تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   ەل ءىشى حابارى

شينجياڭداعى ءار ۇلت، ءار سالا امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسىنىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“ ماقۇلداعاندىعىن قاتاڭ ايىپتادى

امەريكا جاقتىڭ شينجياڭنىڭ جاراسىمدىلىعىن، ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرۋ ارەكەتى، ءسوز جوق، جەڭىلىسپەن تىنادى

حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ياڭ ميڭفاڭ، حان ليچۇن

  امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسىنىڭ ايتىلمىس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىن“ ماقۇلداعاندىعىنا قاراتا، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنداعى ءار ۇلت، ءار سالا قاتتى كەكتەنەتىندىكتەرىن، قاتاڭ ايىپتايتىندىقتارىن ءبىلدىردى. كوپشىلىك جابال مىنالاردى ءبىلدىردى: ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوبا امەريكا جاقتىڭ شينجياڭنىڭ جاراسىمدىلىعىن، ورنىقتىلىعىن بۇلدىرمەك بولعان سۇرقيا نيەتىن ايپاراداي اشىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ سەزىمىن قاتتى جارالادى، شينجياڭدى بىلىقتىرماق بولعان ءارقانداي قاسكۇنەمدىك ىسكە اسپايدى.

ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“ بۇكىلدەي شاتپىراق

  بىرنەشە كۇننەن بەرى، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى، اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى، اۆتونوميالى رايوندىق ساياسي كەڭەس، اۆتونوميالى رايوندىق باس جۇمىسشى ۇيىمى، اۆتونوميالى رايوندىق جاستار وداعى كوميتەتى، اۆتونوميالى رايوندىق ايەلدەر بىرلەستىگى، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى قوعامى قاتارلىلار امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسىنىڭ ايتىلمىس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىن“ ماقۇلداعاندىعىنا قاراتا مالىمدەمە جاريالادى.

  مالىمدەمەدە بىلاي دەپ قارالدى: كەزەكتە شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسى ۇزدىكسىز دامىپ، قوعام جاراسىمدى، ورنىقتى بولىپ، حالىق تۇرمىسى ۇزدىكسىز جاقسارىپ، ءدىن تاتۋ، ۇيلەسىمدى بولىپ، ءار ۇلت حالقى اناردىڭ دانىندەي تىعىز ىنتىماقتاسىپ، تاريحتاعى ەڭ جاقسى گۇلدەنۋ، دامۋ مەزگىلىندە تۇر. الايدا، امەريكاداعى كەيبىرەۋلەر شينجياڭنىڭ اسا تاماشا جاعدايىن كورگىسى كەلمەي، مازاسى كەتىپ، ورىنسىز جازعىرىپ، ءبىر قىدىرۋ شىندىقپەن ساناسپاعان، اق پەن قارانى شاتاستىرعان ءسوز جاريالاپ، شينجياڭعا ولەرمەندەنە كۇيە جاقتى. بۇل جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە دورەكىلىكپەن كيلىگۋ، حالىقارالىق زاڭدى جانە حالىقارالىق قاتىناستىڭ نەگىزگى ولشەمىن اۋىر اياققا تاپتاۋ.

  شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى تاريح زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى، تەتە اعا زەرتتەۋشى ماحمۇت ابدۇۋالي بىلاي دەدى: ”امەريكا جاقتىڭ بۇرمالاۋى، جالا جابۋى ءدىندى، ادامدىق ۇقىقتى جەلەۋ ەتىپ، جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاماق بولۋدان باسقا دانەڭە دە ەمەس. مۇنداي شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەدەن پايدالانىپ جۇڭگونىڭ ۇلت قاتىناسىنا ىرتكى سالۋ، شينجياڭنىڭ گۇلدەنۋىن، ورنىقتىلىعىن بۇلدىرۋگە ۇرىنۋ قاسكۇنەمدىگىنىڭ ىسكە اسۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ءارقانداي جالا جابۋ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ىنتىماقتاسىپ قۇلشىنا ىلگەرىلەگەن اياق الىسىن توسا المايدى؛ ءارقانداي وسەك - اياڭ شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىقتىڭ دامىپ، العا باسۋ فاكتىن جوققا شىعارا المايدى؛ ءارقانداي قاسكۇنەمدىك شينجياڭنىڭ دامۋ، گۇلدەنۋ ۇردىسىنە بوگەت بولا المايدى“.

