قاقاعان ايازدى قىس ماۋسىمىندا كوپتەگەن ورتا جاستاعىلار مەن قارتتار اياعىنىڭ اۋىرعانىن، ۇيىعانىن بايقايدى. ولار بۇل جاسى ۇلعايىپ، بۇلشىق ەتتەرى مەن سۇيەكتەرى بوساپ، سۋىققا توزە الماعاندىقتان توڭدى دەپ قارايدى. كەيبىرەۋلەرى بۋىننان كىنارات بايقالدى دەپ قاراپ سۇيەك ٴبولىمى شيپاگەرلەرىنە كورىنەدى، ٴىس جۇزىندە ولاردىڭ باسىم كوپ ساندىسىنىڭ اياق قان تامىرلارىنان كىنارات بايقالعان. شيپاحانانىڭ قان تامىر قوسۋ حيرۋرگياسى ٴبولىمى ماماندارىنىڭ تانىستىرۋىنشا، ارتەريا قاتايۋ جاستىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن قان تامىر اۋرۋى، 70 تە 80 جاس ارالىعىنداعىلاردا كوپ كەزدەسەدى، جاقىنعى جىلداردان بەرى بۇل اۋرۋ جاستاردا كوبىرەك بايقالعان، مىسالى، 50 جاستان اسقاننان باستاپ بۇل ناۋقاسقا شالدىققان. اياق ارتەرياسىنىڭ قاتايىپ توسىلۋىن دەر كەزىندە ەمدەتپەسە، تىرسەك جاراقاتى، ٴتىپتى اياقتى كەسۋ تۋىلادى، ەگەر ەرتە كەزدە بەلسەنە ەمدەلسە، ناۋقاستىڭ اياعىن امان الىپ قالىپ، قايتادان جۇرۋىنە سەپتىگى تيەدى.
اياقتىڭ قان تامىرلارى ناۋقاسىنا شالدىعۋ جاستانۋعا بەتالعان
« ەگەر اياق ۇيۋ، مۇزداۋ، اياق قاقساۋ، ٴبىراز جول جۇرگەندە اۋىرىپ، دەمالعاندا باسىلۋ جايتى بايقالسا، بۋىن، سۇيەك بوساۋدى تەرىسكە شىعارۋعا بولادى. بۇنداي جاعدايدا اياق قان تامىرلارىندا ماسەلە شىعۋى ابدەن مۇمكىن .»، - دەپ تانىستىردى جينان داشۋەسىنە قاراستى 1 ـ شيپاحانا قان تامىر سىرتقى اۋرۋلار ٴبولىمىنىڭ تەتە اعا شيپاگەرى جاڭ يان .
جاس شاماسى جانە نەگىزدىك اۋرۋلار سياقتى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن، ادام دەنەسىندەگى قانداعى ماي زاتى قان تامىردىڭ بۇيىرىنە كوپ مولشەردە جينالىپ، ارتەريانىڭ ماي قوسىندىلارى قاتايىپ، قان تامىر تارايۋ نەمەسە قان ۇيىعى قان تامىردى توسىپ، اياقتا ارتەريا قاتايىپ توسىلۋى وڭاي پايدا بولادى. بۇل اياق ارتەريا قان تامىرى جۇرەكتەن ٴبىرشاما الىس بولاتىندىقتان، ادەتتە ادام دەنەسى ارەكەتتەنگەندە اياققا سالماق كوپ تۇسەدى، سوندىقتان % 60 - % 70 ارتەريا قاتايۋى اياقتا پايدا بولادى، بۇل اياق ارتەرياسىنىڭ توسىلۋى اۋرۋى دەپ اتالادى .
