قۇلجا قالاسى ازاتتىق جولى ءمالىسى ليۋشيڭجيە مەشىتىنىڭ يمامى
رەجەپ مىرزاالىم
مەنىڭ اتىم رەجەپ مىرزاالىم، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇلجا قالاسى ازاتتىق كوشەسى ءمالىسى ليۋشيڭجيە الەۋمەتتىك اۋماعى ليۋشيڭجيە مەشىتىنىڭ يمامىمىن. وسىندا تۋىپ - وسكەن شينجياڭدىق رەتىندە، مەن پارتيانىڭ نۇر شۇعىلاسىنا شومىلىپ، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان 70 جىلدان بەرى مەكەنىمدە تۋىلعان وراسان زور وزگەرىستەردى، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن، ورنىقتىلىعىن، حالىق تۇرمىسىنىڭ ۇزدىكسىز جاقسارعانىن، دىندەر تاتۋ، ۇيلەسىمدى بولعاندىعىن، ءار ۇلت حالقىنىڭ تابىس سەزىمىنىڭ، باقىت سەزىمىنىڭ، حاۋىپسىزدىك سەزىمىنىڭ ۇزدىكسىز كۇشەيگەنىن، شينجياڭنىڭ تاريحتاعى ەڭ جاقسى گۇلدەنۋ، دامۋ كەزەڭىندە تۇرعانىن شىنايى سەزىندىم جانە ءوز كوزىممەن كوردىم.
20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنان بەرى، شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ شينجياڭدى بىلىقتىرۋ، وتاندى بولشەكتەۋ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن، ءدىني ۇشقارى يدەيانى ورشەلەنە ۋاعىزداپ، ءدىن جەلەۋىن كوتەرىپ، ءدىن قاعيداسىن قاساقانا بۇرمالاپ، ايتىلمىس ”ءدىني قاعيداسىن، وتباسى قاعيداسىن“ شىعارىپ، ”ادام ءولتىرىپ، شەيىت بولعاندار جانناتقا كىرەدى“ دەگەن سياقتى ساندىراقتاردى دارىپتەپ، بۇقارانى الداپ، ازعىردى. ۇشقارى يدەيامەن ۋلانعاندىقتان، كەي ادامدار تەرىس ۋاعىزدارعا سەنىپ، باسقالاردىڭ زايىرلى تۇرمىسىنا كيلىكتى؛ كەي ادامدار وتباسىنداعىلارمەن ارالاسپاي، ءتىپتى، اكە - شەشەسىنىڭ ىستەگەن تاماعىن دا ىشپەي، نەگىزگى قوعامدىق ەتيكا ولشەمىنە قايشىلىق جاسادى؛ كەي ادامدار وتانشىل ءدىني قايراتكەرلەردى قاقپايلادى، ولارعا زيانكەستىك جاسادى، ءتىپتى ولاردى ءولتىردى؛ كەي ادامدار مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋگە قارسىلىق كورسەتىپ، جۇمىستانۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنۋدەن، يگەرۋدەن باس تارتتى، نەگىزگى زاڭ بىلىمدەرىن بىلمەي، ىزگىلىك پەن سۇرقيالىقتى، دۇرىس پەن بۇرىستى دا اجىراتا الماي، كۇن بويى قوعامدا سەندەلىپ، جامان ادامداردىڭ پايدالانىلاتىن قۇرالىنا اينالدى، ەڭ سوڭىندا زورلىقتى كۇش قىلمىسىن وتكىزۋ، حالىقپەن جاۋلاسۋ جولىنا ءتۇسىپ، قوعامعا زور حاۋىپ - قاتەر ءتوندىردى.
