ساۋلە گازەتى اۆتورلى ماقالاسى:
لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ ”قوس ولشەمى“نە قاسارىسقاندار تۇبىندە زاردابىن ءوزى تارتادى
زىڭ شياڭحۇڭ
لاڭكەستىك − حالىقارالىق قوعامعا جالپىلىق اپات. دەسەدە، لاڭكەستىككە قاراتا الەمدىك جونگە سالۋدى ورىستەتۋ بارىسىندا امەريكا باستاعان باتىس ەلدەرى مەيلى حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ەمەۋرىنىندە بولسىن، الدە لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتى ساتىسىندا بولسىن، باستان - اياق ايقىن تۇردە ”قوس ولشەم“ قولدانىپ كەلدى. مۇنداي ارەكەت الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جۇيەسىن قيقىمداپ قانا قويماي، حالىقارالىق ءتارتىپتىڭ ورنىقتىلىعىنا دا كورنەكتى تۇردە سوقتىعىپ، ارى قاراي لاڭكەستىكتى ءونىمدى جونگە سالۋعا كەدەرگىلىك جاسادى. مىسالى، ەمەۋرىن جاعىندا، امەريكا وزىمەن قارىم - قاتىناسىنىڭ جاقىن - جاتتىعى، الىس - جۋىقتىعى نەگىزىندە نەمەسە ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن وداقتاس جانە وداقتاس ەمەس ەلدەردە تۋىلعان لاڭكەستىك شابۋىلداۋعا مۇلدە پارىقتى پوزيتسيا ۇستاندى. ال لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتىندە، امەريكا، ءتىپتى، قولىنان كەلگەن جاماندىقتىڭ ءبارىن ىستەدى، مىسالى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى جەلەۋ ەتىپ ادامدىق ۇقىققا سۇعاناقتىق جاسادى، ءار ءتۇرلى سىلتاۋ شىعارىپ وزگە ەلدىڭ يەلىك ۇقىعىنا دورەكىلىكپەن كيلىكتى، دورەكىلىكپەن وزگە ەلدىڭ مەملەكەت بيلىگىنىڭ اۋىسۋىن مەڭگەردى. ”قوس ولشەم“مەن حالىقارالىق لاڭكەستىككە قارسى تۇرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىكتى جونگە سالۋداعى ىنتىماعىن اۋىر دارەجەدە ءبۇلدىرىپ قانا قويماي، كوپتەگەن ەلدىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋداعى قۇلشىنىسىنا ىقپال جاسادى، ونىڭ ۇستىنە امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى سىلتاۋراتىپ وزگە ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە كيلىگۋى ۇنەمى امەريكاعا قارسى تۇرۋ پيعىلىن تۋدىراتىندىقتان ءوزى شابۋىلداۋ نىساناسىنا اينالدى دا، سوڭىندا ونىڭ زاردابىن ءوزى تارتتى.
امەريكا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ”قوس ولشەم“گە قاسارىستى
لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ەمەۋرىنىندە امەريكا سياقتى باتىس ەلدەرى جۇرت مويىنداعان حالىقارالىق ادامگەرشىلىك رۋحىنا نەگىزدەلمەي، قايتا ۇنەمى وزىمەن قارىم - قاتىناسىنىڭ جاقىن - جاتتىعىنا، الىس - جۋىقتىعىنا نەگىزدەلىپ، بەلگىلى ءبىر ەلدەردە تۋىلعان لاڭكەستىك شابۋىلداۋ وقيعالارىنا تۇرلىشە اڭىس ءبىلدىردى. مىسالى، وزىمەن قارىم - قاتىناسى جاقىن ەلدەردە نەمەسە وڭىرلەردە − نەگىزىنەن امەريكانىڭ وداقتاس دوستارى − تۋىلعان لاڭكەستىك شابۋىلداۋ وقيعالارىنا قاراتا، امەريكا قاشاندا كۇشتى اڭىس ءبىلدىردى نەمەسە جاۋعا قارسى باتىل كەكتەنەتىن پيعىل كورسەتتى؛ ال امەريكامەن قارىم - قاتىناسى الشاقتاۋ نەمەسە باسەكەلەسۋ كۇيىندە تۇرعان ەلدەردە لاڭكەستىك شابۋىلداۋ وقيعالارى تۋىلسا، امەريكا ۇكىمەت جاعى مەن قوعامدىق پىكىرى قاشاندا سۋىق راي كورسەتتى، ءتىپتى، ايىزى قانعانداي بولىپ جاتادى. مىسال كورسەتەر بولساق، امەريكا (الياسكادان باسقا وڭىرلەر)، كانادا، باتىس ەۆروپا، سولتۇستىك ەۆروپا، يزرايل، اۆستراليا سياقتى مەملەكەتتەردە نەمەسە وڭىرلەردە لاڭكەستىك شابۋىلداۋ وقيعالارى تۋىلعاننان كەيىن، امەريكانىڭ ساياساتپازدارى نەمەسە قوعامدىق پىكىرى قاتتى ۋايىمدادى ءارى لاڭكەستىك شابۋىلداۋدىڭ زيانىنا ۇشىراعاندارعا مۇسىركەۋشىلىك نەمەسە ىنتىماقتاسۋ سەزىمىن ءبىلدىردى. ءمۇبادا امەريكانىڭ الياسكاسى، مەكسيكا، وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنداعى باسىم كوپ ەلدەر، شىعىس ەۆروپا، كورەيا، وڭتۇستىك افريكا، ءۇندىستان جانە ەگيپەت سياقتى مەملەكەتتەردە نەمەسە وڭىرلەردە لاڭكەستىك شابۋىلداۋ وقيعاسى تۋىلعاننان كەيىن، امەريكانىڭ ساياساتپازدارى نەمەسە قوعامدىق پىكىرى ىنتىماقتاسۋ سەزىمىن بىلدىرگەندەي بولعانىمەن، الايدا ءمان بەرۋ نەمەسە جان اشىرلىق ءبىلدىرۋ دەڭگەيى كورنەكتى تومەندەدى. ال جۇڭگو، رەسەي، ۆەنەسۋەلا، ورتا امەريكا قۇرلىعىنداعى ەلدەر جانە باسىم كوپ ورتا شىعىس ەلدەرى سياقتى مەملەكەتتەردە نەمەسە وڭىرلەردە لاڭكەستىك شابۋىلداۋ تۋىلسا، باتىس ەلدەرى لاڭكەس ەلەمەنتتەردى نەمەسە ۇيىمداردى قاشاندا كوپ ايىپتامادى، قايتا، ورايى كەلگەندە، وپىرىپ قالىپ، وسى مەملەكەتتەردە نەمەسە وڭىرلەردە ايتىلمىس ”ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى“ ورىن تەۋىپ وتىر دەپ جازعىردى. اۋعانستان، يران، موڭعۇليا، پاكيستان، ورتا ازيا، شىعىس وڭتۇستىك ازيا، افريكا قۇرلىعىنداعى باسىم كوپ ەلدەر سياقتى جەرلەردە تۋىلعان لاڭكەستىك شابۋىلداۋعا قاراتا، شابۋىلداۋ كولەمى جان تۇرشىگەرلىك بولماسا، امەريكا اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەنى تەرەڭدەي ءمان بەرىپ كەتپەدى. وزگە ەلدەردىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ شاراسىن قيسىنسىز جازعىرۋ، شىندىقتىڭ ءمان - جايىن تۇسىنبەي تۇرىپ وزگە ەلدىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا ورشەلەنە سوقتىعۋ جانە قيسىنسىز باعا بەرۋ امەريكا قوعامدىق پىكىر سالاسىنىڭ كانىگى كۇيى سانالادى.
