چيان جينيۇي
جەرگىلىكتى ۋاقىت 12 - ايدىڭ 3 - كۇنى امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى جۇڭگونىڭ شينجياڭىنداعى ادامدىق ۇقىقتىڭ دامۋىنىڭ، العا باسۋىنىڭ وبيەكتيۆ شىندىعىمەن ساناسپاي، جۇڭگو ۇكىمەتى مەن شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى باتىل قارسى تۇرعان جاعدايدا دا ايتىلمىس ”2019 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىن“ قاسارىسا قاراپ ماقۇلدادى. اتالعان زاڭ جوبانىڭ ماقۇلدانۋى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە امەريكانىڭ حالىقارالىق قاتىناستىڭ نەگىزگى ولشەمىنە ورەسكەل قايشىلىق جاساۋدى بوداۋ ەتۋدەن تايىنباي، ”ادامدىق ۇقىق كۇرەسكەرى“ جانە ”دەموكراتيانىڭ قورعاۋشىسى“ دەگەن بەتپەردەمەن كۇپيۋىن جالعاستىرىپ، قوس ولشەم جۇرگىزىپ، ”ادامدىق ۇقىق“ پەن ”دەموكراتيا“نى ساياسي سىلتاۋ جانە ءوزىنىڭ مەملەكەت مۇددەسىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرال ەتكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى.
ءىس جۇزىندە، 20 - عاسىردان بەرى، ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسى باستان - اياق امەريكانىڭ الەمدىك ستراتەگيا ورناتۋىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولىپ كەلەدى. ۆيلسون ۇكىمەتىنەن بەرى، دەموكراتيا مەن ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىندە امەريكا تۋادا دالەلدەۋ قاجەتسىز كورىنەتىن ءمورالدىق باسىمدىقتان يگىلىكتەنىپ كەلەدى. ”امەريكا تىسقارى تۇرادى ءپاتۋاسى“ امەريكانى ”تاعدىر جازۋىن جۇزەگە اسىراتىن جانە دۇنيە ءجۇزىن قۇتقاراتىن اسا كۇشتى ەرەكشە ساپاعا يە“ ەتىپ، امەريكا ۇلگىسىندەگى ادامدىق ۇقىق پەن دەموكراتيانى كۇللى دۇنيەگە شىعارۋعا مىندەتتى ەتىپ سومدادى. دۇنيە جۇزىلىك 2 - سوعىستان كەيىن، سوتسياليزم مەن كاپيتاليزم سىندى 2 ۇلكەن يدەولوگيانىڭ شيەلەنىستى تەكە تىرەسكە تۇسۋىنە مەڭزەس، امەريكانىڭ ديپلوماتيالىق ساياساتى ءوزىنىڭ ناقتى مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدى جانە جۇزەگە اسىرۋدى ديپلوماتيالىق ستراتەگيالىق باعدار جانە ساياساتتىق ورنى ەتە باستادى. سوندىقتان امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسىندا دا كورنەكتى بۇرىلىس بولدى، ياعني ساياسي ارمانشىلدىق پەن ساياسي قيالشىلدىقتى تىرەك ەتكەن ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسى ۇلگىسىنەن امەريكانىڭ مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدى اقىرعى نىسانا، ساياسي رەاليزمدى تىرەك ەتكەن ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسىنا دامىدى جانە وزگەردى. اسىرەسە، برەتتون ورمانى جۇيەسى ىدىراپ، امەريكا مۇنايدى امەريكا دوللارىمەن بايلانىستىرۋ، ءسويتىپ، ىشكەرىلەگەن تۇردە امەريكا دوللارىنىڭ حالىقارالىق مەڭگەرۋشى ورنىن قالىپتاستىرۋ سىندى مەملەكەتتىك ستراتەگياسىن ورتاعا قويعاننان جانە اتقارعاننان كەيىن، مۇنداي ساياسي رەاليزمدى تىرەك ەتكەن ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسى ونان ارى ايقىن كورىنە باستادى. ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسىنىڭ استارىنداعى ساياسي رەاليزم نيەتتىڭ سەبەبىنەن، امەريكا الەمدىك ديپلوماتيالىق ستراتەگيا جۇرگىزۋ بارىسىندا ەل ىشىندەگى، شەتەلدەگى ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىندە ءىش پەن سىرتقا پارىقتى قوس ولشەم قولداندى. امەريكا وقىمىستىلارى دا: ”ادامدىق ۇقىق امەريكانىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ءارقانداي ءبىر جەرگە كيلىگۋىنىڭ سەبەبى بولسا دا، الايدا امەريكا دۇنيە ءجۇزىنىڭ قالاعان ءبىر جەرىندەگى ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىنە استە ەش تالعاۋسىز ارالاسا بەرمەيدى“ دەپ مويىنداپ وتىر.
