شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ ءتوراعاسى
ءعايرات اسىم
امەريكا پارلامەنتىنىڭ قاۋىم پالاتاسى ايتىلمىس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىن“ ماقۇلدادى، ولاردىڭ ماقساتى شينجياڭنىڭ بەرەكەسىن كەتىرۋدەن، جۇڭگونىڭ كوركەيۋ اياق الىسىن باياۋلاتۋدان باسقا دانەڭە ەمەس. امەريكا ۇكىمەتى ءوز ەل ىشىندەگى اۋەلگى تۇرعىن حالىقتىڭ، ءتۇستى ناسىلدىلەردىڭ، از ساندى ۇلت ناسىلدەرىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن وڭاي الماي وتىرىپ، ىزگى نيەتپەن، شىن مانىندە جۇڭگو شينجياڭىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن قورعاي الادى عوي دەيسىز بە؟ شينجياڭدا تۋىپ، شينجياڭدا تۇرمىس كەشىرگەن ۇيعۇر ازاماتى رەتىندە، مەن امەريكانىڭ شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوباسى“نا پىسقىرىپ تا قارامايمىن، ول امەريكالىقتاردىڭ سان قايتالاپ اق جەمى شىققان وزگە ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرەتىن ايلاسى عانا. ءبىراق مەن باتىستىڭ مىناۋ ادامشىلىقتان شىققان اقپارات قۇرالدارى مەن جۇڭگوعا قارسى ساياساتپازدارىنىڭ شينجياڭدى قايتا - قايتا قارالاۋىنا استە ءتوزىپ تۇرا المايمىن.
مەن كوپشىلىككە كوزىم كورىپ، قۇلاعىم ەستىگەن، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋگە - باۋلۋعا قاتىستى شىنايى اڭگىمەلەردى ايتىپ بەرەيىن. بيىلعى كۇز كۇندەرىنىڭ ءبىر كەشىندە دوسىمىزدىڭ سەرىك بولۋىمەن، ءبىز الۋان بوياۋلى قاشقار بايىرعى قالاسىن ارالادىق، دوسىم مەنى جول بويىنداعى ءبىر ەسكىلىكتى ءان - ءبي شايحاناسىنا ەرتىپ كىردى. شايحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ءشامشىنۇر دەگەن بويجەتكەن بار ەكەن، ءبيدى اسەم بيلەيدى، مەيمانداردىڭ ءبارى وعان ىستىق ىقىلاسپەن شاپالاق سوعادى ەكەن. دوسىم تىلدەسىپ كورىپ، ونىڭ قاشقار قالاسىنداعى تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشى ەكەندىگىن، بيىل 22 جاستا ەكەندىگىن ۇعىستى. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا ول زاڭ بىلىمدەرىن، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل مەن اجارلاندىرۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنىپ، ادام بولۋدىڭ، ءىس جۇرگىزۋدىڭ كوپتەگەن قيسىندارىن ۇعىنىپتى. قازىر ءشامشىنۇردىڭ كىرە اۆتوكولىگىن جۇرگىزەتىن جىگىتى بار ەكەن، جىگىت وعان وتە جاقسى مامىلە جاسايدى ەكەن. ول ءوزىنىڭ ارمانى ءبىراز اقشا جيناپ، ءبىر اجارلاندىرۋ دۇكەنىن اشۋ ەكەندىگىن ايتتى. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنداعى ۇيرەنۋدىڭ ارقاسىندا، ول ءوزىنىڭ ەڭ ۇلكەن وزگەرىسى − توماعا - تۇيىقتىقتان ارىلعاندىعى، ”تەك ۇزدىكسىز ۇيرەنگەندە، ءوزىنىڭ يدەياسىن توقتاۋسىز بايىتقاندا، ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن جوعارىلاتقاندا عانا، باقىتتى تۇرمىستى جاراتۋعا بولاتىندىعى“ سىندى قيسىندى ۇعىنعاندىعى دەپ قارايدى ەكەن. ول: ”ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ماعان نۇسقاعانى تۇيىق جول ەكەن. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا تاربيەلەنۋ ارقىلى مەن شىن مانىندەگى ءوزىمدى بايقاي الدىم، دۇرىس ءومىر جولىن تاپتىم. مەن پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ مەنى قۇتقارىپ العاندىعىنا شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىن“، - دەدى.
وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشى نۇرمامەت ابىلەز ساۋداگەر ەدى، قاشقار بايىرعى قالاسىنداعى ءبىر ءدارى - دارمەك دۇكەنىنىڭ قوجايىنى بولاتىن، ول بۇرىن ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراعان. ول ءوزىنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا ۇيرەنۋدەن قول جەتكىزگەن ەڭ زور تابىسى − ءوزىنىڭ بۇرىن وتكىزگەن قاتەلىكتەرىن جەتە تانىعاندىعى، زاڭعا بويسۇناتىن ازامات بولۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ۇعىنعاندىعى ەكەندىگىن ايتتى. ول ءوزىنىڭ مەملەكەتتىڭ كوپتەگەن زاڭدارىن، زاڭ ەرەجەلەرىن ۇيرەنگەندىگىن، وقۋ تاۋىسىپ قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ساۋدا ىستەگەندە ءتىپتى دە زاڭ بويىنشا تيجارات جۇرگىزگەندىگىن ايتتى. ول تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا بارۋدان بۇرىن، ءدارى - دارمەك دۇكەنى تەك 60 شارشى مەتر ەكەن، قازىر ول 200 شارشى مەترلىك دۇكەن ورنىن الىپ، بازاردىڭ قاجەتىنە ۇيلەستىرىپ شارۋاشىلىعىن كەڭەيتۋگە دايىندالىپ جاتىر ەكەن. ول ءوزى تۋرالى قايىرىلا ويلانعاندا، بۇرىن ءدىني ۇشقارى يدەيامەن جۇعىمدالۋىنىڭ سەبەبى، ءوزىنىڭ ورتالاۋ مەكتەپتى دە تاۋىسپاعاندىعىنان، مادەنيەت ماعلۇماتى جوق بولىپ، دۇرىس پەن بۇرىستى پارىقتاۋ قابىلەتىنىڭ كەمشىل بولعاندىعىنان ەكەندىگىن ايتتى. سوندىقتان قازىر ول ءوزىنىڭ بالالارىن ەڭ جاقسى مەكتەپتەن وقىتۋدى، بالالارىنىڭ وقۋىن، داشۋەگە بارۋىن قولداۋدى، بالالارىن پارتيانى سۇيەتىن، وتاندى سۇيەتىن دۇرىس جولمەن ءجۇرىپ، وي - ساناسى سەرگەك، مەملەكەتكە پايدالى ادام بولىپ شىعۋعا جەتەكتەۋدى ەڭ كوپ ويلايدى ەكەن.