امەريكا پوزيتسيا جانە ءسوز جاعىندا وزگە ەلدى ەمەۋرىنىمەن ەلپىلدەتىپ قانا قويماي، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتىندە دە ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. ويتكەنى ءوزىن دۇنيە جۇزىندەگى ”دەموكراتيانىڭ ماياگى“ جانە ”ادامدىق ۇقىقتىڭ قورعاۋشىسى“ دەپ قاراعاندىقتان، امەريكاداعىءىشىنارا ادامدار لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتىندە باتىستىڭ ادامدىق ۇقىعىن جانە ەركىندىك ولشەمىن ورشەلەنە ماقتادى جانە جالپىلاستىردى، سونداي - اق ناقتى قۋاتىنا ارقالانىپ، ءوزى ادامدىق ۇقىققا سۇعاناقتىق جاسادى دەپ ساناعان ەلدەردى قيسىنسىز جازعىردى نەمەسە قالاعانىنشا جازالادى، كەيدە، اۋەلى، ءوزى جەتەكشىلىك ەتكەن حالىقارالىق مەحانيزمگە سۇيەنىپ، كوپ جاقتى جازالاۋ جۇرگىزدى. امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار بىلاي دەپ قارادى: ونىڭ جەتەكشىلىك ەتىپ جۇرگىزگەن ”الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ سوعىسى“ ءبىر مايدان ”كوزقاراس سوعىسى“، ونداعى ماقساتى امەريكا توبەسىنە كوتەرىپ وتىرعان دەموكراتيالىق قۇن كوزقاراسى مەن تۇرمىس ءتاسىلىنىڭ دۇنيە ءجۇزى كولەمىندە تارالۋىن جەبەپ، وسى ارقىلى لاڭكەستىكتىڭ قاينارىن جويۋدى ءۇمىت ەتۋ. امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار بىلاي دەپ بايبالام سالدى: ”ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتۋ، ىزگىلىكپەن جونگە سالۋدى جەتىلدىرۋ، جەكە قۇپيالىققا جانە ازاماتتاردىڭ ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتۋ، حاۋىپسىزدىككە جانە جاريا بولۋعا ۋادە بەرۋ، زاڭمەن جونگە سالۋدى قورعاۋ“ ونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا تاباندى بولۋعا ءتيىستى ”وزەكتى ۇستانىمى“. الايدا، ايتىلمىس وسى ”جالپىعا بىردەي قۇندى“ امالياتتا ورىنداۋ بارىسىندا امەريكا ۇكىمەتىنىڭ تۇرعىسىندا تەرەڭ ءوزارا قايشىلىق كورىندى. ءبىر جاعىنان، امەريكا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا ادامدىق ۇقىققا جانە ەركىندىككە قۇرمەت ەتۋ قاجەت دەپ ۇندەسە؛ ەندى ءبىر جاعىنان، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى جەلەۋ ەتىپ ادامدىق ۇقىقتى كوزگە ىلمەدى ءارى اياق استى ەتتى. امەريكا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا ادامدىق ۇقىققا قايتا - قايتا سۇعاناقتىق جاساپ، وزگە ەل ازاماتتارىنا وسىلاي مامىلە جاساۋمەن قاتار، اۋەلى، ءوز ەلىنىڭ ازاماتتارىنا مامىلە جاساۋدا دا ادامدىق ۇقىقتى كوزگە ىلمەۋ نەمەسە اياق استى ەتۋدەي جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ قۇتىلا المادى. مىسالى، ونىڭ 2001 - جىلى ”11 - قىركۇيەك“ وقيعاسىنان كەيىن ماقۇلداعان «وتانشىلدار زاڭ جوباسى»ندا ادامدىق ۇقىققا جانە ازاماتتاردىڭ جەكە قۇپيالىعىنا سۇعاناقتىق جاساعان كوپتەگەن تارماقتار قامتىلعان. وسىدان - اق امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ تۇرعىسىندا كورنەكتى كولگىرلىك ساقتالعاندىعىن كورۋگە بولادى.