ورنىقتىلىق − قوعامدىق دامۋدىڭ نەگىزى، جاراسىمدى، ورنىقتى ورتا بولماسا، ءار ۇلت حالقىنىڭ حاۋىپسىزدىگى، باقىتى قامتاماسىز ەتىلمەيدى، جاقسى تۇرمىس كەشىرە المايدى. ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءوربىپ تارالۋىن، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارىنىڭ (وقيعا) كوپ، ءجيى تۋىلۋ جاعدايىن ءونىمدى تۇردە تەجەۋ ءۇشىن، شينجياڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن زاڭ بويىنشا قۇرىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيامەن ۋلانعان ادامداردى تەگىن باۋلىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى، زاڭ بىلىمدەرىن، شەبەرلىكتى ۇيرەتىپ، ولاردىڭ مادەنيەت ءبىلىم دەڭگەيىن جانە جۇمىستانۋ قابىلەتىن ءوسىردى. تاربيەلەنۋشىلەردىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنداعى ۇقىق - مۇددەلەرى تولىق قامتاماسىز ەتىلدى، ۇيلەرىنە قايتىپ ءۇي ىشىندەگىلەرمەن كەزدەسىپ باس قوسۋىنا بولادى، شارۋاسى بولسا رۇقسات سۇراپ بىتىرە الادى، بەينە ەكران، تەلەفون ارقىلى ءۇي ىشىندەگىلەرمەن اڭگىمەلەسە الادى. ۇيرەنۋ كەزىندە، ۇكىمەت تاربيەلەنۋشىلەردىڭ وتباسىنىڭ قيىنشىلىعىن كۇش سالا شەشىپ، ءتۇرلى فورمادا كومەك بەرىپ سۇيەمەلدەپ، تاربيەلەنۋشىلەردى الاڭنان ارىلتتى. قىستاعىمىزداعى تاربيەلەنۋشىلەر تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان قايتقان سوڭ، ولاردا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى، زاڭدى ءبىلىپ، زاڭعا بويسۇناتىن بولدى، ساپاسى ءوستى، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ءمانىن جىعا تانىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ سىنالاپ كىرۋىنە سانالى تۇردە قارسى تۇراتىن بولدى. وقۋ تاۋىسىپ قايتىپ كەلگەن تاربيەلەنۋشىلەر ۇيرەنگەن تەحنيكالارىنان پايدالانىپ كوڭىلدەگىدەي قىزمەت تاۋىپ، كىرىستەرى مولايدى، وتباسىلارى تاتۋ - بەرەكەلى بولدى، قوعام جاراسىمدى بولدى. سوڭعى جىلدارى قۇلجا قالاسىنىڭ قوعام اماندىعى جاعدايى كورنەكتى جاقساردى، ىلەگە، اسىرەسە، نارات جايلاۋىنا ساياحاتتاي كەلەتىن ساياحاتشىلار جىلدان - جىلعا كوبەيدى، اسحانا اشقانداردىڭ، قوناق ءۇي اشقانداردىڭ، ساياحاتپەن اينالىسقانداردىڭ ساۋداسى دا ەرەكشە جاقسى، بۇقارانىڭ قالتاسى قامپايىپ، جۇزدەرىندە شاتتىق كۇلكىسى كوبەيدى.
سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ ءدىني تۇرمىسىمىزدا دا وراسان زور وزگەرىستەر جارىققا شىقتى. ءدىني قيمىل ورىندارىنىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىلارى بارىنشا جاقسارتىلدى، مەشىتتە اۋا رەتتەگىش، جىلۋ جۇيەسى، قۇبىر سۋى سياقتى قۇرىلعىلار بولادى دەپ اتا - بابامىزدا ويلاپ كورمەگەن ەدىك، قازىر مەشىتتىڭ ءىشى قىستا جىلى، جازدا سالقىن. قاجىعا بارعىسى كەلەتىندەر ءار ءتۇرلى قولايلى شارت - جاعداي مەن كەمەلدى قىزمەت وتەۋدەن يگىلىكتەنىپ، قاجىلىق پارىزىن ءساتتى وتەي الادى. ءدىني ءبىلىم ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر دە كەڭ دە جارىق، قۇرىلعىلارى تولىق ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانىندا ارنايى ۇيرەنەتىن بولدى. ءبىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى قايراتكەرلەرىمىز تۇرمىستىق قوسىمشا قاراجاتتان جانە تەگىن دەنساۋلىق تەكسەرتۋدەن يگىلىكتەنەدى، سونداي - اق ءدىن سالاسىنداعى ءبىرتالاي قايراتكەرلەر ءار دارەجەلى حالىق قۇرىلتايلارى مەن ساياسي كەڭەستەردە ۋاكىل، مۇشە بولىپ مىندەت وتەپ، ۇكىمەت ىسىنە قاتىناسىپ، ۇكىمەت ءىسىن كەڭەسىپ، مەملەكەت ىستەرىن بىرگە اقىلداسادى. بۇگىن شينجياڭنىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى جاعدايىن تاريحتاعى ءارقانداي ءبىر مەزگىلدەگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، تەك ار - ۇجدانى بار ادام وبيەكتيۆ شىندىقتى تەرىسكە شىعارمايدى.