دوسىم ماعان تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا قىزمەت ىستەيتىن بىرنەشە وقىتۋشىنى تانىستىرىپ قويدى، ايتىللا توقتاسىن سولاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ماعان قالدىرعان اسەرى ىستىق ىقىلاستىلىعى، وزىنە سەنىمدىلىگى، جان دۇنيەسىندەگى ءبىر ءتۇرلى توزىمدىلىك بولدى. ول تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن تىلدەن ساباق بەرەدى ءارى مۋزيكا ساباعىن وتەدى ەكەن. ول: تاربيەلەنۋشىلەر نەگىزىنەن اۋىل - قىستاقتاردان كەلگەن، بارلىعى دا تۇرلىشە دارەجەدە ءدىني ۇشقارى يدەيامەن جۇعىمدالعان، كەيبىرەۋى قاتتى ”ۋلانعان“، - دەدى. ولاردىڭ ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ تۇمانىنان ەرتەرەك ايىعۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن، وقىتۋشىلار تاربيەلەنۋشىلەردى وزدەرىنىڭ بالاسىنداي كورىپ، ءارقايسى تاربيەلەنۋشىنىڭ يدەيالىق وزگەرىسىنە نازار اۋداردى، ءارقايسى تاربيەلەنۋشىنىڭ وسۋىنە، العا باسۋىنا نازار اۋداردى، مەيىرىم ارقىلى ولارعا جىلۋ سيلاپ، بايىپتىلىقپەن ولاردى جەتەكتەپ، ولاردىڭ يدەيالىق جۇگىن ءبىر جولاتا تاستاپ، بار ىنتاسىمەن ۇيرەنۋگە بەرىلۋىنە جاعداي جاسادى. مىسالى، كەيبىر تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءان - ءبيدى جاقسى كورەتىن ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلىپ، ولارعا اقىرىن - اقىرىن نوتا تانىتىپ، ولاردى بىرتە - بىرتە مۋزيكا الەمىنە ەرتىپ كىردى، ولاردىڭ قىسقا ۋاقىت ىشىندە كورنەكتى ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزگەندىگىن كورگەندە، وزىندە تابىس سەزىمى تاسقىندادى. ماينۇر دەگەن اسا ادەمى ايەل مۇعالىم، ءسوز سويلەسىنەن، ءجۇرىس - تۇرىسىنان ونىڭ تاربيەلەنۋشىلەرگە دەگەن شىن كوڭىلدەن شىققان تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى بايقالىپ تۇرادى. ونىمەن قىزمەتتەسى ناقتى وقىتۋ جوسپارىن جاساپ، پينيىننەن باستاپ ۇيرەتىپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىلدى ۇيرەنۋ قىزعىندىلىعىن قوزعاعان. ”بۇل بارىستا توتەنشە سابىرلى بولۋ كەرەك، بىردە - ءبىر وقۋشىنى دا تاستاپ كەتۋگە بولمايدى“، - دەيدى ماينۇر. باستابىندا، كلاستا 40 نەشە وقۋشى بولدى، كەيبىر تاربيەلەنۋشىلەر باستاۋىش مەكتەپ وقىعان، كەيبىر تاربيەلەنۋشىلەر ورتالاۋ مەكتەپكە دەيىن وقىعان، نەگىزدەرى اركەلكى ەكەن؛ تاعى كەيبىر تاربيەلەنۋشىلەردە قارسىلاسۋ نىسايى بولىپ، وقىتۋعا سايكەسپەدى. ماينۇر ولارمەن سىرلاسىپ، ولاردىڭ جەكە باسىنىڭ جانە وتباسىنىڭ نەگىزگى احۋالىن يەلەپ، ولاردىڭ يدەيالىق تۇيىنشەگىنە تالداۋ جاسادى، ولارمەن دوستاسىپ، ولاردىڭ تۇرمىسىنا كوڭىل ءبولىپ، قيىنشىلىقتار مەن ماسەلەلەردى شەشۋىنە كومەكتەسىپ، اقىرىندا ولاردىڭ كوڭىلىنەن جول تاپتى. تاربيەلەنۋشىلەر مۇقيات ۇيرەنگەننەن كەيىن، ولار تەز ارادا ءبىلىم جانە شەبەرلىكتى يگەرىپ، ءبىلىمنىڭ كۇشىن سەزىندى. ”مەن تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا مۇعالىم بولىپ كەلۋىم قۇبا - قۇپ بولدى دەپ قارايمىن، وسى تاربيەلەنۋشىلەرگە كومەك كورسەتىپ، ولاردى ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ جالماۋىز شەڭگەلىنەن قۇتقارىپ شىعۋ مەنىڭ ومىرىمدە ىستەگەن ەڭ ءماندى، ەڭ ماقتانارلىق ءىسىم بولدى“، - دەدى ماينۇر شىن پەيىلىمەن.
