اۆتونوميالى رايوندىق جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى
اكبار اكىرام
جەرگىلىكتى ۋاقىت 12 - ايدىڭ 3 - كۇنى امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سىن ماقۇلداپ، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا جات نيەتپەن سوقتىعىپ، جۇڭگونىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋدەگى قۇلشىنىسىن بۇرمالاپ، قارالاپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىن قيسىنسىز جازعىرىپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە دورەكىلىكپەن كيلىكتى. جۇڭگو ازاماتى بولعان مەن بۇعان قاتتى كەكتەنەمىن جانە باتىل قارسى تۇرامىن.
لاڭكەستىك، ۇشقارىلىق − ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق جاۋى. شينجياڭ − ەلىمىزدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىنىڭ نەگىزگى شايقاس مايدانى. ءبىر مەزگىل شينجياڭ لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ زيانكەستىگىنە اۋىر ۇشىراپ، حالىقتىڭ ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگى اۋىر قاتەرگە ۇشىرادى. ءدىني ۇشقارى كۇشتەر دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ قاراپايىم ءدىن سەزىمىنەن پايدالانىپ، ءدىني ۇشقارىلىقتى تاراتىپ، ءدىن جوسىنىن، ءدىن قاعيداسىن ورشەلەنە بۇرمالاپ، زايىرلى بيلىكتى اۋدارىپ تاستاۋعا جەلىكتىرىپ، بارلىق زايىرلى كوزقاراستار مەن وسى زامانعى وركەنيەتتىڭ تابىستارىن تەرىسكە شىعارىپ، ايتىلمىس ”ادام ءولتىرىپ شەيت بولعاندار جانناتقا كىرەدى“ دەگەندى ۋاعىزداپ، كوپ مولشەردەگى دىنگە سەنەتىن بۇقارا اۋىر رۋحاني اجىرعىعا مويىن ۇسىنىپ، قالىپتى تۇرمىسى قاتتى كەدەرگىگە ۇشىراپ، قوعامنىڭ، ەكونوميكانىڭ دامۋى اۋىر شەكتەمەگە ۇشىرادى. ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋىندە جانە مەڭگەرۋىندە، كوپتەگەن ادامدار لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە، ۇشقارىلىق ارەكەتتەرگە قاتىناستى نەمەسە ايتاقتالدى، ماجبۇرلەندى، ازدىرىلدى.
قاتاڭ اۋقىم جانە كۇردەلى جاعداي الدىندا، شينجياڭ ۇستىنەن وڭاۋ مەن تۇبىرىنەن وڭاۋدى قاتار جۇرگىزۋ باعىتىنا تاباندى بولىپ، اۋىر زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارىنا زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرۋمەن بىرگە، تۋ باسىنان وڭاۋعا باسا ءمان بەرىپ، ءدىني ۇشقارىلىقپەن جۇعىمدالعان، زاڭعا قايشى جەڭىل دارەجەدە قىلمىس وتكىزگەن ادامداردى ەڭ جوعارى شەكتە تاربيەلەپ قۇتقارىپ، ولاردىڭ لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراۋشى بولۋىنان جانە قۇرباندىعىنا اينالۋىنان ساقتادى. كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن زاڭ بويىنشا قۇرۋ ارقىلى تاربيەلەنۋشىلەرگە جۇيەلى تاربيەلەۋ - باۋلۋ جۇرگىزۋ − زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارىنىڭ (وقيعالارىنىڭ) كوپتەپ تۋىلۋىن، ءجيى تۋىلۋىن تەجەۋدىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءوسىپ - ءوربيتىن توپىراعىن جويۋدىڭ كوكەي تەستى قاجەتى ءارى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مادەنيەت، ءبىلىم ورەسىن ۇتىمدى جوعارىلاتىپ، ەڭبەك شەبەرلىگىن يگەرىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋىن جانە كىرىستى ارتتىرۋىن ىلگەرىلەتۋدىڭ كوكەي تەستى قاجەتى.
شينجياڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتىپ، لاڭكەستىكپەن، ۇشقارىلىقپەن زاڭعا قايشىلىق ىستەگەن نەمەسە قىلمىستى ارەكەت جاساعان ادامداردى ەڭ جوعارى شەكتە قۇتقارىپ، لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءوسىپ - ءوربيتىن توپىراعى مەن شارت - جاعدايىن ەڭ جوعارى شەكتە جويىپ، ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ۇقىقتارىنىڭ لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراماۋىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىزداندىردى. باۋلۋدى قابىلداعان تاربيەلەنۋشىلەر جونىنەن ايتقاندا، ولار زاڭدىق تانىمى جوعارىلاپ، مەملەكەتتىڭ ازاماتى رەتىندە مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى مەن زاڭدارىنا، ءسوزسىز، بويسۇنۋ كەرەك ەكەندىگىن جالپى بەتتىك تانىپ جەتتى؛ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى قولدانۋ قابىلەتى جوعارىلادى، كوپتەگەن تاربيەلەنۋشىلەر بۇرىن مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى قولدانۋ قابىلەتىن ازىرلەمەگەن ەدى، وقۋ تاۋىسقان كەزدە تۇسىنە الاتىن بولۋدى، قارىم - قاتىناس جاساي الاتىن بولۋدى، وقي الاتىن بولۋدى، جازا الاتىن بولۋدى العاشقى ادىمدا جۇزەگە اسىردى؛ كاسىپتىك شەبەرلىك ۇيرەنۋ ارقىلى باسىم كوپ ساندى تاربيەلەنۋشىلەر بەلگىلى قولدانىلمالى شەبەرلىكتى يگەرىپ، جۇمىستانۋ قابىلەتى جوعارىلادى. مەنىمەن جۇپ قۇراعان تۋىسىم، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشى تۇرسىنتوحتى زيامەت: ”مەن بۇرىن ساۋاتسىزدىعىمىنان، زاڭدى بىلمەيتىندىگىمنەن ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، دۇرىس پەن بۇرىستى پارىقتاۋ قابىلەتىم ءالسىز بولدى. قازىر باۋلىنۋ ارقىلى قانداي ءىستى ىستەۋگە بولاتىندىعىن، قانداي ءىستى ىستەۋگە بولمايتىندىعىن ءبىلدىم، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ قابىلەتىم دە بارىنشا جوعارىلادى. مەن ۇزدىكسىز قۇلشىنا ۇيرەنىپ، تارتىپكە، زاڭعا بويسۇناتىن ادام بولىپ، ەكى بالامدى جاقسى تاربيەلەپ، ولاردىڭ داشۋەگە وتۋىنە مۇمكىندىك جاسايمىن“دەدى.