  ”قازىر شينجياڭدا 24 مىڭنان استام مەشىت، 29 مىڭ ءىسلام ءدىنى وقىتۋشى - قىزمەتكەرى، اۆتونوميالى رايون، ايماق، وبلىس، قالا، اۋدان، قالا، رايون ءار دارەجەلى 103 ءىسلام ءدىن قوعامى بار. ءدىني سەنىم ەركىندىگى شينجياڭدا جاپپاي تياناقتانىپ، قالىپتى ءدىني قاجەت ءونىمدى قاناعاتتاندىرىلدى. ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوبا − لاڭكەستىكتى ايتاقتاۋ، قانقۇيلىعا قولداس بولۋ. امەريكانىڭ ءوز بىلگەنىمەن ىستەۋى اقىر - اياعىندا وزگەنى دە، ءوزىن دە زياندايدى“، - دەپ شينجياڭ ءىسلام ءدىنى قوعامىنىڭ باستىعى، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانىنىڭ باستىعى ابدۇرىقىپ ءتومۇرنياز ءوزىنىڭ قاتتى كەكتەنگەن سەزىمىن ءبىلدىردى.

  جۇڭگو ءىسلام ءدىنى قوعامىنىڭ ورىنباسار باستىعى، ءۇرىمجى قالاسى اق مەشىتتىڭ يمامى ابدۇشۇكىر راحىمەتۇللا جايشىلىقتاعىسىنداي ءار كۇنى مەشىتتە ءدىن ىستەرىن باسقارۋدا. ”ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوبا شينجياڭعا قۇتىرىنا كۇيە جاققاندىق. شينجياڭنىڭ تىنىش، جاراسىمدى، گۇلدەنگەن، دامىعان اسا تاماشا جاعدايى وڭاي - وسپاق قولعا كەلگەن جوق، ءبىز بارىنشا قاستەرلەۋىمىز، سىرتقى كۇشتىڭ دورەكىلىكپەن كيلىگۋىنە استە جول بەرمەۋىمىز كەرەك“، - دەدى ابدۇشۇكىر راحىمەتۇللا، - ”جۋىرداعى جىلداردا، ۇكىمەت اقشا بوساتىپ ءدىني قيمىل ورىندارىن قايتادان جاساتتى. اق مەشىتتىڭ ىشىنە تازالىق قۇرىلعىلارى، سۋمەن شايىلاتىن دارەتحانا سالىندى، كۇنى بويى جىلى سۋمەن قامدالادى، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ دىنگە سەنەتىن بۇقاراعا دەگەن قامقورلىعى كىشكەنە ىستەردەن دە ايگىلەنىپ جاتىر“.

  ”ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن زاڭ جوبا بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ، ماقساتى شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرۋ“، - دەدى شينجياڭ پەداگوگيكا داشۋەسى كومپيۋتەر عىلىم - تەحنيكاسى شۋەيۋانىنىڭ 2016 - جىلدىق وقۋشىسى جاڭ ۋىنجيڭ، - ”زامانىمىزداعى جاس رەتىندە، قىراعىلىقتى ارتتىرىپ، امەريكا جاقتىڭ سايقال بەت - بەينەسى مەن سۇرقيا نيەتىن ايقىن تانىپ، وتاننىڭ مۇددەسىن بۇلدىرەتىن ارەكەت اتاۋلىعا ’بولمايدى‘ دەپ، ءىس جۇزىندىك ارەكەتىمىز ارقىلى شينجياڭ قوعامىنىڭ ورنىقتىلىعىن قورعاۋىمىز، كورىكتى مەكەندى قورعاۋىمىز كەرەك“.