ءبىر مەزگىلدەن بەرى، باتىستىڭ ءىشىنارا اقپارات قۇرالدارى مەن كەيبىر ساياساتپازدارى ءبىزدىڭ زاڭ بويىنشا تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن اشقاندىعىمىزدى قارالاپ، ءبىزدىڭ ءدىني ۇشقارى يدەيامەن جۇعىمدالعان، زاڭعا جەڭىل دارەجەدە قايشىلىق جاساپ قىلمىس وتكىزگەن جاستاردى تاربيەلەپ قۇتقارعان، كومەكتەسىپ سۇيەمەلدەگەن تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىمىزدى ”جازا لاگەرى“ دەستى. ماعان بۇل قۇددى قالعىپ وتىرعان ادامنىڭ ساندىراقتاعانى سياقتى سەزىلەدى. ولاردىڭ الىپساتارلىق ىستەپ وتىرعان ايتىلمىس ”جازا لاگەرى“ جونىندە شەتەلدىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى، اقپارات قۇرالدارى، مامان - وقىمىستىلارى ارت - ارتىنان شينجياڭعا كەلىپ، سول جەرلەردىڭ وزىندە ناقتى جاعدايلاردى تەكسەرىپ، ۇعىسىپ، حالىقارالىق قوعامدى شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەگەن جاۋاپتارمەن قامدادى. ماسەلەن، كورەيانىڭ ينچەون داشۋەسى مەكتەپ باستىعىنىڭ جاساعان تۇجىرىمىندا ءبىزدىڭ ”مامىلەگە كەلۋ، ءبىراق كورسوقىرلىقپەن قوستاي جونەلمەيتىن“ جونگە سالۋ كوزقاراسىمىز ”گۇلدىڭ جۇپار ءيىسى ءجۇز شاقىرىمعا جەتسە، ادامنىڭ داڭقى سان مىڭ شاقىرىمعا جەتەدى“ دەگەندەي وڭ بەتالىستا ءونىم بەرۋ دەگەن ەدى. نە ءۇشىن وسىنداي ءبىرى - بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن باعا جارىققا شىعىپ وتىر؟ ويتكەنى تاريحتان بەرى باتىستىڭ ساياساتپازدارى جۇڭگوعا ءتۇستى كوزىلدىرىكپەن قاراپ كەلەدى، بىلايشا ايتقاندا، وسى زامانعى ءبىر ءتۇرلى ەسالاڭنىڭ ەسكەۋىلى دەۋگە بولادى. جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ وراسان زور دامۋى مەن العا باسۋى وسى ادامداردىڭ نەرۆىنە تىكەندەي تيگەنى انىق.
وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە سىڭار جاقتىلىقپەن ورىنسىز پىكىر ءبىلدىرۋ باتىس اقپارات قۇرالدارى مەن جۇڭگوعا قارسى ساياساتپازداردىڭ كانىگى سايقالدىعى، ولاردىڭ ماقساتى باسقا مەملەكەتتەردىڭ دامۋىن، العا باسۋىن تىلەمەۋ. بۇل جونىندە بىزدە سەرگەك تانىم بولۋى كەرەك. ءبىر جاعىنان، ءبىز شينجياڭداعى تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىقتارىنىڭ شىنايى جاعدايىن بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جاريالاپ، شىندىق الدىندا وسەك - اياڭنىڭ ءۇنىن ءوشىرۋىمىز؛ ەندى ءبىر جاعىنان، ءبىز ۇستامدىلىقتى ساقتاپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىن جۇرگىزۋگە تاباندى بولۋىمىز، ءبىز ءار ۇلت حالقى كەزەكتەگى وڭاي - وسپاق قولعا كەلمەگەن ورنىقتى، باقىتتى تۇرمىسىمىزدى توتەنشە قادىرلەۋىمىز، اناۋ جات نيەتتى ادامدارعا ”شىمبايىڭا باتسا باتا بەرسىن“ دەۋىمىز كەرەك.