جاڭ يان بىلاي دەپ تانىستىردى : ادامنىڭ جاس شاماسىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى قان تامىرلار بىرتىندەپ توزادى، سوندىقتان بۇل اۋرۋ قارتتاردا كوپ كەزىگەدى، مىسالى، 70 تە 80 جاس ارالىعىنداعىلارمەن سالىستىرعاندا 50 نەشە جاستاعىلار جاس ەسەپتەلەدى. قازىر ازىق - تۇلىك قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، ادامدار ۇنەمى جوعارى مايلى تاعامداردى تۇتىنادى، مىسالى، قانتتى نەسەپ، جوعارى قان قىسىم اۋرۋى سياقتى نەگىزدىك اۋرۋلارعا شالدىعۋ جاس شاماسى مەرزىمنەن بۇرىن بولىپ وتىر. سوندىقتان، اياق ارتەرياسىنىڭ توسىلۋىنا شالدىعۋ كلينيكادا دا بارعان سايىن جاستاسقانىن بايقاۋعا بولادى. شيپاگەرلەر بىلاي دەپ ەسكەرتەدى: نەگىزدىك اۋرۋى بار ادامدارعا، مىسالى، قانتتى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ ارتەريا قاتايىپ توسىلۋ ىقتيمالدىعى ادەتتەگى ادامداردان جوعارى بولادى، سوندىقتان بۇعان ەرەكشە كوڭىل ٴبولۋ كەرەك .
مىناداي اۋرۋ بەلگىلەرى بايقالعان كەزدە ٴسال قاراۋعا بولمايدى
اياق ۆەناسىنىڭ توسىلۋى كوبىنەسە قان ۇيىعىندا كورىلەدى، ۇقسامايتىنى ارتەريادا قاننىڭ اينالىسى ٴبىرشاما تەز بولاتىندىقتان، ادەتتە توسىلۋ ٴجايىتى كوبىنەسە ارتەريا داعىندا بايقالادى. جاڭ يان بىلاي دەدى : ناشار تۇرمىس داعدىسىنا جاس فاكتورى قوسىلىپ، ارتەريانىڭ ماي قوسىندىلارى قالىڭداۋىنان پايدا بولعان داقتار ارتەريانىڭ ىشكى بۇيىرىندە وڭاي قالىپتاسىپ، داقتاردىڭ ۇزدىكسىز ۇلكەيۋىنە بايلانىستى، تۇتىكشە بىرتىندەپ تارايىپ، تۇتىكتىڭ ىركىلىسسىز بولۋى ىقپالعا ۇشىراپ، اياققا قاراي اعاتىن قان ازايىپ، تارايىپ بەلگىلى دارەجەگە جەتكەندە ٴتىپتى بۇكىلدەي توسىلىپ، اياقتىڭ قان اينالىسى قاجەتتى قاناعاتتاندىرا الماي، اياققا قان جەتىسپەۋ بەلگىلەرى كورىلەدى.
سوندىقتان، ارتەريا قاتايىپ توسىلۋ بەلگىلەرىندە كوبىنەسە مىناداي ەرەكشەلىكتەر بولادى : ٴوزى كورنەكتى جاقسى بولماعانداي سەزىنۋ، اياق ۇنەمى مۇزداۋ، قىستا اياق ٴتىپتى دە توڭۋ بايقالۋى مۇمكىن، مۇنداي توڭۋ ەكى اياقتا بولۋى ەكىتالاي، تەك ٴبىر اياق مۇزداۋىدا مۇمكىن، ونىڭ ۇستىنە تەمپەراتۋراسى تومەن دەنەنىڭ مۇزداۋىمەن ۇقساماعانداي سەزىلەدى.
