−”التىنى قامتاماسىز ەتۋ“ جەلىلەس شولۋى − نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى شىن چىڭ، ليۋ شياسۇن
جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى توسىن تۋىلىپ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا سوققى بولدى. ءىشىنارا وڭىرلەردىڭ قازىنا كىرىس - شىعىس جاعدايى ءبىرشاما اۋىر بولىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمى سىن - سايىسقا ءدوپ كەلدى.
وتكەرمەلەپ تولەۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، جەرگىلىكتى قازىنا قاراجاتىن قالدىرىپ ىستەتۋ سالىستىرماسىن كەزەڭ بويىنشا جوعارىلاتتى، حۋبەي ولكەسىنە اپتا سايىن قارجىنى رەتتەدى، بۇكىل ەلدىڭ اۋدان دارەجەلى اقشا قورىنا باقىلاۋ - ولشەۋدى كۇشەيتتى... ىندەت تۋىلعاننان بەرى ءبىر قىدىرۋ شارالار دەر كەزىندە شىعارىلىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ قازىنا كۇشىن تولىقتاپ، قيىنشىلىعى بار وڭىرلەردى قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ نەگىزگى حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋدى، ەڭبەكاقىنى قامتاماسىز ەتۋدى، اينالىمدى قامتاماسىز ەتۋدى تومەنگى شەكتەن تۇسىرمەۋگە شىنايى كەپىلدىك ەتتى.
كوپ ءتۇرلى شارالاردى قاتار قولدانىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ قازىنا كۇشىن تولىقتادى
بيىل جىل باسىنان بەرى، ءبىر جاعىنان، ىندەتتىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، قازىنا كىرىسىنىڭ تومەندەۋ جاعدايى جارىققا شىقتى، ەندى ءبىر جاعىنان، ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋ، كاسىپورىندارعا كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ سياقتى شىعىستىڭ ارتۋى ءتىپتى دە كوپ ناق اقشانى قاجەت ەتتى. ”كىرىس“ ازايۋ مەن ”شىعىس“ كوبەيۋ اراسىندا، نەگىزگى ساتىنىڭ قازىنا كىرىس - شىعىس قايشىلىعى كورنەكتىلەندى.
ءىشىنارا اۋدان دارەجەلى قازىنا كادرلارى مىنالاردى ءبىلدىردى: ىندەتكە بەلسەنە توتەپ بەرۋدە اۋاشالاۋ تۇيىندەرىن قۇرۋ، ىندەتتەن ساقتانۋ زاتتىق ماتەريالدارىن ساتىپ الۋ، شيپاحاناعا جەدەل قۇتقارۋ جابدىقتارىن ساتىپ الۋ سياقتى شىعىستاردىڭ بارلىعى ”از سيفر“ ەمەس، وعان قازىنا كىرىسىنىڭ ازايۋىن، ”نەگىزگى حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋ، ەڭبەكاقىنى قامتاماسىز ەتۋ، اينالىمدى قامتاماسىز ەتۋ قوسىلسا، قىسىم اناعۇرلىم ارتا تۇسەدى“.
”ىندەت جاعدايىندا، نەگىزگى ساتىنىڭ قازىنالىق كىرىس - شىعىس تەپە - تەڭدىك قىسىمى ارتتى“. جۇڭگو باجى عىلمي قوعامىنىڭ ورىنباسار باستىعى جاڭ ليانچي بىلاي دەدى: نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋدە، شەشۋشى ءتۇيىن ”اقشانىڭ قايدان كەلۋ“ ماسەلەسىن شەشىپ، نەگىزگى ساتى اينالىمىنىڭ قالىپتى، ءتارتىپتى بولۋىن ىلگەرىلەتۋ.
وتكەرمەلەپ تولەۋ قاراجاتىن دەر كەزىندە ءتۇسىرىپ، جەرگىلىكتى قازىنا قاراجاتىن قالدىرىپ ىستەتۋ سالىستىرماسىن كەزەڭ بويىنشا جوعارىلاتتى... ىندەت تۋىلعاننان بەرى، ءبىر قىدىرۋ شارالار جەدەل شىعارىلىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ قازىنا كۇشىن تولىقتادى.
