شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ما كاي
جۋىقتا، امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى ايتىلمس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوبا“سىن ماقۇلداپ، شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا قاساقانا جالا جاۋىپ، جۇڭگونىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ قۇلشىنىستارىنا ورشەلەنە كۇيە جاعىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا سۇرقيالىقپەن شابۋىل جاساپ، حالىقارالىق زاڭ مەن حالىقارالىق قاتىناستىڭ نەگىزگى ولشەمىنە اۋىر قايشىلىق جاساپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە اۋىر دارەجەدە كيلىكتى. شينجياڭنىڭ عىلىم سالاسىنداعى قايراتكەرلەر جابال بۇعان توتەنشە كەكتەنەتىندىكتەرىن ءارى امەريكا جاقتى قاتاڭ ايىپتايتىندىقتارىن، شينجياڭنىڭ جاراسىمدى دا ورنىقتى كەلەلى جاعدايىن بۇلدىرۋگە، ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىتتى تۇرمىسىن بۇلدىرۋگە، جۇڭگونىڭ دامىپ، زورايۋىن شاۋجايلاۋعا ۇرىنعان ءارقانداي قاسكۇنەمدىكتىڭ تۇگەلدەي، ءسوز جوق، جەڭىلىسپەن تىناتىندىعىن ايتتى.
”زاڭ جوبا“سى شىندىقپەن ساناسپادى، تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەدى
”وسى وتىرىك - وسەكتىڭ ۇستىنە قۇرىلعان ’زاڭ جوبا‘سى سىرتى جالتىراعان ادامدىق ۇقىق تونىن كيىنگەن، ونىڭ ىشىنە امەريكانىڭ شينجياڭدى بىلىقتىرىپ، جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋ ارام نيەتى جاسىرىنعان“. شينجياڭ داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانى پارتكومىنىڭ ورىنباسار شۋجيى، شۋەيۋان باستىعى زۇلايات سىمايىل بىلاي دەدى: شينجياڭنىڭ زاڭ بويىنشا كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتۋى حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ پرينسيپتەرى مەن ۇستانىمدارىن ايگىلەدى ءارى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مادەنيەت، ءبىلىم ورەسىن جوعارىلاتىپ، ەڭبەك شەبەرلىگىن يگەرىپ، جۇمىستانۋمەن كىرىستەرىن ارتتىرۋىن جەبەۋگە كومەكتەستى.
”مەن كەزىندە قاشقار، حوتان ايماقتارىنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا بارىپ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدىم، تاربيەلەنۋشىلەرمەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا مەكتەپتىڭ ىشىنەن ەركىن دە جالىندى بەينەنى سەزىندىم“. زۇلايات سىمايىل بىلاي دەدى: كوپ ساندى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ سىنالاپ كىرۋىن تەجەۋ قابىلەتى كۇشەيىپ، قولدانىلمالى شەبەرلىك يگەرىپ، جۇمىستانۋ قابىلەتى جوعارىلادى، باسىم كوپ ساندى تاربيەلەنۋشىلەر وقۋ تاۋىسقان سوڭ، كاسىپورىنداردا جۇمىستاندى نەمەسە دەربەس شارۋاشىلىق قۇردى، تاعى بىرەۋلەرى ورتا دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپتەرگە، جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپتەرگە بارىپ ءبىلىمىن ۇزدىكسىز تەرەڭدەتتى.
”امەريكانىڭ وسى ’زاڭ جوبا‘سىن جاساپ، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا شابۋىلداپ، كۇيە جاعۋى ولاردىڭ شينجياڭ حالقىنىڭ جاقسى بولعانىن كورە الماعاندىقتارىنان بولىپ وتىر“. شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى تاريح زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ورىنباسار باستىعى، تەتە اعا زەرتتەۋشى ماحمۇت ابدۋالي: شىندىق بۇلتارتپايدى، شينجياڭنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەدى، - دەدى.
بيىل 10 - ايدا، ماحمۇت ابدۋالي قاشقار، حوتان سياقتى جەرلەردە قوعامدىق تەكسەرۋ جۇرگىزدى، ابدۇقيۇم اتتى قىستاق تۇرعىنى وعان تەرەڭ اسەر قالدىردى. ابدۇقيۇمنىڭ ءۇيى حوتان ايماعى قاراقاش اۋدانىنىڭ پۇرچاقچى اۋىلىندا، ول كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان سوڭ، اۋىلدىق كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ كەڭسەسىنىڭ كومەگىندە شاعىن كيىم - كەشەك فابريكاسىن اشتى. فابريكاداعى قىزمەتكەرلەر كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ارقىلى عانا تىگىنشىلىك تەحنيكاسىن ۇيرەندى. ماحمۇت: ”ءبىر جۇمىسشىنىڭ ارتىندا ءبىر وتباسى بار، ولارداعى بۇرىلىس وتباسىلارىن دا شىت جاڭا بەينەگە ەنگىزدى“، - دەدى.