شينجياڭ باستان - اياق زاڭمەن جونگە سالۋ تۋىن بيىك ۇستاپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن زاڭ بويىنشا ىلگەرىلەتتى

  ”وتكەن ءبىر مەزگىلدە، ’ءۇش ءتۇرلى كۇش‘ ورشەلەنە قۇتىرىنىپ، نەشە مىڭ زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسىن (وقيعاسىن) تۋدىرىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ءومىرى مەن مال - مۇلىك حاۋىپسىزدىگىنە اسا اۋىر زيان سالىپ، نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتى مەيلىنشە اياققا تاپتادى“، - دەدى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى زاڭ - ءتۇزىم قىزمەتى كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لي جۋان، - ”امەريكانىڭ كەيبىر ساياساتپازدارى ادامدىق ۇقىقتى قورعاۋدى جەلەۋ ەتىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندە قوس ولشەم قولداندى، بۇل لاڭكەستىك ارەكەتىن ىرقىنا جىبەرگەندىك، جەلىكتىرگەندىك. ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ماسەلە ۇلت، ءدىن، ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى ەمەس، قايتا زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسى. شينجياڭ باستان - اياق زاڭمەن جونگە سالۋ تۋىن بيىك ۇستاپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن زاڭ بويىنشا ىلگەرىلەتتى. بۇل شارالار شينجياڭدا ءۇرتىس 3 جىل زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارىنىڭ (وقيعاسىنىڭ) تۋىلماۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعى، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى جانە دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ۇقىقتارىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتتى، ءار ۇلت حالقىنىڭ تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى كورنەكتى كۇشەيدى“.

  ”امەريكاداعى سول ءبىر جات نيەتتى ادامدار شىنىمەن وڭباعان ەكەن!“ مامەت ءالي ءۇرىمجى قالاسى شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارىنداعى ساۋداگەر، ونىڭ بۇل ارادا دۇكەن اشىپ تيجارات جۇرگىزگەنىنە 17 جىل بولدى. ”مەن ونىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ساۋدا بازارىنان ساۋدا سارايىنا، ونان كورىنىس رايونىنا اينالۋعا دەيىنگى دامۋىنا كۋا بولدىم، وزگەرىس وتە زور. الايدا، زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قۇتىرىنعان كەزدە، بۇل جەرگە ادام كەلمەي، ساۋدا دا بولمادى. قازىر جاراسىمدى، ورنىقتى بولعاندىقتان، بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنەن كەلەتىن ساياحاتشىلار كوپ، شەتەلدىكتەر دە كەلەدى. ءبىزدىڭ تيجارات سومامىز كۇننەن - كۇنگە جوعارىلادى“.

  قاشقار قالاسى ايتكار مەشىتىنىڭ يمامى مامەت جۇما بىلاي دەدى: ”كەزىندەگى ءبىر مەزگىلدە قاشقار ايماعىندا ءۇرتىس زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسى تۋىلىپ، قىرۋار جازىقسىز بۇقارا زيانعا ۇشىرادى. مەنىڭ اكەم جۇما تايىر ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ اۋىر ۋلاۋىنا ۇشىراعان ادامدار جاعىنان ولتىرىلگەن. ءدىني وقىتۋشى - قىزمەتكەر رەتىندە، مەن ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءدىن ەمەس ەكەندىگىن انىق بىلەمىن. ءبىز لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ جاۋىز ءمانى مەن اۋىر زالالىن ايقىن تانۋىمىز كەرەك“.