ءبىز ۇيعۇر ۇلتىندا ”ار - ۇجداندى ادامنىڭ جۇرەگى تازا“ دەگەن ءتامسىل بار. شىندىقپەن ساناسپاي، العان بەتىنەن قايتپاي، ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سىن شىعارىپ، شينجياڭ ىستەرىن سان - ساققا جۇگىرتىپ، قاساقانا كۇيە جاققان امەريكا ساياساتپازدارىنىڭ ارەكەتى اسقان ناداندىق جانە بىلمەستىك قانا ەمەس، تاعى دا ولاردىڭ شينجياڭدى بىلىقتىرۋ سۇرقيا نيەتىن پاش ەتتى، ولار ىزگىلىكتەن جۇرداي بولىپ، ءبىزدىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ كوڭىلىنە اۋىر قاياۋ سالدى، ءبىزدى ەرەكشە اشىندىردى. وسى ادامداردىڭ شىندىقپەن ساناسپاي، كۇيە جاعىپ، ىرتكى سالۋداعى ماقساتى ىشىنە ارامدىق بۇگىپ، وبيەكتيۆ شىندىقتى قايىرىپ قويىپ ويدان قۇراۋ جانە قۇر قيالى ارقىلى وتىرىكتى ويدان شىعارۋ، فاكتتى قيۋادان قيىستىرۋ ارقىلى ارانداتۋعا، بۇلدىرۋگە جەلىكتىرىپ، ءبىزدىڭ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋىمىزعا توسقىندىق جاساۋعا ۇرىنعانىن وڭاي كورە الامىز. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، امەريكادا ءىشىنارا ساياساتپازدار ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“تىڭ شينجياڭدا زورلىقتى كۇش ارەكەتىن جۇرگىزۋ، بەيكۇنا بۇقارانى ءولتىرۋ جاۋىزدىقتارىن كورسە دە كورمەسكە سالىپ، ءبىزدىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن زاڭ بويىنشا ورىستەتكەنىمىزدى، حالىقارالىق قوعام مويىنداعان ۇشقارىلىقتى الاستاۋدا ناتيجەگە قول جەتكىزگەنىمىزدى اۋىزعا المادى، ال قازىر ”ادامدىق ۇقىق“تى جەلەۋ ەتىپ، ۇلت قاتىناسىنا ىرتكى سالىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعىن بەتالدى اياق استى ەتكەن لاڭكەستىكتىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەن بولشەكتەۋشىلىكتى جاقتادى، بۇل ءبىزدىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى مەن دامۋ ۇقىعىن ەڭ ۇلكەن ءبۇلدىرۋ بولىپ تابىلادى. امەريكا ماقۇلداعان ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سىن ءبىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى ءدىني قايراتكەرلەردى قامتىعان شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى قاتاڭ جازعىرادى، وعان قاتتى كەكتەنەدى، باتىل قارسى تۇرادى.
ادىلەتتى دارىپتەيتىن، ار - ۇجداندى شينجياڭدىق رەتىندە، ءبىزدىڭ ءتول كەشىرمەمىز ارقىلى فاكت پەن شىنايى جاي - جاپساردى قورعاپ، امەريكا ساياساتپازدارىنىڭ كۇيە جاعۋى مەن ىرتكى سالۋىنا باتىل قارسى تۇرىپ، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ بۇقارانىڭ ءومىرى مەن مال - مۇلكىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولدانعان ۇتىمدى شارالارىن باتىل قولداپ - قۋاتتاپ، ىرتكى سالۋ، ءبۇلدىرۋ ارەكەتتەرىمەن سوڭىنا دەيىن باتىل كۇرەسىپ، شينجياڭنىڭ وڭاي - وسپاق قولعا كەلمەگەن ورنىقتىلىق، دامۋ جەتىستىكتەرىن قاستەرلەۋ، وڭاي - وسپاق قولعا كەلمەگەن ۇلتتارى ىنتىماقتى، ءدىن جاراسىمدى بولعان جاعدايدى قاستەرلەۋ ۇقىعىمىز، جاۋاپكەرشىلىگىمىز بار.