مۇنان تىس، امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا ”ءار ءتۇرلى سىلتاۋ شىعارىپ“، وزگە ەلدىڭ يەلىك ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاساۋعا جال تاپتى. 20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىندا العا قويىلعان ”ادامدىق ۇقىق يەلىك ۇقىقتان جوعارى تۇرادى“ دەگەن ۇراننان، 21 - عاسىردا العا قويىلعان ”دەموكراتيا، بەيبىتشىلىك ءپاتۋاسى“، ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرىپ، ءوزىن قورعاۋ ۇقىعى نازارياسى“ جانە ”قورعاۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى“ سياقتى نازاريا نەمەسە كوزقاراستارعا دەيىن، امەريكا باستاعان باتىس ەلدەرى باستان - اياق وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ يەلىك ۇقىعىن شەكتەيتىن، سول ارقىلى وسى ەلدەرگە اسكەري ىستەر جاعىنان كيلىگەتىن نازاريالىق دالەلدەردى قاراستىردى. ماسەلەن، ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرىپ، ءوزىن قورعاۋ ۇقىعى نازارياسى“نا ساي، امەريكا 2001 - جىلى جانە 2003 - جىلى اۋعانستان جانە يراق سىندى ەكى يەلىك ۇقىقتى ەلگە ىلگەرىندى - كەيىندى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ اسكەري ىستەر ارەكەتىن قولدانىپ، وسى ەكى يەلىك ۇقىقتى ەلگە اۋىر دارەجەدە سۇعاناقتىق جاسادى. دەسەدە، امەريكا يراقتان زور كولەمدى قىرعىنداعىش قارۋ - جاراق تابا الماعاندىقتان، سوڭىندا دۇنيە جۇزىندەگى قوعامدىق پىكىردىڭ سىنىنا جانە كەلەكەسىنە ۇشىرادى؛ مۇنىمەن قويماي، امەريكانىڭ ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتى“ دە وسى ەكى ەلدە ساياسي دۇربەلەڭ جانە ەل ءىشى قاقتىعىسى تۋىلۋىنىڭ قاينارىنا اينالدى، كوپ جىلدان بەرى، وسى ەلدەردە ورنىقتىلىق ىسكە اسپادى، قايتا ارت - ارتىنان سوعىس، بىلىقپالىق تۋىلدى.
”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ“دى جەلەۋ ەتىپ وزگە ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە كيلىكتى
تىرەك ەتەتىن جۇيەلى نازاريا نەمەسە كوزقاراس تابا الماسادا، امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار وزگە ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە كيلىگەتىن ”سىلتاۋلار“ دى تاپتى. ماسەلەن، ءوزى مەڭگەرىپ وتىرعان بيلىك بايلىعىنان جانە ەمەۋرىن قاينارىنان پايدالانۋ ارقىلى باتىس ەلدەرى ءىشىنارا وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەرگە ”يەلىك ۇقىقتى ەمەس“، ”جالعان يەلىك ۇقىقتى“، ”جارتىلاي يەلىك ۇقىقتى“ ەلدەر دەپ ايدار تاقتى، سول ارقىلى وسى مەملەكەتتەردىڭ يەلىك ۇقىعىنا قالاعانىنشا سۇعاناقتىق جاساۋعا نەمەسە تارتىپ الۋعا جال تاپتى. مۇنان تىس، وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردە تۋىلعان ”قوعامدىق دۇربەلەڭ“، ”ادامدىق ۇقىققا سۇعاناقتىق جاساۋ“، ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋى دارمەنسىز بولۋ“ سياقتى جايتتەر باتىس ەلدەرىنىڭ اسكەري ىستەر جاعىنان تىكە كيلىگۋىن تۋدىراتىن ءارى امەريكانىڭ وسى مەملەكەتتەردىڭ بيلىگىنىڭ اۋىسۋىن ىلگەرىلەتەتىن سەبەپكە اينالۋى مۇمكىن. ماسەلەن، امەريكا وزگە ەل ۇكىمەتىنىڭ ماقۇلداۋىنسىز يەمەن، سومالي، پاكيستان سياقتى مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسى ىشىندە ۇشقىشسىز ۇشاق ارقىلى شابۋىلداۋ ارەكەتىن جۇرگىزىپ، وزگە ەلدىڭ يەلىك ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاساۋمەن بىرگە، كوپتەگەن جازىقسىز جاي بۇقارانىڭ ءولىم - ءجىتىمىن تۋدىردى. وسىنداي زورەكەرلىك جانە اپەرباقاندىق شارالار لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋعا پايداسىز بولىپ قانا قويماي، جازىقسىز جاندارعا زالال جەتكىزگەندىكتەن، كوپتەگەن وشپەندىلىك پيعىل تۋدىرىپ، لاڭكەستەردىڭ ادام جيناۋىنا قوعامدىق پسيحولوگيالىق شارت - جاعداي ازىرلەدى.