”شينجياڭ قولدانعان لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ شارالارى ءار ۇلت حالقىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعىن، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىن جانە دامۋ ۇقىعىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىزداندىردى، مەملەكەتتىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ رۋحى مەن تالابىنا ۇيلەسەدى، حالىقارالىق قاتىستى شارتتاردىڭ، دارىپتەمەلەردىڭ نەگىزگى پرينسيبىنە دە ۇيلەسەدى“، - دەدى ءۇرىمجى قالالىق ادۆوكاتتار قوعامىنىڭ باستىعى، شينجياڭ شيڭحى ادۆوكاتتىق ىستەر ورنىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋاڭ حۇيميڭ.
از ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى قورعالدى، جالعاستىرىلدى، ءار ۇلت حالقى تەڭ ۇقىقتان يگىلىكتەندى
”امەريكانىڭ ايتىلمىس شينجياڭ ’جۇيەلى تۇردە ۇيعۇر مادەنيەتىن تۇنشىقتىرىپ جاتىر‘ دەگەن ايىپتاۋىنىڭ ەش نەگىزى جوق، شينجياڭداعى ءارقايسى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى ەشقانداي شەكتەۋگە ۇشىراماستان، قايتا زور كۇشپەن ساۋلەلەندىرىلۋدە جانە قورعالۋدا“. شينجياڭ كوركەمونەر شۋەيۋانىنىڭ باستىعى مۇحتار ياسىن بىلاي دەدى: بۇرىننان، شينجياڭ از ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىن زور كۇشپەن قورعاپ، جالعاستىرىپ جانە ساۋلەلەندىرىپ كەلەدى، مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ مەكتەپتەرى جاپپاي از ۇلت ءتىل - جازۋى ساباقتارىن اشتى، از ۇلت ءتىل - جازۋى مەن ۇلتتىق سالت - سانا مادەنيەت تولىق قۇرمەتتەلدى جانە جالعاستىرىلدى، ”ايتىلمىس ۇيعۇر مادەنيەتىن تۇنشىقتىرىپ جاتىر دەپ ايىپتاۋدىڭ ەشقانداي نەگىزى جوق!“.
شينجياڭ حالىق باسپاسىنىڭ ورىنباسار باس رەداكتورى ۇسەيىن اشىم بىلاي دەدى: شينجياڭداعى ءارقايسى ۇلت نەگىزىنەن قولداناتىن 10 ءتۇرلى ءتىل - جازۋ ءادىليا، اكىمشىلىك، وقۋ - اعارتۋ، اقپارات - باسپاءسوز، راديو - تەلەۆيزيا، ينتەرنەت، قوعامدىق الەۋمەتتىك ىستەر سياقتى سالالاردا جاپپاي قولدانىلۋدا. ۇكىمەت تاعى از ۇلتتاردىڭ ءداستۇرلى شيپاگەرلىگىن، ءدارى - دارمەگىن قورعاۋ مەن اشۋعا بارىنشا ءمان بەردى، ”كۇردەلى رەتسەپ يزىحۋ ەرمەن جاۋھارى“، ”زۇكام جاۋھارى“ سياقتى ۇلتتىق شيپاگەرلىك دارىلەرى دە جاپپاي قارسى الىنىپ وتىر.
”شينجياڭ ون ەكى مۇقامىن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى ۋاكىلدىك تۋىندىسى تىزىمىنە ەنگىزدى، وسى كوركەمونەر فورماسىنا ۇكىمەت قارجى جانە كۇش شىعارىپ قۇتقارۋ سيپاتىندىق قورعاۋدى ورىنداپ، ءتۇپ نۇسقا بويىنشا جالعاستىرۋدى جۇزەگە اسىردى. ۇسەيىن اشىم بىلاي دەدى: قازىر شينجياڭدا مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسى نىسانىنان 83ى، مەملەكەت دارەجەلى ”بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى“نىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى مۇراگەرلەرىنەن 64ى بار، از ۇلت نىساندارى ％95تەن استامىن يەلەيدى.
