− ماماندار امەريكا پارلامەنتىنىڭ شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سىمەن اينالىسقان ارام ويىن ايپاراداي اشتى، سىن تەزىنە الدى
حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ليۋ ۋيتاۋ، لي چاڭيۇي
جەرگىلىكتى ۋاقىت 12 - ايدىڭ 3 - كۇنى امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى ايتىلمىس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىن“ ماقۇلداپ، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا ۋىتتانا شابۋىل جاساپ، جۇڭگونىڭ شينجياڭدا جۇرگىزگەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىن بۇرمالاپ، وعان كۇيە جاعىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىن قيسىنسىز جازعىردى.
بۇعان قاراتا، كوپتەگەن ماماندار گازەتىمىز تىلشىلەرىنىڭ سۇحباتىن قابىلداعاندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: شينجياڭ ءىسى بۇكىلدەي جۇڭگونىڭ ىشكى ءىسى، شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەر ۇلت ماسەلەسى، ءدىن ماسەلەسى، ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى ەمەس، قايتا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ مەن بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسى بولىپ تابىلادى؛ امەريكا جاقتىڭ ايتىلمىس ادامدىق ۇقىق دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ءجونسىز قوقاڭداۋىنىڭ ماقساتى ايتىلمىس شينجياڭ ماسەلەسىنەن پايدالانىپ جۇڭگونىڭ وبرازىن جيرەنىشتى ەتىپ كورسەتىپ، جۇڭگونىڭ ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرىپ، جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋدان باسقا دانەڭە ەمەس، ول امەريكا جاقتىڭ ارام ويىن ايپاراداي اشىپ كورسەتتى.
شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن قيسىنسىز بۇرمالاۋداعى ويى سۇرقيا
”امەريكا جاقتىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوباسى بۇكىلدەي قاساقانا جالا جابۋ جانە كۇيە جاعۋ، زاڭ جوباسى باسىنان اياعىنا دەيىن قاۋەسەت پەن وتىرىك نەگىزىنە قۇرىلعان“. 12 - ايدىڭ 6 - كۇنى تۇستەن كەيىن ادامدىق ۇقىق دامۋ جانە اۋىس - كۇيىس ورتالىعىندا اشىلعان مامانداردىڭ اڭگىمە ماجىلىسىندە امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى ماقۇلداعان ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سىن اۋىزعا العان ورتالىق پارتيا مەكتەبى (مەملەكەتتىك اكىمشىلىك شۋەيۋانى) حالىقارالىق ستراتەگيا زەرتتەۋ ورنىنداعى لي يۇنلۇڭ پروفەسسور توتەنشە كەكتەندى، ول مىنالاردى ءبىلدىردى: ”زاڭ جوبا“سى شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتىن قامتىعان از ۇلتتاردىڭ تۇرمىس جاعدايىن ەزگىگە ۇشىراعان، ەركىندىك جوق دەپ بۇرمالادى، بۇل ءىس جۇزىندىك جاعدايعا مۇلدە ۇيلەسپەيدى، ”شينجياڭعا بارىپ كورگەن ءاربىر ادام قازىرگى شينجياڭنىڭ جاعدايىنا سۇيىنەدى، ول جەردە قوعام تىنىش، بەرەكەلى، بۇقارا تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرۋدە، از ۇلت بۇقاراسىنىڭ تۇرمىسى ەركىن ءارى باقىتتى“.
”امەريكانىڭ ايتىلمىس زاڭ جوباسى ەلىمىزدىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا بۇكىلدەي جالا جاپقاندىق“، - دەيدى جۇڭگو حالىق داشۋەسى ادامدىق ۇقىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى مەڭگەرۋشىسى جۋ لييۇي پروفەسسور، - ”جۇڭگو − سوتسياليستىك زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت، ءبىزدىڭ لاڭكەستىككە جانە ۇشقارىلىققا سوققى بەرۋدەگى ءتۇرلى شارالارىمىزدىڭ بارلىعى زاڭ جۇلگەسىندە جۇرگىزىلگەن، زاڭدى ولشەم ەتكەن“. مۇنىڭ ىشىندە نەگىزگى زاڭ، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا زاڭى، قىلمىستىق ىستەر زاڭى، قىلمىستىق ىستەر ارىز - شاعىم زاڭى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى، سونداي - اق شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەرى، ت.ب بار، ”ءبىز جۇرگىزگەن ءاربىر قيمىلدىڭ بارلىعىنىڭ زاڭدىق نەگىزى بار دەۋگە بولادى“.