ەڭ سوراقىسى، امەريكا ۇنەمى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ اتىمەن وزگە ەلدىڭ مەملەكەت بيلىگىنىڭ اۋىسۋىن شەڭگەلدەدى، بۇل حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ بارىسىندا بەرىك قامال سوعا الماۋىن تۋدىرعان ماڭىزدى سەبەپكە اينالدى. قۇن كوزقاراسى جاعىندا، امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار وزگە ەلدە باتىسپەن پارىقتى ساياسي ءتۇزىم، دامۋ جولى، مادەنيەت پارقى سياقتىلار بار بولعاندىقتان، تۇگەلدەي امەريكانىڭ ”الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ سوعىسىن“ ىلگەرىلەتۋىنە كەدەرگى بولىپ وتىر دەپ قاراۋدا. مەملەكەتتەر ارا ورىن تەپكەن پارىقتارعا قاراتا، امەريكا مەن باتىس قاشاندا نەمەسە باسقالاردى وزگەرتۋ، نەمەسە باسقالاردى جويۋ سىندى ەسەرسوقتىق ىڭعىل بايقاتقان، مىنە بۇل دا ”وركەنيەتتەر قاقتىعىسى ءپاتۋاسى“نىڭ قازىرگى جاعدايدا قايتا داۋرەن سۇرە باستاۋىنىڭ ىشكى سەبەبىنە اينالدى.
امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردە باتىسشا دەموكراتيانى جولعا قويۋمەن بايلانىستىرىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ اتىمەن وزگە ەلدىڭ مەملەكەت بيلىگىن قۇلاتۋ قىلىقتارىمەن اينالىستى. الايدا، ”وركەنيەتتەر قاقتىعىسى ءپاتۋاسى“ نەگىزىندەگى لاڭكەستىككە قارسى شارالارى مەجەلى ونىمگە قول جەتكىزۋى بىلاي تۇرسىن، الەمدەگى لاڭكەستىكتى ”قارسى تۇرعان سايىن ورشەلەنۋ“دەي شىتىرمان كۇيگە كىرگىزدى. يەلىك ۇقىق جۇيەسى جاعىندا، امەريكا سياقتى باتىس ەلدەرى مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعى حالىقارالىق لاڭكەستىككە شەكارا اتتاپ سوققى بەرۋدىڭ كەدەرگىسىنە اينالماۋى كەرەك دەپ قارادى، ونىڭ ۇستىنە لاڭكەستىكتىڭ تۋىلۋىن جانە ءورشۋىن تەجەۋدىڭ ءادىسى باتىسشا دەموكراتيالىق قۇن كوزقاراسىنىڭ تارالۋىن ىلگەرىلەتۋ، وسىعان بولا، اۋەلى، وزگە ەلدىڭ زاڭدى مەملەكەت بيلىگىن اۋدارىپ تاستاۋعا بولادى دەپ ەسەپتەدى. الايدا، دورەكىلىكپەن قارۋلى كيلىگۋ ءتاسىلى ارقىلى وزگە ەلدىڭ مەملەكەت بيلىگىن اۋدارىپ تاستاۋىنىڭ ناتيجەسى كوبىندە وسى مەملەكەتتەردىڭ ويران - وسپىرى شىعۋىنا، حالقىنىڭ بوسىپ پاناسىز قالۋىنا اپارىپ سوقتى.
”قوس ولشەم“ قولدانۋدان تۋىلعان زارداپقا قاراتا، امەريكا ءونىمدى شەشۋ شاراسىن تابا المادى، سوندىقتان ونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتى كوبىندە ”سيىر قۇيمىشاقتاپ تىندى“. اۋقىم وزگەرىسى امەريكانىڭ مۇددەسىنە كەسىرىن تيگىزە قالسا بولعانى، امەريكا پالەدەن قۇتىلۋ تاسىلىمەن زىم - زيا عايىپ بولۋعا ۇرىنىپ كەلدى. اۋعانستاندا وسىلاي ىستەدى، يراقتا وسىلاي ىستەدى، ليۆيادا وسىلاي ىستەدى، سيريادا تىپتەن وسىلاي ىستەدى. سىرتقى جاقتىڭ كيلىگۋىنىڭ زاڭعا سيىمدىلىعى كەمشىل بولعاندىقتان، كوبىندە كيلىگۋگە ۇشىراعان ەلدەردەگى جۇرتشىلىقتىڭ امەريكاعا قارسى تۇرۋ كۇشتى پيعىلىن تۋدىرىپ، سول ارقىلى لاڭكەستىكتىڭ ورشۋىنە جانامالاي قوعامدىق پسيحولوگيالىق نەگىز ازىرلەدى. امەريكا سياقتى باتىس ەلدەرى اسكەري ىستەردە اۋعانستانعا، يراققا جانە ليۆياعا كيلىككەننەن كەيىن، وسى 3 مەملەكەتتىڭ لاڭكەستىك اۋقىمى كۇرت ۋشىقتى، بۇل وزگە ەلدىڭ بيلىگىن اۋدارىپ تاستاۋ ارقىلى ايتىلمىس ”دەموكراتيانى كوشىرۋ“دىڭ لاڭكەستىكتى جونگە سالۋداعى ۇتىمدى شارا ەمەس ەكەندىگىن تولىق ءتۇسىندىردى.
