شينجياڭ داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانىنىڭ باستىعى، پروفەسسور
زۇلمايات سىمايىل
امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى وزدەرى جوبالاپ، وزدەرى ورىنداعان ءىشىنارا باتىس اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالعان اقپاراتى مەن جالعان ىسپات ماتەريالدارىن سىلتاۋ ەتىپ، ايتىلمىس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىن“ ماقۇلداعانى بارىپ تۇرعان تۇرپايى، قيسىنسىز، شىلعي وتىرىك، ەل - جۇرتتى جيىركەندىردى. امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسىنىڭ ماقۇلداعان وسى ”زاڭ جوباسى“ ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ادامدىق ۇقىعىنا كوڭىل بولگەندەي، قورعاعانداي كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە شىلعي وتىرىك نەگىزىندە قۇرىلعان وسى ”زاڭ جوباسى“ ارقىلى شينجياڭعا ءۇرتىس كۇيە جاعىپ، شينجياڭدى بىلىقتىرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعى، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ادامدىق ۇقىعىنا اۋىر دارەجەدە زيان جەتكىزۋگە سۇقتانعاندىق. ولاردىڭ ساۋلەتىن ات كوتەرە الماس ادامدىق ۇقىق بۇركەنىشىنىڭ استارىندا شينجياڭدى بىلىقتىرۋ، جۇڭگونى شەكتەۋ سىندى جات نيەتى جاسىرىنعان. بۇل ولاردىڭ اۋعانستاندى، يراقتى، سيريانى بىلىقتىرعانىمەن بىردەي.
شينجياڭ − جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى، شينجياڭداعى ءار ۇلت − جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگى، شينجياڭ ىستەرى بۇكىلدەي جۇڭگونىڭ ىشكى ءىسى. شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەر ءدىن، ۇلت، ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى ەمەس، قايتا زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسى.
لاڭكەستىك، ۇشقارىلىق شينجياڭدا جارىققا شىققالى تالاي ۋاقىت بولدى. ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋى مەن شەڭگەلدەۋىندە كوپتەگەن ادام لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە، ۇشقارىلىق ارەكەتتەرگە قاتىناستى نەمەسە قاتىناسۋعا جەلىكتىرىلدى، ماجبۇرلەندى، ازدىرىلدى. جوعارىدا ايتىلعان ادامدار ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ازدىرۋىنا قاتتى ۇشىراپ، قالىپتى تۇرمىس پەن زاڭدىق شەك - شەكارا جونىندەگى اقىلدىق پارىقتاۋ قۋاتىنان ايىرىلعان، ەگەر ولارعا بەلسەندى تەجەۋ شارالارىن قولدانباسا، ولاردى ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ بۇعاۋىنان ايىقتىرۋعا، ولاردى قالىپتى قوعامدىق تۇرمىسپەن توعىستىرۋعا، جەكە باسىنىڭ اناعۇرلىم جاقسى دامۋىن ىسكە اسىرۋعا بولمايتىن ەدى. قاتاڭ اۋقىم مەن كۇردەلى جاعدايدا شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋى، ۇشقارىلىقتى الاستاۋى ۇستىنەن وڭاۋ مەن تۇبىرىنەن وڭاۋ باعىتىنا تاباندى بولدى، از ساندى اۋىر زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارىنا زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرۋمەن قاتار، ءدىني ۇشقارىلىقپەن جۇعىمدالىپ، زاڭعا جەڭىل دارەجەدە قايشىلىق جاساپ قىلمىس وتكىزگەندەردى ەڭ جوعارى دارەجەدە تاربيەلەپ، قۇتقاردى. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن زاڭ بويىنشا قۇرىپ، تاربيەلەنۋشىلەردى جۇيەلى تاربيەلەۋ - باۋلۋ − زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارىنىڭ (وقيعا) كوپ، ءجيى تۋىلۋىن تەجەۋدىڭ، ءدىني ۇشقارىلىق تۋىلاتىن، ءورشيتىن توپىراقتى جويۋدىڭ كوكەي تەستى قاجەتى، سونداي - اق تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مادەنيەت ءبىلىم ساپاسىن ءونىمدى جوعارىلاتۋدىڭ، ەڭبەك شەبەرلىگىن يگەرۋدىڭ، جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋدىڭ جانە كىرىستى ارتتىرۋدىڭ كوكەي تەستى قاجەتى، وتە - موتە، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىعىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ كوكەي تەستى قاجەتى.
شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتۋ ءادىسى مەملەكەتتىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ رۋحىنا جانە تالابىنا ۇيلەسىپ قانا قويماي، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ پرينسيبىن جانە ۇستانىمىن ايگىلەدى. شينجياڭ «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ەرەجەسى» سياقتى زاڭعا، زاڭ ەرەجەگە ساي، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن قۇرىپ، كومەكتەسۋ، تاربيەلەۋ سياقتى قىزمەتتەردى ورىستەتتى. ”شوعىرلى باۋلۋ، جاتاقتا جاتىپ ۇيرەنۋ، امالياتتا جەتىلدىرۋ“ سياقتى كوپ ءتۇرلى فورمالارمەن كاسىپتىك شەبەرلىككە تەگىن تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورىستەتتى ءارى تاربيەلەنۋشىلەر باعالاۋدان ءوتىپ، ولشەمگە جەتكەننەن كەيىن ۇيرەنۋ تاۋىسۋ كۋالىگىن بەردى. تاربيەلەنۋشىلەر ۇيرەنۋىن تامامداعاننان كەيىن، دەربەس جۇمىس تاڭداۋىنا نەمەسە قاتىستى تاراۋلار جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا سايكەستىرۋىنە بولادى.
كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى سىندارلىلىق پەن سىن تەزىنە الۋدىڭ ءوزارا تۇتاستىعىنا تاباندى بولىپ، تاربيەلەنۋشىلەردى ءتۇرلى قاتە كوزقاراستارعا تىكە قاراۋعا جەتەكتەدى، تاربيەلەدى. تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ىقپالىنا جانە شەڭگەلىنە تۇرلىشە دارەجەدە ۇشىراۋ ماسەلەسىنە ساي، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنداعى وقىتۋشىلار ۇشقارىلىقتى الاستاۋدى تۇتاس بارىسقا ءسىڭىردى. كەزەڭگە ءبولىپ زاڭ، زاڭ ەرەجەنى، ۇلت، ءدىن ساياساتىن جانە ءدىن بىلىمدەرىن ۇيرەتۋ ارقىلى لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ زيانىن ايپاراداي اشىپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىن جان - جاقتى، دۇرىس تۇسىنۋىنە، زاڭدى ءدىني قيمىل دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن، زاڭسىز ءدىني قيمىل دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن، ءدىني ۇشقارىلىق دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن جەتە تانىپ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءدىن جوسىندارىنا بۇكىلدەي قايشى كەلگەندىگىن شىنايى تۇسىنۋىنە، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سۇرقيا ءمانى مەن اۋىر زالالىن جىعا تانۋىنا قۇلشىنا مۇمكىندىك جاساپ، ونىڭ ىقپالى مەن شەڭگەلىنەن قۇتىلدىرىپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن مىقتاپ ورناتۋىنا كومەكتەستى.
كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى نازاريالىلىق سيپات پەن امالياتتىق سيپاتتىڭ ءوزارا بىرلىگىنە تاباندى بولىپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى قولدانۋ دەڭگەيىنىڭ جالپىلىق تومەن بولۋ ماسەلەسىنە ساي، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ بويىنشا باۋلۋدى ورىستەتتى؛ تاربيەلەنۋشىلەردىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىنىڭ جالپىلىق كەمشىل بولۋىنا ساي، زاڭ بىلىمدەرى ساباعىن ورنالاستىرىپ قانا قويماي، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ كاسىپتىك شەبەرلىگى كەمشىل بولۋ، جۇمىستانۋى قيىن بولۋ ماسەلەسىنە ساي، كاسىپتىك شەبەرلىككە باۋلۋ ورىستەتتى.
تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە مەن ساباقحاناعا، اسحاناعا، جاتاققا بارىپ، تاربيەلەنۋشىلەرمەن كەڭىنەن پىكىر اۋىستىردىم، ەركىن ورتادان جانە كوڭىلدى رايدان ولاردىڭ پۋتۇڭحۋانى جاتىق سويلەيتىندىگىن، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەت تانىمىنىڭ، ازامات تانىمىنىڭ، زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىنىڭ كورنەكتى كۇشەيگەندىگىن، دۇرىس پەن بۇرىستى پارىقتاۋ قۋاتىنىڭ كورنەكتى جوعارىلاعاندىعىن سەزىندىم. باسىم كوپ تاربيەلەنۋشىلەر ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءدىن ەمەس ەكەندىگىن ايقىن تانىپ جەتىپ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋىنە قارسى تۇرۋ قابىلەتىن كورنەكتى ارتتىرعان. باسىم كوپ تاربيەلەنۋشىلەر بەلگىلى قولدانىلمالى شەبەرلىك يگەرىپ، جۇمىستانۋ قابىلەتىن جوعارىلاتقان. مۇلدە كوپ ساندى تاربيەلەنۋشىلەر ولشەمگە جەتىپ، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان ۇيرەنۋىن تامامداپ، كەيبىرەۋى كاسىپورىندا جۇمىستانىپ، كەيبىرەۋى دەربەس شارۋاشىلىق قۇرىپ، تاعى ءبىرازى ءوزىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن ورتا دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپ، جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپ سياقتى مەكتەپتەردە ۇزدىكسىز ءبىلىم تولىقتاعان، ۇيرەنگەن. شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ، ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ، كەدەيلىككە قارسى تۇرۋدىڭ وسكەلەڭ ءبىر تۇتاستىعىن ىسكە اسىرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىنە ۇستىنەن وڭاۋ مەن تۇبىرىنەن وڭاۋدى قاتار جۇرگىزەتىن ءونىمدى جول قاراستىرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ جاپپاي القاۋىنا يە بولدى دەۋگە بولادى.