بۇل رەت امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسى ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“نى ماقۇلداۋى دا امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق ديپلوماتياسىنىڭ تاكتيكاسى سانالادى. امەريكا شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىق ىستەرىنىڭ دامۋىنا جانە جۇڭگونىڭ ساياسي وركەنيەت ۇردىسىنە شىن نيەتىمەن كوڭىل ءبولىپ وتىرعان جوق، قايتا ول شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىق ماسەلەسى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ءوزى ”ەڭ ۇلكەن باسەكەلەس قارسىلاسىم“ دەپ قارايتىن جۇڭگونى شاۋجايلاپ، جۇڭگونىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋىن بىلىقتىرىپ، جۇڭگونىڭ دامۋىن تەجەمەك. بۇنى ءتۇسىنۋ قيىن دا ەمەس، امەريكا پارلامەنتى نە ءۇشىن سونشالىق بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءتىپتى، دالەلدەۋدى كوتەرمەيتىن ساندى مالىمەتتەردى، ويدان قۇراستىرىلعان مىسالدار مەن قايشىلىقتى تەكسەرۋ قورىتىندىسىن نەگىز ەتە وتىرىپ اتالعان زاڭ جوباسىن ماقۇلداۋ قادامىنا بارىپ وتىر؟
شىندىعىندا، امەريكانىڭ وزىندەگى دەموكراتيا مەن ادامدىق ۇقىق جاعدايى دا ءماز ەمەس. امەريكا ۇلگىسىندەگى پارلامەنتتىك جۇيەدەگى دەموكراتيانىڭ بوگدەلەنۋ ماسەلەسى، ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ كەنجە قالۋ ماسەلەسى، مىلتىققا قاتىستى زورلىقتى كۇش قىلمىستار مەن ەسىرتكىگە قاتىستى قىلمىستار سياقتىلاردىڭ بارلىعى امەريكانى مازالاپ وتىرعان رەال ادامدىق ۇقىق ماسەلەلەرى بولىپ تابىلادى. وسىنداي نيەت پەن جاعدايدا، امەريكاداعى ءبىر ءبولىم ساياسي مۇددەلىك توپتار ءۇشىن، ايتىلمىس ”شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىن“ قامتىعان شەكارا سىرتىنداعى ”ادامدىق ۇقىق ماسەلەلەرىنىڭ“ راستىلىعى پالەندەي ماڭىزدى ەمەس، ماڭىزدىسى، جۇرتتى ونىڭ ايتىلمىس ”شىن ەكەنىنە“ سەندىرۋ عانا.
ەندەشە، شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىق ىستەرى دامۋىنىڭ شىنايى جاعدايى، ءسىرا، قانداي؟
ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ استاسىپ، ءدىن تونىن جامىلىپ، شينجياڭداعى ءبىر ءبولىم از ۇلت بۇقاراسىنىڭ قاراپايىم ءدىن سۇيىسپەنشىلىگىنەن پايدالانىپ ءدىني ۇشقارى يدەيا تاراتىپ، ءدىني اپتىقپالىققا جەلىكتىرىپ، ءىستىڭ شىندىعىنا كوزى جەتپەيتىن دىنگە سەنەتىن كەيبىر بۇقارانى زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستار جاساۋعا قاتىناسۋعا ازدىرىپ، شينجياڭ وڭىرىندە زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك شابۋىلداۋ دەلولارىنىڭ (وقيعا) ءجيى تۋىلۋىنا اپارىپ سوقتى. كوپتەگەن فاكت مىنانى دالەلدەدى: زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستار مەن ءدىني ۇشقارىلىق ءىس - ارەكەتتەر شينجياڭ قوعامىنىڭ تىنىشتىعىن، ءتارتىبىن، ءار ۇلتتىڭ ىنتىماقتاسا العا باسۋىن اۋىر دارەجەدە ءبۇلدىرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالىق بۇقاراسىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعى، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى جانە دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتارىنا توتەنشە اۋىر زالال جەتكىزىپ، ادامزاتتىڭ نەگىزگى ار - نامىسىن ورەسكەل اياق استى ەتتى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتارى مەن ار - نامىسىن قورعاۋ، شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ قوعام ورنىقتىلىعىن، گۇلدەنۋىن قورعاۋ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىتتى تۇرمىسىن قورعاۋ ءۇشىن، شينجياڭ زاڭمەن جونگە سالۋ ۇستانىمى جانە جۇلگەسى ىشىندە زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك قىلمىستارعا جانە ءدىني ۇشقارى ارەكەتتەرگە سوققى بەردى جانە ونى تارتىپكە سالدى. نەگىزگى زاڭ جانە قاتىستى زاڭدار نەگىزىندە، شينجياڭنىڭ ءىس جۇزىندىگىمەن بىرلەستىرىپ، شينجياڭ «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ەرەجەسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى» سياقتى زاڭ ەرەجەلەردى ماقۇلداپ، لاڭكەستىككە، ۇشقارىلىققا زاڭ بويىنشا سوققى بەردى جانە ونى زاڭدىق جاقتان جونگە سالدى.
شينجياڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋدا ساقتانۋ سيپاتتى شارالاردى زاڭ بويىنشا اتقارعاننان بەرى، ۇدايى 3 جىل زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلو (وقيعا) تۋىلماي، قوعامنىڭ حاۋىپسىز، ورنىقتىلىق دەڭگەيى بارىنشا جوعارىلاپ، قوعام گۇلدەنگەن، ورنىقتى بولعان، ءار ۇلت ىنتىماقتاسا دامىعان تاماشا بەتالىس جارىققا شىقتى. سونىمەن بىرگە، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇرلى نەگىزگى ۇقىقتارى مەن ەركىندىكتەرى ۇزدىكسىز اناعۇرلىم شىنايى قامتاماسىز ەتىلدى. ايتالىق، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاننان بەرى، ەكونوميكانىڭ جالپى مولشەرى 80 ەسە ءوسىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، تەك 2014 - جىلدان بەرى 3 ميلليونعا جۋىق كەدەي حالىق كەدەيلىكتەن ارىلدى. مۇنان سىرت، شينجياڭدا قازىر 24 مىڭنان استام مەشىت بار، ورتا ەسەپپەن 530 مۇسىلمان قاۋىمعا ءبىر مەشىتتەن تۋرا كەلەدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى تولىق قۇرمەتتەلدى جانە قورعالدى.
شىندىق بۇلتارتپايدى!
باقىت پەن امان - ەسەندىك − شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ەڭ ۇلكەن ادامدىق ۇقىعى. امەريكا جانە ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ ”ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارىن“ قورعايمىز دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، شينجياڭنىڭ تىنىش، ىنتىماقتى جاعدايىن بىلىقتىرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىتى مەن تىنىشتىعىن ءبۇلدىرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ادامدىق ۇقىعىنا قول سۇعىپ وتىر.
ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى اتقارىلعاننان بەرگى شينجياڭ − شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىتى مەن امان - ەسەندىگى جۇزەگە اسقان تاريحتاعى ەڭ تاماشا مەزگىل، سونداي - اق ادامدىق ۇقىقتىڭ قۇرمەتتەلۋى مەن قورعالۋى بۇرىن بولماعان دەڭگەيدە جۇزەگە اسقان جانە دامىعان مەزگىل. شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىق ىستەرىنىڭ دامۋ جەتىستىكتەرىن باعالاۋدىڭ ولشەمى استە كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ سۋبيەكتيۆ ويجوتا جورامالى جانە ادىلەتسىز كوزقاراسىمەن بەلگىلەنە سالمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، شينجياڭداعى ادامدىق ۇقىقتىڭ جاقسى - جامان بولۋىنا تەك شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ عانا ەڭ جوعارى تۇجىرىمداۋ ۇقىعى جانە ەڭ سوڭعى سويلەۋ ۇقىعى بار!
(اۆتور باتىس سولتۇستىك ساياسي - زاڭ داشۋەسى ادامدىق ۇقىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ اتقارۋشى باستىعى، پروفەسسور)، (2019 - جىلى 12 - ايدىڭ 13 - كۇنگى «ساۋلە گازەتىنە» باسىلعان)