تاريحي تاجىريبە مىنانى كورسەتتى: وزگە ەلدىڭ يەلىك ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاساۋدى بوداۋ ەتىپ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋعا بولمايدى، قايتا ۇقساماعان مەملەكەتتەردىڭ وزگەشە مادەنيەت قۇنىنا، تاريحي داستۇرىنە، ساياسي تۇزىلىسىنە جانە دامۋ جولى قاتارلىلارىنا قۇرمەت ەتۋ كەرەك. امەريكا سياقتى باتىس ەلدەرى وزگە ەلدىڭ تاريحى مەن قازىرگى جاعدايىنا دەگەن ساۋاتسىزدىعى مەن قومسىنۋى حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ قۇلشىنىسىنا كەدەرگى بولىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىكتى جونگە سالۋ بارىسىندا قالىپتاستىرعان ورتاق تانىمىن ءبۇلدىردى، اۋىر بولعان كەزدە، اۋەلى، حالىقارالىق ءتارتىپتىڭ جۇيەلى نەگىزىن شايقالتتى.
لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ”قوس ولشەم“نىڭ ءمانى مەن حاۋىپ - قاتەرى
امەريكاداعى ءىشىنارا ادامداردىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا ”قوس ولشەم“نەن اينىماۋىنداعى ەڭ سوڭعى ماقساتى تاعى دا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ اتىمەن امەريكانىڭ الەمدەگى زورەكەرلىك ۇقىعىن قورعاۋ. امەريكا ورىستەتكەن الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتى سىرتقا قاراتا امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ اتىمەن ءوزىنىڭ وداقتاس جۇيەسىن قورعاپ، ونان ارى ءوزىنىڭ زورەكەرلىك ورنىن ساقتاۋعا پايدالى، وسىنىڭ بارلىعى امەريكا ۇكىمەتى مەن بۇقاراسىنىڭ جاپپاي مويىنداۋىنا يە بولدى. ءدال رەسەيدىڭ زۇڭتۇڭى پۋتين اتاپ كورسەتكەندەي، امەريكا ۇنەمى ءوزىمشىل، ءوز مۇددەسىن عانا ويلاۋ تاسىلىمەن وڭىرلىك ساياسات پەن مەملەكەت مۇددەسىن قيالدايدى ءارى وسىعان جالىقپاستان تالپىنادى. ونان سوڭ، ”نە دوس بولاسىڭ، نە جاۋ بولاسىڭ“ دەيتىن پرينسيپ ارقىلى دۇنيە ءجۇزىن قارا بولماسا، اق دەيتىن ەكى جۇيەگە بولەدى. امەريكانىڭ ەركىنە مويىنسال بولماعان مەملەكەتتەر قاشاندا امەريكانىڭ جاۋ كوزبەن قاراۋ، ءتىپتى سوققى بەرۋ قاتىگەز تاعدىردان قۇتىلۋى قيىنعا ءتۇستى. مىنە بۇل تيپتىك زورەكەرلىك جانە سىڭار جاقتىلىق وي جەلىسى. ايتالىق، 11 - قىركۇيەك ۋاقيعاسىنان كەيىن، امەريكا وزگە ەلدەردى امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ سوعىسىنا بەلسەندى قولداۋ كورسەتكەن ەلدەر جانە قولداۋ كورسەتۋ نيەتى جوق ەلدەر دەپ ەكى تۇرگە ايىردى. سوڭعى تۇردەگى مەملەكەتتەرگە قاراتا، امەريكا ايقىن سەس كورسەتتى: ”ءبىز وزگە مەملەكەتتەردىڭ يەلىك ۇقىق تەرريتورياسى ىشىندە حالىقارالىق حاۋىپ - قاتەرگە باعىتتاي ارەكەت قولدانۋدى قابىلداۋ جاۋاپكەرشىلىگىنە شىنايى كەپىلدىك ەتۋ ارقىلى لاڭكەستىك ەلەمەنتتەردىڭ ىشكەرىلەگەن تۇردە قارجىلاي كومەككە، قولداۋعا جانە پاناعا يە بولۋىنىڭ الدىن الامىز“. ال امەريكا لاڭكەستىككە قولداۋ كورسەتكەن ەلدەر دەپ تۇراقتاندىرعان مەملەكەتتەر، ايتالىق، 2003 - جىلى «لاڭكەستىك مەملەكەتتەرگە سوققى بەرۋ ستراتەگياسى»ندا تۇراقتاندىرعان يران، يراق، سيريا، ليۆيا، كۋبا، چاۋشيان