۋەدەگى 7 جىلدا، مەكتەپ وقۋ اقىسىن الماعاننىڭ سىرتىندا، ءبىز از ۇلت وقۋشىلارىنا تۇرمىستىق جاردەماقى دا بەرىپ تۇردى. قىزمەتكە قاتىناسقان كوپ جىلدان كەيىن، قىزمەت ورنىم مەنىڭ ۇزدىكسىز ءبىلىم اسىرىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتى زەرتتەۋدەگى ءپان باستاماشىسى بولۋىمدى ءۇمىت ەتتى. مەملەكەتتىڭ از ۇلت جوعارى دەڭگەيلى تىرەكتى دارىندىلارى جوسپارىنىڭ قولداۋىندا، مەن نانجيڭ داشۋەسىنە كەلىپ دوكتورلىق عىلمي اتاعى بويىنشا وقىدىم. دوكتورلىقتان وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن، ءساتتى تۇردە جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ پوست - دوكتورلار جىلجىمالى پۋنكتىنە كىردىم ءارى مەملەكەتتىك وقۋ - اعارتۋ مينيسترلىگى شەتەلدە وقىتۋ قورى كوميتەتىنىڭ باتىس بولىك ءوڭىرى دارىندىلارىن جەتىلدىرۋ ارنايى نىسانىنىڭ قارجىلاي كومەگىندە امەريكانىڭ وحايو شتاتتىق داشۋەسىندە ءبىر جىل ساپارلاۋشى مامان بولدىم. مەنىڭ ەسەيۋ بارىسىم سياقتى شينجياڭنىڭ ءىشى - سىرتىنداعى جوعارى مەكتەپتەر مەن عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىندا تاعى دا ءبىر توپ شينجياڭ قازاق ۇلتى جوعارى ماعلۇماتتى زيالىلارى ارىندى ەڭبەك ەتۋدە، ولار ءوز سالالارىنىڭ ءپان باستاماشىلارىنا جانە تاراۋ باسشىلارىنا اينالدى، كەيبىرەۋلەرى، اۋەلى، حالىقارالىق ءىلىم سالاسىندا بوي كورسەتتى. مەن ەل ءىشى - سىرتىنداعى ءىلىمي ماجىلىستەرگە ۇنەمى قاتىناسامىن ءارى وسى حالىقارالىق ماجىلىستەردە مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدا، قازاق تىلىندە نەمەسە اعىلشىن تىلىندە ءسوز سويلەپ، ءوزىمنىڭ زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىمدى تانىستىردىم، دۇنيە جۇزىنە شينجياڭ قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن جەتىستىكتەرىن دە تانىستىردىم. ەلىمىز جولعا قويىپ وتىرعان قوس ءتىل وقۋ - اعارتۋ ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىندە، مەن حالىقارالىق ءىلىم سالاسىن بەتكە الىپ قانا قالماستان، شينجياڭداعى قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇسىنۋىنە دە جەبەۋشى بولدىم. بۇل 70 جىلدىڭ الدىندا حات تانيتىن ادام جوققا جاقىن دەرلىكتەي شينجياڭ قازاق ۇلتى جونىنەن العاندا، ومىردەگى كەرەمەت دەۋگە بولادى. شينجياڭداعى باسقا از ۇلتتاردىڭ اراسىندا مەن سياقتى مىسالدار جەتىپ اسادى.