الايدا ءبىر مەزگىلدەن بەرى، امەريكا سىڭار جاقتىلىق ىستەپ، باسقا ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە دورەكىلىكپەن كيلىگىپ، ”شاۋجايلاۋ“دىڭ، ”ادامدىق ۇقىق“تىڭ سويىلىن قالاعانىنشا سىلتەپ، قازىر اتقارىلىپ وتىرعان حالىقارالىق تارتىپكە اۋىر دارەجەدە سوقتىعىپ، قازىرگى حالىقارالىق جۇيەنى اۋىر دارەجەدە ءبۇلدىردى. شينجياڭعا ساياتىن ايتىلمىس ”زاڭ جوباسىن“ العا قويۋ امەريكا ساياساتپازدارىنىڭ بۇكىل ەل - جۇرت الدىنداعى تاعى ءبىر رەتكى ماسقارا، سوراقى ويىنى. ادىلدىك جۇرت جۇرەگىندە. امەريكانىڭ جۇڭگوعا قارسى ساياساتپازدارى امەريكا، ۇلى بريتانيا سياقتى 23 مەملەكەتتىڭ شينجياڭنىڭ ”ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىن“ جەلەۋ ەتىپ، جۇڭگوعا توپتىق ”لاڭ سالعانىمەن“، ەندى ءبىر جاقتان، 54 مەملەكەتتىڭ ۋاكىلىنىڭ جۇڭگونىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىن ايرىقشا قولداپ وتىرعاندىعىن ءبىلۋى كەرەك.
جۇڭگوعا ”قالپاق“ كيگىزبەكشى بولعان ءارقانداي قاسكۇنەمدىك استە ىسكە اسپايدى، بارلىعى ءوز ابىرويىن وزدەرى توگەدى. حالىقارالىق قوعام سىندى ۇلكەن وتباسىندا جۇڭگو قاشاندا بەيبىتشىلىكتى قورعايدى، دامۋدى جەبەيدى، ادىلەتتى قولدايدى، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى دارىپتەيدى. امەريكا وزگەگە زيان سالىپ، ءوزى يگىلىككە كەنەلىپ، تاكاپپارلىق ىستەپ، ۋادە بۇزىپ، دۇنيە جۇزىندە جاقتاعانىڭ مارقاياسىڭ، داتتاعانىڭ جانتاياسىڭ دەگەنمەن بارىنشا اينالىستى، مۇنداي ءتاسىل تاريحتى كەرى شەگىندىرۋ ەكەندىگى داۋسىز، ول تۇبىندە جۇرت نازارىنان قالادى. شينجياڭدا ءۇرتىس 3 جىل بويى زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارى (وقيعا) تۋىلمادى، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋى ءونىمدى تەجەلىپ، قوعام اماندىعى جاعدايى كورنەكتى جاقسارىپ، ۇلتتار تەڭ، ىنتىماقتى، دىندەر جاراسىمدى، تاتۋ بولىپ، حالىق تۇرمىسى تىنىش، بەرەكەلى ءوتتى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى شينجياڭنىڭ بۇگىنگى اسا تاماشا جاعدايىنىڭ وڭاي - وسپاق قولعا كەلمەگەندىگىن تىكە سەزىندى. ءبىر ميلليارد 400 ميلليون جۇڭگو حالقى باتىستاعى ءىشىنارا اقپارات قۇرالدارى مەن ساياساتپازداردىڭ ءمانىن ايقىن كورىپ جەتتى، شەكارا سىرتىنداعى قاسكويلەر قولىنان كەلگەن جاماندىقتىڭ ءبارىن ىستەپ شينجياڭعا كۇيە جاقسا دا، ”شينجياڭ ارقىلى جۇڭگونى شاۋجايلاۋ“ سىندى ساياسي قاسكۇنەمدىك سايلاسا دا، «نيۋ - يورك ۋاقىت گازەتى» سياقتى باتىس اقپارات قۇرالدارى مەن امەريكانىڭ جۇڭگوعا قارسى ساياساتپازدارى وسى جولى، ءسوز جوق، جەڭىلىس تابادى.