”مەن وڭتۇستىك شينجياڭدا تۋدىم، ەسەيگەن سوڭ ورتالىق ۇلتتار داشۋەسى، نانجيڭ داشۋەسى سياقتى مەملەكەتتىك ماڭداي الدى جوعارى مەكتەپتەرگە كىرىپ ءبىلىم الدىم، وسىنىڭ ءبارىن ماعان پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ جاقسى ساياساتى الا كەلگەن“. شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق قوعامدىق عىلىمدار بىرلەستىگىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى الىم ياحۇپ بىلاي دەدى: ”ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جۇڭگودا ادامدىق ۇقىعى تولىق قامتاماسىزداندىرىلعان، امەريكانىڭ ايتىلمىس’ادامدىق ۇقىق زاڭ جوبا‘سىنىڭ بىزگە قاجەتى جوق“.
جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋگە جول جوق، امەريكانىڭ ”شينجياڭ ارقىلى جۇڭگونى شاۋجايلاۋ“ قاسكۇنەمدىگى، ءسوز جوق، جەڭىلىسپەن تىنادى
وقىمىستىلار جابال مىنانى ءبىلدىردى: شينجياڭدا ءۇرتىس 3 جىل زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسى (وقيعا) تۋىلمادى، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋى ءونىمدى تەجەلدى، قوعام اماندىعى جاعدايى كورنەكتى جاقساردى، ءدىن تاتۋ، ۇيلەسىمدى بولدى، ءار ۇلت حالقى تەرەزەسى تەڭ، ىنتىماقتى، تۇرمىستارى تىنىش تا جايلى، وسىنداي اسا تاماشا جاعداي وڭاي - وسپاق قولعا كەلگەن جوق، بۇلدىرۋگە ۇرىنعان ءارقانداي ادام جەڭىلىسپەن تىنادى“.
”ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىسىن باسقاراتىن ۇقىقتى سەندەرگە كىم بەردى؟ شينجياڭ جۇڭگونىڭ شينجياڭى، ءبىز جۇڭگونىڭ ازاماتىمىز، شينجياڭ ىستەرى بۇكىلدەي جۇڭگونىڭ ىشكى ءىسى، ءارقانداي شەتەل ۇكىمەتى مەن كۇشتەرىنىڭ كيلىگۋگە ۇقىعى جوق“، - دەدى مۇحتار ياسىن.
”شينجياڭنىڭ بولاشاعى مەن تاعدىرىنا باتىستاعى كەيبىر ساياساتپازدار مەن اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوسەمسۋىنىڭ قاجەتى جوق، شينجياڭداعى 25 ميلليون ءار ۇلت حالقى ەڭ سويلەۋ ۇقىعىنا يە، قازىرگى شينجياڭ تاريحتاعى ەڭ جاقسى گۇلدەنىپ دامۋ مەزگىلىندە تۇر“، - دەدى ۇسەيىن اشىم، - ”ەشقانداي كۇش شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىعىن بوگەي المايدى، كورىكتى شينجياڭنىڭ العا باسۋ اياق الىسىن بوگەي المايدى“.
زۇلايات سىمايىل بىلاي دەدى: ”جۇڭگوعا ’قالپاق‘ كيگىزبەك بولعان ءارقانداي قاسكۇنەمدىك تەك قانا ابىروي توگىلەر ىسكە ءوزى بارىپ ۇرىنادى. جۇڭگو حالقى باتىستاعى كەيبىر ساياساتپازدار مەن اقپارات قۇرالدارىنىڭ ناقتى مانىنە كوز جەتكىزدى، شەكارا سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەردىڭ ءتاسىل تالعاماي شينجياڭعا كۇيە جاققان، ’شينجياڭ ارقىلى جۇڭگونى شاۋجايلاۋ‘مەن اينالىسقان ساياسي قاسكۇنەمدىگىن انىق كوردى، ولار بۇل جولى، ءسوز جوق، بوسقا ارامتەر بولادى“.
”ۇيعۇر ۇلتى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ ءبىر مۇشەسى، ەلىمىزدەگى ۇلت قاتىناسىنا ىرتكى سالىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋىن شاۋجايلايتىن ءارقانداي قاسكۇنەمدىك، ءسوز جوق، جەڭىلىس جازمىشىنان جالتارا المايدى، - دەدى الىم ياحۇپ، - ”امەريكاعا دەرەۋ جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋدى دوعارۋدى، وسەكتەن پايدالانىپ شينجياڭعا كۇيە جاعۋدى، شابۋىل جاساۋدى دوعارۋدى، ەندىگارى زورلىقتى كۇش، لاڭكەس، بولشەكتەۋشى كۇشتەردىڭ سۇيەنىشى جانە دەمەۋشىسى بولماۋدى ءناسيحاتتايمىز“.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 12 - ايدىڭ 10 - كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)