شينجياڭ قوعامىنداعى وراسان زور وزگەرىستەردىڭ كۋاگەرى رەتىندە، مەن جاڭ حانىمعا رەفورما جاساپ، ەسىك اشقاننان، اسىرەسە، ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“ باستاماسى اتقارىلعاننان بەرى، بۇگىنگى شينجياڭداعى از ۇلت جاستارى توڭىرەكتەگى ەلدەرمەن ەكونوميكالىق ساۋدانى بەلسەندىلىكپەن دامىتىپ، ءوزىنىڭ وزگەرىسى مەن دامۋىن ۇزدىكسىز جەبەگەندىگىن ايتتىم. بۇرىن تاۋار تانىمى كەمشىل، توماعا - تۇيىق، ءوز - وزىمەن بولعان، قاناعاتتى قىزىق تۇتاتىن كوشپەندى ۇلت جونىنەن ايتقاندا، مۇنداي قوعامدىق وزگەرىس بۇرىن - سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە كىسىنى قايران قالدىرارلىقتاي. 2018 - جىلى 10 - ايدا مەن قازاقستانعا بارىپ جەرگىلىكتى ورىنداعى تاراۋلاردىڭ جانە اقىل - پاراسات قويماسىنىڭ ماماندارىمەن اڭگىمەلەستىم، مەن قازىرگى شينجياڭ قازاق ۇلتىنىڭ وراسان زور وزگەرىستەرىن ايتقانىمدا، قازاقستاننىڭ قاتىستى قايراتكەرلەرى شىنايى ءسۇيىنىپ: ”جۇڭگودا تىرشىلىك ەتىپ جاتقان قازاقتار قانداي باقىتتى!“ دەستى. مەن دەرەۋ: ”بۇل ۇلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنا سيلاعان قۇت - ىرىسى“ دەدىم.
كەيبىر باتىس اقپارات قۇرالدارى، ساياساتپازدارى ەلىمىزدىڭ ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“ باستاماسىنا شابۋىل جاساپ، قارالاپ، شينجياڭداعى از ۇلتتاردىڭ دامۋ ۇقىعىن ەلەپ - ەسكەرمەدى، ال شىندىق ءدال مۇنىڭ كەرىسىنشە، شينجياڭداعى ءارقايسى از ۇلتتار ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“ باستاماسىنىڭ ەڭ زور يگىلىگىنە كەنەلۋشى. قازىر شينجياڭداعى شارۋالار ەگىن ەكسە سالىق تاپسىرمايدى، استىق وندىرسە قوسىمشا قاراجات بار، ءۇي سالسا ۇكىمەت جاردەماقى بەرەدى، وقۋ - اعارتۋدا حالىققا تيىمدىلىك جەتكىزۋ ساياساتىنان يگىلىكتەنەدى، بۇكىل شينجياڭدا 9 جىلدىق مىندەتتى وقۋ - اعارتۋمەن جاپپاي قامتۋ جۇزەگە استى، وڭتۇستىك شينجياڭدا 3 جىلدىق مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەمەن جانە 12 جىلدىق نەگىزدىك وقۋ - اعارتۋمەن جاپپاي قامتۋ جۇزەگە استى، ونىڭ ۇستىنە ەمدەلسە ەمدەلۋ قامسىزداندىرۋى بار، جەتىم - جەسىر قارتتارعا قارتتاردى كۇتىمدەۋ جاردەماقىسى بەرىلەدى، تۇرمىس بارعان سايىن جاقسارۋدا. 70 جىلدىڭ الدىندا، شينجياڭدىقتاردىڭ ورتاشا عۇمىرى نەبارى 30 جاس بولاتىن، قازىر شينجياڭدىقتاردىڭ ورتاشا عۇمىرى 72.35 جاسقا جوعارىلادى. بۇگىنگى شينجياڭدا، بارلىق ىستەر گۇلدەنىپ - كوركەيىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى كۇن سايىن ارتتى، بۇل شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسى شىنايى سەزىنىپ وتىرعان تاريحي ىلگەرىلەۋشىلىك.
مەن جاڭ حانىمعا قاشقار بايىرعى قالاسى عانا ەمەس، شينجياڭنىڭ جەر - جەرىندەگى از ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ قورعالىپ، جالعاستىرىلىپ، دامىپ وتىرعاندىعىن ايتتىم. كەيبىر باتىس اقپارات قۇرالدارى مەن ساياساتپازدارى بۇل شىندىقتى ەلەپ - ەسكەرمەي، ايتىلمىس ”ادامدىق ۇقىق“تى جەلەۋ ەتىپ، شينجياڭ ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جويدى دەپ سوقتى. شىندىققا تالاس جۇرمەيدى، جاندى فاكت الدىندا، بۇل باتىس اقپارات قۇرالدارى مەن ساياساتپازدارىنىڭ قيسىنسىز جازعىرۋى مەن سۇرقيا شابۋىلى قانداي جۇيەسىز جانە ۇياتسىز دەسەڭىزشى.