”امەريكا ايتىلمىس ادامدىق ۇقىقتى جەلەۋ ەتىپ، ءىس جۇزىندە جۇڭگو تەرريتورياسىندا لاڭكەستىك قيمىلدارمەن شۇعىلدانعان ’شىعىس تۇركستانشىل‘ كۇشتەردى قولداپ، ولاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىر“. جۇڭگو قازىرگى زامان حالىقارالىق قاتىناستى زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسى مامانى لي ۋي بىلاي دەيدى: شەكارا سىرتىنداعى ”شىعىس تۇركستانشىل“ كۇشتەردىڭ لاڭكەستىك ارەكەتتەرى جۇڭگونىڭ حاۋىپسىزدىگى مەن ورنىقتىلىعىنا وراسان زور حاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر، سونىمەن قاتار باسقا مەملەكەتتەرگە دە قاتەر توندىرۋدە. امەريكا ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جۇڭگوعا لاڭ سالىپ كەلگەن ”شىعىس تۇركستانشىل“ كۇش سىندى وسى قۇرالىنىڭ تالقاندالۋىن، ويراندالۋىن قالامايدى. ”جۇڭگو شينجياڭىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتى كورنەكتى ناتيجەگە جەتكەن جاعدايدا، امەريكانىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوباسىن نە ءۇشىن الىپ شىعا قالعانىنىڭ سەبەبىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. بۇل امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، لاڭكەستىككە قولداۋ كورسەتۋدە تاعى دا پەردە ارتىنان اشىققا شىققاندىعىن كورسەتەدى“، - دەيدى لي ۋي.
ادامدىق ۇقىقتا جانە لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا مەيلىنشە قوس ولشەم قولدانۋى ادامنىڭ زىعىردانىن قايناتادى
امەريكا جاقتىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوباسىندا ادامدىق ۇقىقتا جانە لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا مەيلىنشە قوس ولشەم قولدانۋى قاتىستى مامان - وقىمىستىلاردىڭ كۇشتى كەگىن قوزعادى.
”بۇل ’زاڭ جوبا‘ ادامنىڭ زىعىردانىن قايناتادى، ءبىراق بۇنى توسىن سەزىنبەيمىن، ويتكەنى ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى امەريكا ءۇشىن باياعىدان ساياسي قۇرال بولىپ كەلەدى“. جۇڭگو ادامدىق ۇقىق زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ورىنباسار باستىعى شىن يۇڭشياڭ بىلاي دەدى: ادامدىق ۇقىق ءىسى ءاسىلى ءار ەل حالقى ورتاق تالپىناتىن ىزگى ءىس ەدى، ول حالىقارالىق سەلبەستىككە ۇمتىلۋداعى ەڭ جاقسى سالا بولاتىن، ءبىراق امەريكا ونى ساياسيلاندىرىپ، باسقا مەملەكەتتەردى قىسپاققا الاتىن ساياسي قۇرالعا اينالدىرىپ وتىر، بۇل حالىقارالىق ادامدىق ۇقىق سالاسىنداعى سەلبەستىكتىڭ قات - قابات قيىندىقتا قالۋىنا اپارىپ سوقتى. ”امەريكا بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ قالىپتى ءبىر جاقتى ەتۋ مەحانيزمى ارقىلى كوپشىلىكتەن قولداۋ تابا الماعان سوڭ، سىڭار جاقتىلىققا باسىپ، ءوز بىلەرمەندىگىمەن باسقا مەملەكەتكە ساياتىن ايتىلمىس زاڭ جوباسىن شىعارىپ وتىر، ونىڭ مۇنىسى ماسقارالىقتان باسقا ەشتەڭە ەمەس“، - دەيدى شىن يۇڭشياڭ.