”بىلتىر 4 - توقساندا وتكەرمەلەپ تولەنەتىن 6 تريلليون 100 ميلليارد يۋاندى الدىن الا ءتۇسىرۋ نەگىزىندە، بيىل جىل باسىنان بەرى، تەڭگەرۋ سيپاتتى وتكەرمەلەپ تولەنەتىن 70 ميلليارد يۋاندى، اۋدان دارەجەلى نەگىزگى قازىنا كۇشىن قامتاماسىز ەتۋ مەحانيزمى سيلىق - تولىقتاما قاراجاتىنان 40 ميلليارد 600 ميلليون يۋاندى الدىن الا ءتۇسىرىپ، جەرگىلىكتى قازىنانىڭ قاراجاتىن قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتىن كۇشەيتتىك“، - دەدى قازىنا مينيسترلىگى مەجە ەسەپ مەكەمەسىنىڭ 1 - دارەجەلى شارلاۋشىسى ۋاڭ كىبيڭ.
وسىمەن بىرگە، جەر - جەردىڭ ءار دارەجەلى قازىنا تاراۋلارى جەرگىلىكتى ورىننىڭ جاعدايىنا قاراي ساياسات شىعارىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ كىرىس - شىعىس قايشىلىعىنا بەلسەنە توتەپ بەردى.
مەجە ەسەپ جاساۋ، اتقارۋ، باقىلاۋ - مەڭگەرۋ جالپى بارىسىن ناقتى، ەگجەي - تەگجەيلى ىستەپ، نەگىزگى ساتىنىڭ قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتىن نىعايتۋدى جالپى بەتتىك كۇشەيتىپ، نەگىزگى ساتى قازىناسىنىڭ ”نەگىزدى قامتاماسىز ەتۋىن، دامۋدى جەبەۋىن“ رەتتەۋ مەحانيزمىن ورناتتى... يۇننان ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسى كوپ ءتۇرلى پارمەندى شارا قولدانىپ، ءار دارەجەلى جاۋاپكەرشىلىكتى قاتايتىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ قالىپتى اينالىمىنا پارمەندى قولداۋ كورسەتتى.
قيىنشىلىعى بار وڭىرلەردە نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتتى
1 - توقساندا جەر - جەردىڭ ەكونوميكالىق ساندى مالىمەتىنەن قاراعاندا، ىندەت ءبىرشاما اۋىر وڭىرلەردە جانە كەدەي وڭىرلەردە قازىنا كىرىس - شىعىسىنىڭ قايشىلىعى اناعۇرلىم كورنەكتىلەنگەن. وسى وڭىرلەردە نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمىنا قامتاماسىز ەتە الۋ - الماۋ اسا ماڭىزدى.
حۋبەي ولكەسىندە نەگىزگى ساتى اينالىمىنىڭ كىرىس - شىعىسىن قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتۋ ءۇشىن، قازىنا مينيسترلىگى 3 - ايدان باستاپ حۋبەي ولكەسىنىڭ قاراجاتتى اپتا سايىن ورنالاستىرۋ قىزمەت مەحانيزمىن ورناتتى؛ حۋبەي ولكەسىنىڭ قازىنالىق اينالىم جاعدايىن ءجىتى قاداعالاپ، حۋبەي ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىن اۋدان - رايونداردىڭ قازىنا قورىن قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتۋگە، نەگىزگى ساتى اينالىمىنىڭ ءتارتىپتى بولۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋگە قۋزادى.
حۋبەي ولكەسى شياڭياڭ قالاسى نانجاڭ اۋدانىندا، كوپ جاق قارجى دايىنداۋ سياقتى شارالار ارقىلى ەڭبەكاقى، قالا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋى، كاسىپورىن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىنىڭ زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋى، جۇمىسسىزدىق قامسىزداندىرۋى سياقتى ءتۇرلى قاراجاتتار تۇگەلدەي دەر كەزىندە تاراتىلىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ ءتۇيىندى شىعىسى شىنايى قامتاماسىز ەتىلدى.
سونىمەن بىرگە، جەرگىلىكتى ءار دارەجەلى قازىنا تاراۋلارى دا بەلسەنە ساياسات شىعارىپ، جوعارى مەن تومەننىڭ بىرلەسىپ ارەكەتتەنۋىن كۇشەيتىپ، كەدەي وڭىرلەردى قولداۋ تەبىنىن ارتتىردى.