شينجياڭداعى تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەدى

  ”شينجياڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن قۇرىپ، شوعىرلى باۋلۋ، جاتاقتا جاتىپ ۇيرەنۋ، امالياتتىق باۋلۋ سياقتى كوپ ءتۇرلى فورمادا تەگىن كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورىستەتتى، ول مەملەكەتتىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ رۋحىنا جانە تالابىنا ۇيلەسۋمەن بىرگە، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ پرينسيبى مەن ۇستانىمىن دا ايگىلەدى“، - دەدى شينجياڭ داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى زۇلمايات سىمايىل، - ”تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى تاربيەلەنۋشىلەردى ءتۇرلى قاتە كوزقاراسقا تىكە قاراۋعا جەتەكتەۋدى، تاربيەلەۋدى ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ تۇتاس بارىسىمەن ساباقتاستىردى. مەن تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا كوپ رەت بارىپ ناقتى تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەت تانىمى، ازامات تانىمى، زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمى كورنەكتى كۇشەيدى، وتە - موتە، دۇرىس پەن بۇرىستى پارىقتاۋ قابىلەتى كورنەكتى جوعارىلادى. اسىرەسە، باسىم كوپ ساندى تاربيەلەنۋشىلەر بەلگىلى قولدانىلمالى شەبەرلىكتى يگەرىپ، جۇمىستانۋ قابىلەتى جوعارىلادى. وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن، كەيبىرەۋلەرى كاسىپورىنداردا جۇمىستاندى، كەيبىرەۋلەرى ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ شارۋاشىلىق قۇردى، تاعى كەيبىرەۋلەرى ءوز ورەسىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، ورتا تەحنيكۋم، جوعارى تەحنيكۋم سياقتى مەكتەپتەرگە بارىپ ۇزدىكسىز ءبىلىم تولىقتىرىپ وقىدى. شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى قوماقتى ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى دەپ تۇراقتاندىرىپ ايتۋعا بولادى“.

  ”كوپشىلىك مەكتەپتە ءار كۇنى كوڭىلدى ءوتتى، ۇيرەنۋ مەن مادەنيەت، دەنە تاربيە قيمىلدارىنا قۋانىشپەن قاتىناستى“، - دەدى كەزىندە حوتان اۋدانى تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا ۇيرەنۋگە قاتىناسقان تۇنيسا ءماتروزى، - ”مەن ورتالىقتا اجارلاندىرۋ، شاش اسەمدەۋدى ۇيرەندىم. بيىل 2 - ايدا وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن ايەلدەردىڭ شارۋاشىلىق قۇرۋ، جۇمىستانۋ جاردەماقى قورىنا ءوتىنىش ەتىپ، شاش اسەمدەۋ دۇكەنىن اشتىم. قازىر مەن ايىنا 6000 يۋان تابامىن. ءبىز ايەل باۋىرلاستار تۇرمىستى جاقسى وتكىزۋىمىز، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ازدىرۋىنا ۇشىراماۋىمىز كەرەك دەگىم كەلەدى. باقىتتى تۇرمىس قوس قولىمىزعا سۇيەنىپ جاراتۋدان كەلەدى!“.

  ياركەن اۋدانىنداعى 37 جاستاعى شارۋا ماقبۇباي قادىر بىلاي دەدى: ”مەن كوپ وقىماعامىن، بۇرىن مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن تىلدە سويلەي المايتىنمىن. ۇزاق ۋاقىت بويى ءدىني ۇشقارى ەلەمەنتتەردىڭ ءسوزىن تىڭداعاندىعىمنان،ءبىر مەزگىل ۋاقىتتا دۇرىس پەن بۇرىس كوزقاراسىمنان ايرىلىپ، توڭىرەگىمدەگى ادامداردان وقشاۋلانىپ، قارىم - قاتىناسىم ناشارلادى. قازىر ۇيرەنۋگە، باۋلۋعا قاتىناسۋ ارقىلى يدەيالىق كۇيىمدە، تۇرمىس تاسىلىمدە وتە زور بۇرىلىس تۋىلدى“.

(2019 - جىلى 12 - ايدىڭ 9 - كۇنگى «حالىق گازەتى»ندە باسىلعان)

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.