”سونىمەن بىرگە، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندە امەريكا دا وزىنە قايىرىلا تولعانۋعا ءتيىس، لاڭكەستىككە قارسى تۇرعالى تالاي جىل بولدى، لاڭكەستىك ماسەلەسى نە ءۇشىن شەشىلمەي كەلەدى؟ مۇنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندە مەيلىنشە قوس ولشەم قولدانۋىندا، بۇل لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋداعى حالىقارالىق سەلبەستىككە ءتيىمسىز، حالىقارالىق بىرىككەن كۇشتى السىرەتەدى، امەريكا جاق بۇدان ساباق المايتىن بولسا، تۇبىندە بىرەۋگە سىلتەگەن شوقپارى ءوز باسىنا تيەدى“، - دەيدى شىن يۇڭشياڭ.
”امەريكانىڭ جۇڭگونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ساياسات - شارالارىنا جالا جابۋى امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىندەگى قوس ولشەمىن تاعى ءبىر مارتە اشىپ كورسەتتى“. نانكاي داشۋەسى ادامدىق ۇقىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى چاڭ جيان بىلاي دەدى: امەريكا ءوز مەملەكەتىنىڭ حالقىن جانە ءار ەل ساياسي قايراتكەرلەرىن زاڭسىز باقىلاپ تىڭداۋى، جەكە ادامداردىڭ قول تەلەفوندارى مەن كومپيۋتەرلەرىن قالاعانىنشا تەكسەرۋى، سونداي - اق شەتەلدە كوپتەگەن بەيكۇنا جاي حالىقتى قىرعىنداۋى حالىقارالىق قوعام مەن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ادامدىق ۇقىق قۇرىلىمىنىڭ جاپپاي جازعىرۋىنا ۇشىرادى، ءبىراق امەريكا ۇكىمەتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ دەگەندى كولدەنەڭ تارتىپ، ءوزىنىڭ ادامدىق ۇقىققا سۇعاناقتىق جاساعان وسى قىلىقتارىن اقتاپ الماق بولدى، ”كەرىسىنشە، جۇڭگونىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ءتاسىلى ارقىلى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ شارالارىن قولدانعاندىعىن مەيلىنشە جازعىرىپ وتىر، ءدال وسىنداي كوپە - كورنەۋ قوس ولشەم قولدانۋىن ونىڭ كوكەيىنە بۇككەن سۇرقيا ساياسي نيەتىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى“.
”ادامدىق ۇقىق پەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا قوس ولشەم قولدانۋ امەريكانى حالىقارالىق سەنىم - ابىرويدان ايىرۋدا“، - دەيدى جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى جوۋ شاۋچيڭ، - امەريكا ءبىر جاقتا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ تۋىن كوتەرىپ، سىرتتا قاتارىنان ءبىرتالاي مەملەكەتتىڭ ساياسي بيلىگىن اۋدارىپ تاستاپ، بۇرىن بولماعان ادامگەرشىلىك اپاتىن تۋدىرىپ، ىشتە مۇسىلمان ازشىلىق قاۋىمدى جانىشتاپ، ەل ىشىندەگى ۇلتتار قاتىناسىن شيەلەنىستىردى، ەندى ءبىر جاقتا ايتىلمىس ادامدىق ۇقىقتان پايدالانىپ جۇڭگونى شاۋجايلاعىسى كەلىپ وتىر، ونىڭ قوس ولشەمى مەن سۇرقيا نيەتىن وسىدان - اق بىلۋگە بولادى، ”زاۋدەعالام امەريكا جاق جۇرت الدىندا قوس ولشەممەن شىعۋىن جالعاستىرا بەرسە، امەريكانىڭ حالىقارالىق بەدەلىنىڭ اناعۇرلىم اۋىر زيانعا ۇشىرايتىنى مۇندا تۇر“.
شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرۋ، جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋ قاسكۇنەمدىگى ايپاراداي اشىلدى
ماماندار ىركەس - تىركەس مىنالاردى ءبىلدىردى: امەريكانىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوباسى ادامدىق ۇقىقتى قورعايمىز دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، شىندىقتى ويدان ويىپ شىعارىپ، اق پەن قارانى شاتاستىردى، بۇل ونىڭ شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرۋ، جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋ قاسكۇنەمدىگىن ايپاراداي اشتى.
”امەريكا ماقۇلداعان ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوبانىڭ ماقساتى − شينجياڭ ماسەلەسى دەگەندى ادەيى قولدان جاساپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋ، مۇنىڭ قالقاسىندا تاعى ءبىر ماقسات بار، ياعني جۇڭگونىڭ بەيبىت شارىقتاي كوتەرىلۋىن تەجەۋ“. باتىس وڭتۇستىك ساياسي - زاڭ داشۋەسى ادامدىق ۇقىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ اتقارۋشى باستىعى، پروفەسسور جاڭ يۇڭحى مىنالاردى ءبىلدىردى: امەريكا باسقا مەملەكەتتەگى ادامدىق ۇقىق دەگەنگە شىن كوڭىل بولەيىن دەپ وتىرعان جوق، ادامدىق ۇقىق دەگەن ولاردىڭ باسقا مەملەكەتكە سوققى بەرەتىن سىلتاۋى عانا، بۇل باسقا مەملەكەتتىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋدىڭ دە سىلتاۋى بولىپ تابىلادى، ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوبانىڭ ماقساتى، شىندىعىندا، شينجياڭداعى از ۇلتتاردى قورعاۋ ەمەس، ول تەك ايتىلمىس شينجياڭ ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ جۇڭگودا ورنىقسىز فاكتور تۋدىرىپ، سول ارقىلى جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋ“.
ورتالىق ۇلتتار داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى ياڭ گۇيپيڭ بىلاي دەدى: امەريكا جاق جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا سۇرقيالىلىقپەن شابۋىل جاساپ، حالىقارالىق زاڭ مەن حالىقارالىق قاتىناستىڭ نەگىزگى ولشەمىنە اۋىر قايشىلىق جاساپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە ورەسكەل كيلىكتى، امەريكا جاقتىڭ سۇرقيا نيەتى تاعى ءبىر مارتە ايپاراداي اشىلدى.
”شينجياڭداعى تەرەزەسى تەڭ، ىنتىماقتى، قارايلاسىمدى، جاراسىمدى ۇلت قاتىناسىن ارانداتۋعا جول بەرىلمەيدى“. ورتالىق پارتيا مەكتەبى (مەملەكەتتىك اكىمشىلىك شۋەيۋانى) ۇلت جانە ءدىن كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى پۋ چاڭچۇن مىنالاردى ءبىلدىردى: امەريكا پارلامەنتىندەگى كەيبىر جۇڭگوعا قارسى مۇشەلەردىڭ بۇل ”زاڭ جوبا“نى ورشەلەنە ىلگەرىلەتۋىنىڭ سەبەبى ولار جۇڭگونى وزدەرىنىڭ حالىقارادا زورەكەرلىك جۇرگىزۋىنىڭ كەدەرگىسى دەپ قاراۋىندا، مۇنداعى ماقساتى جۇڭگونى بولشەكتەۋ جانە قۇلاتۋ. ”امەريكا پارلامەنتىنىڭ بۇل قىلىعى ارامتەر بولعاندىق، ولار 5000 جىلدان استام تاريحي دامۋ بارىسىندا، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ نەعۇرلىم قيىنشىلىق پەن سىن - سايىسقا جولىققان سايىن، ۇلتتىڭ ۇيىسۋ قۋاتىنىڭ سولعۇرلىم كۇشەيە تۇسەتىندىگى سىندى تاريحي شىندىقتى اڭعارا الماي وتىر“، - دەيدى پۋ چاڭچۇن.
(بۇل ماقالا 2019 - جىلى 12 - ايدىڭ 8 - كۇنگى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)