جانە سۋدان سىندى 7 مەملەكەت، 2006 - جىلى تۇراقتاندىرعان يران، سيريا، سۋدان، چاۋشيان، كۋبا سىندى 5 مەملەكەت تۇگەلدەي امەريكا ”يەلىك ۇقىق“ جاۋاپكەرشىلىگىن ۇيلەسىمدى اتقارۋعا ”كەپىلدىك ەتۋ“دى تالاپ ەتكەن قۇقايعا ۇشىرادى. وسى مەملەكەتتەردىڭ امەريكانىڭ ”ايرىقشا قامقورلىعى“نا بولەنۋىنىڭ سەبەبى لاڭكەستەرگە قارجىلاي كومەك كورسەتتى دەگەننەن گورى، قايتا ولار مەن امەريكا اراسىندا جاۋلاسۋ قارىم - قاتىناسى ءومىر ءسۇرىپ وتىر دەگەن ءجون، ولار راسىندا لاڭكەستەرگە قولداۋ كورسەتتى مە، جوق پا، بۇل امەريكا مۇلدە كوڭىل ءبولىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلە ەمەس. امەريكا قازىرگە دەيىن سادام بيلىگى مەن ”ءال - حايدا“ ۇيىمىنىڭ بايلانىسى بارلىعىنىڭ سىپاتىن تابا الماعانىمەن ۇقساس دۇنيە، الايدا، الدىمەن شاۋجايلاۋ ءتاسىلى ارقىلى زورەكەرلىكپەن سادام بيلىگىن اۋدارىپ تاستادى.
كوپتەگەن شىندىق مىنالاردى كورسەتتى: ءوزىنىڭ الەمدەگى زورەكەرلىك ورنىن قورعاۋ ماقساتى، سونداي - اق ءوزى ۋاعىزداعان وركەنيەت ۇستەمدىگى سەزىمىن قورعاۋ ءۇشىن، امەريكا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ بارىسىندا وزگە يەلىك ۇقىق ەلدەرگە − امەريكانىڭ وداقتاس دوستارى بولسادا − نەگىزگى قۇرمەت كورسەتۋدى دە قالامادى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندە امەريكا باتىستاعى وزگە مەملەكەتتەرمەن كوپتەگەن مۇددەلەردەن ورتاق يگىلىكتەنىپ وتىر، الايدا ناقتى كۇشى سالىستىرماسى سەبەبىنەن، امەريكا قاشاندا باتىس ەلدەرىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جۇيەسى تۇزىمىنە جەتەكشىلىك ەتتى، ال وزگە باتىس ەلدەرى امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ كۇن ءتارتىبى مەن جۇيەسىندە ىلەسۋشى رولىن عانا وينادى. الايدا، مۇددە تالابى مەن قاتەردى مويىنداۋىندا پارىق بولعاندىقتان، امەريكانىڭ وداقتاس دوسى بولسادا، امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ شارالارىن بۇكىلدەي قۇپتاۋ پوزيتسياسىن ۇستانۋى دا قيىن بولدى. مىسالى، امەريكا يراققا سۇعاناقتىق جاساۋدان ىلگەرى، فرانسيا مەن گەرمانيا قارسى تۇرۋ پوزيتسياسىن ۇستاندى، امەريكا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ اتىمەن وداقتاس ەلدەردىڭ باسشىلارىن باقىلاۋعا الدى، سونداي - اق ەۆروپا وداعى مەن امەريكانىڭ يراننىڭ يادرو كەلىسىمى ماسەلەسى تۇرعىسىنداعى پارىق، ت.ب، وسى تەكتەس ىستەر باتىس ەلدەرىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندەگى تۇرعىلارىنىڭ مىزعىماس بىركەلكى ەمەس ەكەندىگىن ءتۇسىندىردى. امەريكانىڭ وداقتاس دوستارى جونىنەن الىپ ايتقاندا، ولاردىڭ ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان ماسەلەسى مەن مۇددەسىن امەريكانىڭ ەلەۋسىز قالدىرۋى قالىپتى جاعدايعا اينالدى، ولاردىڭ وسىدان العان ساباعى: لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندە امەريكانىڭ دۇرمەگىنە ىلەسۋدىڭ اكەلگەنى قولداۋ مەن العىس ايتۋ ەمەس، قايتا الىمسىنباۋ مەن ۇياتقا قالدىرۋ بولدى.
وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەر ءۇشىن الىپ ايتقاندا، جاعداي ءتىپتى دە قيىن. ولار امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندەگى ”قوس ولشەمى“نە قاراتا كەيىستىك بىلدىرگەنىمەن، امەريكانىڭ قۇدىرەتتى زاتتىق كۇشى مەن ءسوز بيلىگىنەن سەسكەنىپ، امەريكانىڭ ءوز بىلگەنى بويىنشا ىستەپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ”قوس ولشەم“نەن جازباعان ءىسىن وزگەرتۋگە دارمەنسىزدىك تانىتۋدا.
الايدا، 11 - قىركۇيەك سياقتى ۋاقيعالار لاڭكەستىكتىڭ الدىندا، ءارقانداي مەملەكەتتە بەرىك بەكىنىس بولمايتىندىعىن، ءوزىن لاڭكەستەردىڭ نەمەسە ۇيىمداردىڭ شابۋىلداۋىنان بۇكىلدەي ساقتانا الاتىنىنا كەپىلدىك ەتە المايتىندىعىن تولىق ايگىلەدى. حالىقارادا لاڭكەستىكتىڭ تارالۋى مەن ءوربۋى ادامزات قازىر لاڭكەستىكتى تۇبەگەيلى الاستاي الماي وتىرعاندىعىن ءتۇسىندىردى. وسى استار اياسىندا، امەريكا مەن ءبىر ءبولىم باتىس ەلدەرى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ ”قوس ولشەمىن“ تاستاپ، وزگە ەلدەردىڭ يەلىك ۇقىعى مەن دامۋ جوسىنىنا قۇرمەت ەتۋ نەگىزىندە، ءارقايسى ەلدەرمەن جانە كوپتەگەن بەي مەملەكەتتىك ارەكەت تۇلعالارىمەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ شىنايى سەلبەستىگىن كۇشەيتۋ عانا، الەم اياسىندا لاڭكەستىك كۇشتەرگە ءونىمدى سوققى بەرۋ مەن السىرەتۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى ەسەپتەلەدى. كەرىسىنشە، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا ”قوس ولشەم“نەن اينىماي، لاڭكەستىككە سوققى بەرۋدىڭ اتىن جامىلىپ، جەكە مۇددەسىن كوزدەسە، كەزەكتەگى حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىكتى الەمدىك جونگە سالۋ جاقتارىنداعى قۇلشىنىستارىنا كەدەرگى بولادى، ءتىپتى، ءتۇرلى قايشىلىقتاردى اناعۇرلىم شيەلەنىستىرىپ، وزىنە قاراتقان ءتىپتى دە كوپ لاڭكەستىك شابۋىلداۋدى تۋدىرىپ، ەڭ سوڭىندا ءوز تۇبىنە ءوزى جەتۋى مۇمكىن.
(ماقالا «ساۋلە گازەتى»نىڭ 2019 - جىلعى 12 - ايدىڭ 7 - كۇنگى سانىندا باسىلعان، اۆتور لانجوۋ داشۋەسى ورتا ازيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي جانە حالىقارالىق قارىم - قاتىناس شۋەيۋانىنىڭ ورىنباسار باستىعى)