شينجياڭعا ساياتىن ماسەلە استە ادامدىق ۇقىق، ۇلت، ءدىن ماسەلەسى ەمەس، قايتا زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسى. اماليات لاڭكەستىك ارەكەتكە زاڭ بويىنشا سوققى بەرىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ءومىرىنىڭ، مال - مۇلكىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ادامدىق ۇقىقتى ەڭ ءتۇبىرلى قورعاۋ ەكەندىگىن دالەلدەدى. قازىر شينجياڭدا ءۇرتىس 3 جىل بويى زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسى (وقيعاسى) تۋىلمادى، ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋى ءونىمدى تەجەلدى، قوعامنىڭ اماندىق جاعدايى كورنەكتى جاقسارىپ، حالىقتىڭ تۇرمىسى تىنىش، بەرەكەلى بولدى. امەريكانىڭ وسى ”زاڭ جوبا“سىن ماقۇلداۋى شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋىنىڭ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋىنىڭ جەتىستىكتەرىن تەرىستەگەندىك جانە جوققا شىعارعاندىق، قوس ولشەم قولدانعاندىق، ادامدىق ۇقىقتى جەلەۋ ەتىپ، شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرۋ، جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋ.
شينجياڭنىڭ ىسىندە شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى ەڭ سويلەۋ ۇقىعىنا يە. مەن شينجياڭدا تۋىپ، وسكەن ۇيعۇر رەتىندە، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ از ۇلتتاردىڭ دامۋىنا ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قامقورلىق جاساعاندىعىن، قولداعاندىعىن، كومەكتەسكەندىگىن شىنايى سەزىندىم. شينجياڭدا ءار ۇلت حالقى جان سانىنىڭ از - كوپتىگىنە، ءدىني سەنىمىنىڭ پارقىنا قاراماستان، ساياسي جاقتا تۇگەلدەي تەپە - تەڭ، زاڭ بويىنشا بىردەي ۇقىقتان يگىلىكتەنەدى، بىردەي بورىش وتەيدى، ءار ۇلت حالىق بۇقاراسى ارىز - ارمانىن ءونىمدى بىلدىرە الادى، مەملەكەت پەن قوعام ىستەرىن باسقارۋ ۇقىعىنان زاڭ بويىنشا يگىلىكتەنەدى. ءار دارەجەلى ۇكىمەت بۇرىننان ءار ۇلت حالقىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعىن، سالاماتتىق ۇقىعىن، دامۋ ۇقىعىن قورعاۋدى جانە قامتاماسىز ەتۋدى شىعار ءتۇيىن جانە تابان تىرەر تياناق ەتىپ، زاڭ الدىندا بارلىق ادام تەپە - تەڭ بولۋعا تاباندى بولىپ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى مەن ۇلتتىق سالت - سانا، عۇرىپ - ادەتىنە جاپپاي قۇرمەت ەتىپ، وتە از ساندىلارعا زاڭ بويىنشا سوققى بەرۋگە جانە جازالاۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتۋمەن بىرگە، باسىم كوپ ساندىلارىن ىنتىماقتاستىردى، تاربيەلەدى جانە وزىنە قاراي تارتتى، قۇتقاردى. مەن بارلىق ار - ۇجداندى ۇيعۇر بۇقاراسىن كەۋدە كەرىپ العا شىعىپ، امەريكانىڭ زورەكەرلىك ارەكەتىنە باتىل تويتارىس بەرۋگە ۇندەيمىن.
اماليات شينجياڭنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىنىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەتىندىگىن دالەلدەدى. شينجياڭنىڭ اسا تاماشا جاعدايى وڭاي - وسپاق قولعا كەلگەن جوق، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى بارىنشا قورعاۋى، قاباعات قاستەرلەۋى، ءارقانداي سىرتقى كۇشتىڭ قيسىنسىز كيلىگۋىنە استە جول قويماۋى كەرەك، امەريكاداعى كەيبىر ادامداردىڭ شىندىقپەن ساناسپاعان، اق پەن قارانى شاتاستىرعان سوزدەرى مەن ىستەرىنە شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى استە جول قويمايدى.