ماماندار بىلاي دەپ تانىستىردى: اياق ارتەرياسىنىڭ قاتايىپ توسىلۋى ادەتتە بىرنەشە كەزەڭگە بولىنەدى : ٴبىرىنشى كەزەڭ، توسىلۋ سەبەبىنەن ۇزاق ۋاقىت قان جەتىسپەۋ، اياق مۇزداۋ، تابانىنىڭ ۇيۋى؛ ەكىنشى كەزەڭ، « ۇستامالى اقساڭداۋ »، ۇزاق جول جۇرسە تىنىعۋعا تۋرا كەلەدى، مىسالى، العاشىندا 500 مەتر جۇرسەك دەمالۋعا تۋرا كەلەدى، ونان سوڭ جۇرەتىن ارالىق بارعان سايىن قىسقارادى، مۇنىڭ سەبەبى، كوپ جۇرگەن كەزدە اياق اناعۇرلىم كوپ قاندى قاجەت ەتەدى، ٴبىراق قان تامىر توسىلىپ قالسا ٴتىپتى دە كوپ قانمەن قامداي المايدى، قانمەن قامداۋ توقتاعاندا اۋىرعانى باسەڭدەسە، ەشتەڭە ەتپەيدى، توسىلۋدىڭ بارعان سايىن اۋىرلاسۋىنا ىلەسە، ٴجۇرۋ كولەمى بىرتىندەپ تارايادى؛ ٴۇشىنشى كەزەڭ « دامىلداعاندا اۋرۋ »، قاراپايىم تۇسىندىرسەك، جۇرمەسەكتە اۋىرادى، وتە-موتە تۇندە قاتتى اۋىرادى، سالماقتى ناۋقاستار اۋىرعاندا زارلاپ كوز جاسىن كولدەتەدى، اۋىرعاندى باسۋ دارىلەرى دە ەكى دە ٴۇش ساعات باسادى. ٴتورتىنشى كەزەڭ، اياقتى كەسۋگە تۋرا كەلەدى، ويتكەنى قانعا وتتەگى جەتىسپەي، قان جەتىسپەيتىن بولەگىنىڭ اياعى ٴشىرىپ قارايادى، جاراقاتى جازىلماي، جارا پايدا بولادى، ەگەر باكتەريامەن جۇعىمدالۋ قوسانجارلاپ، بۇل باكتەريالار مەن توكسيندەر قانعا سىڭسە، قاننىڭ بۇكىل دەنەدە اينالۋىنا بايلانىستى بۇكىل دەنەدەگى كوپ فۋنكتسيانىڭ السىرەۋىنە اپارىپ سوعادى، وندا بۇل قوسانجار اۋرۋ قاتەرلى، ٴبىرشاما اۋىر بولادى .
« بۇرىنعى ناۋقاستار ۇنەمى دامىلداعاندا اۋىرعان كەزەڭگە جەتكەندە عانا شيپاحاناعا بارىپ ەمدەلىپ، ەكىنىڭ بىرىندە، اياقتى كەسۋ زاردابى تۋىلاتىن. ال قازىر مەديتسينالىق ورەنىڭ جوعارىلاۋىنا بايلانىستى، كوپتەگەن ناۋقاستار جول جۇرگەندە اۋىرىپ، دەمالۋعا تۋرا كەلگەندە كەلىپ ەمدەلەتىندىكتەن، ادەتتە ٴبىرشاما جاقسى تىزگىندەلەدى.» جاڭ يان بىلاي دەدى : ەرتەرەك ەمدەۋ ارقىلى اياقتىڭ كەسىلۋ قاتەرىنەن ساقتانىپ، اياقتىڭ تاماشا قانمەن قامدالىپ قالپىنا كەلۋىنە دەر كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى .
اياقتى شىلاۋ اۋرۋدى اسقىندىرادى، جول ٴجۇرىپ شىنعۋ دارىپتەلەدى
«كوپتەگەن ناۋقاستار ٴوزىم اۋىردىم، اياعىمدى كوبىرەك دەمالدىرايىن دەپ قاراپ، مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا وتىرىپ ارەكەت جاسامايدى، بۇل دۇرىس ەمەس، ٴبىز عىلمي تۇردە ٴجۇرىپ شىنىعۋدى دارىپتەيمىز. »، ـ دەدى جاڭ يان .
ماماندار مىناداي ۇسىنىس بەردى: ناۋقاس ادام توزە الاتىن جىلدامدىقپەن مۇمكىندىگىنشە تەز ٴجۇرىپ، ٴجۇرۋ ارالىعىن ەستەلىككە السا بولادى، ەگەر جۇرگەن سايىن قىسقارسا، اۋرۋ جاعدايىنىڭ اسقىنىپ بارا جاتقانىن تۇسىندىرەدى، بارعان سايىن الىسقا جۇرسە قان تامىردىڭ قانمەن قامداۋى جاقسى ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ارەكەت ۋاقىتى ٴار جولى 50 مينۋت بولۋ، ٴبىر اپتادا كەمىندە 3 رەت بولۋ، بۇل اياققا قان جەتىسپەۋدى جاقسارتادى. بۇدان سىرت، شيپاگەردىڭ جەتەكشىلىگىندە قان تامىردى اشۋعا پايدالى دارىلەردى ٴىشۋ، ٴوزىم ٴدارى ساتىپ المايمىن دەپ قان شىعۋ قاتەرىنىڭ ارتۋىنان ساقتانعان ٴجون. ەگەر اۋرۋ جاعدايى ٴبىرشاما سالماقتى بولسا، وپەراتسيا جاساپ ەمدەۋ كەرەك. ازىقتانۋ جاعىندا ازىراق قىزىل اراق ٴىشۋ، تەمەكىدەن، ٴسوز جوق، تيىلۋ كەرەك، ويتكەنى نيكوتين قان تامىردى تارايتىپ اۋرۋ جاعدايىن ۋشىقتىرادى. دەنەنى جىلى ساقتاۋعا كوڭىل ٴبولىپ، مايلى ەتتى جەمەۋ، سۋدى كوپ ٴىشۋ كەرەك .
« قىس كۇندەرى كوپ ادامدار ۇيىقتاۋدىڭ الدىندا اياقتى شىلاۋدى ۇناتادى، ەگەر اياعىنىڭ ارتەرياسى قاتايىپ توسىلعان ناۋقاس بولسا، اياعىن شىلاۋىنا بولمايدى. » ، ـ دەدى جاڭ يان. اياقتى جىلى سۋعا شىلاعاندا باستابىندا راحاتتى سەزىلەدى، شىنتۋايتىنا كەلگەندە بۇدان زياندى زارداپ تۋىرادى. بۇنداعى سەبەپ اياقتى ىستىق سۋعا شىلاعان كەزدە ۇشىنداعى قان تامىر كەڭەيەدى، قان تامىر ٴبۇيىرى كەڭەيىپ، تكانداردىڭ زات الماستىرۋى تەزدەيتىندىكتەن، قورەكتىك قۇرامى ٴتىپتى دە كوپ قاندى قاجەتسىنەدى، ٴبىراق توسىلۋدان قورەكتىك جەتىسپەۋشىلىك پايدا بولىپ، قان جەتىسپەۋ جاعدايىن اۋىرلاستىرادى. » «اسىرەسە، قوسانجار قانىتتى نەسەپ اۋرۋىندىق اياق اۋرۋى بار ناۋقاستاردىڭ اياعىنىڭ سەزىمى ناشارىراق بولاتىندىقتان، سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى وتە جوعارى بولىپ كۇيىپ جارالانۋ تۋىلىپ، بۇل زاقىمدالۋدىڭ ساۋىعۋى قيىنعا سوعىپ، جارانىڭ بارعان سايىن اسقىنۋىنا اپارىپ سوعادى.
( اقپارات قۇرالدارىنىڭ ٴتىلشىسى لياڭ چاۋ ـ ي، ەرىكتى تىلشىلەر جاڭ سانچىڭ، ۋاڭ شۋە )
اۋدارعان: قادىر ماقان
اۋدارعان: قادىر ماقان