بيىل جىل باسىنان بەرى شاندۇڭ ولكەسى قازىنا قيىنشىلىعى بار اۋداندارعا ەڭبەكاقى ارناۋلى ەسەبى ءتۇزىمىن جالپى بەتتىك اتقاردى، الداعى جەردە ولكە دارەجەلى 11 ءتۇرلى قازىنا كۇشى سيپاتىندىق وتكەرمەلەپ تولەۋ اقشاسى قيىنشىلىعى بار اۋدانداردىڭ ەڭبەكاقى ارناۋلى ەسەبىنە تىكە بولىنەدى. سونىمەن بىرگە، ولكە تىكە باسقاراتىن اۋدانداردىڭ قازىنا قاراجاتىن قالدىرىپ ىستەتۋ سالىستىرماسىن جوعارىلاتىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ ناق اقشا اينالىمىن اناعۇرلىم ارتتىرادى.
نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋدە، شەشۋشى ءتۇيىن قيىنشىلىعى بار وڭىرلەردىڭ نەگىزگى ساتى اينالىمى جاعدايىن يگەرىپ، قازىنا كۇشىندەگى ”كەمدىكتى“ اداقتاپ، حاۋىپ - قاتەردى تەز ارادا جويۋ كەرەك.
”ءبىز بۇكىل ەلدەگى اۋدان دارەجەلى قازىنا قورىن باقىلاۋ - ولشەۋ مەحانيزمىن ورناتىپ، اۋدان دارەجەلى قازىنا قورىن باسقارۋ جاعدايى جونىندەگى باقىلاۋ - ولشەۋدى جانە قۋزاۋ - جەتەكشىلىك ەتۋدى كۇشەيتتىك“، - دەدى قازىنا مينيسترلىگى مەملەكەت قازىناسىنان تولەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ليۋ جينيۇن. ۇعىسۋعا قاراعاندا، بۇل مەحانيزم قوردى قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋ، ەڭبەكاقى تاراتۋى قيىن اۋدانداردى، رايونداردى ءونىمدى باقىلاپ جانە تەكسەرىپ، جەرگىلىكتى قازىنا تاراۋلارىنىڭ بەلسەنە شارا قولدانىپ، حاۋىپ - قاتەردى دەر كەزىندە بايقاپ، قيىنشىلىقتى تەزىرەك شەشۋگە قۋزايدى ەكەن.
نەگىزگى ساتىنى جونگە سالۋدىڭ باياندى مەحانيزمىن كەمەلدەندىردى
قازىر ەكونوميكالىق دامۋ ءدوپ كەلگەن سايىستار بۇرىن - سوڭدى بولىپ كورمەگەن. ەكونوميكانىڭ ”بارومەترى“ بولعان قازىنالىق كىرىس - شىعىس اينالىمى ءالى دە ۇزدىكسىز قىسىمعا ءدوپ كەلەدى، نەگىزگى ساتىنىڭ اينالىمى دا ۇزدىكسىز سايىستارعا ءدوپ كەلەدى.
قىزىل سيفر مولشەرىن جوعارىلاتىپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ ەرەكشە زايومىن تاراتتى... تاياۋدا اشىلعان ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىنە نەگىزدەلگەندە، اناعۇرلىم زور سەرپىندى قازىنالىق ساياساتتىڭ شىعارىلماق بولۋى نەگىزگى ساتىنىڭ قازىنالىق قۋاتىن ونان ارى تولىقتىرۋى مۇمكىن.
”قازىنانىڭ قىزىل سيفر مولشەرىن جوعارىلاتۋ، ەرەكشە زايوم تاراتۋ قازىنا قارجىسىنىڭ ’وق - ءدارىسىن‘ تىكەلەي ءونىمدى تولىقتايدى“. جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى قازىنا - ەكونوميكا ستراتەگياسىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى ياڭ جىيۇڭ بىلاي دەدى: وسى ساياساتتىق قارجى كولەمى نەشە تريلليون يۋان دارەجەسىنە جەتىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ كىرىس - شىعىس قايشىلىعىن ءونىمدى شەشۋى مۇمكىن.
ماماندار - وقىمىستىلار مىنالاردى ءبىلدىردى: قازىرگى قيىنشىلىققا بەلسەنە توتەپ بەرۋدەن تىس، تاعى نەگىزگى ساتىنى جونگە سالۋدىڭ باياندى مەحانيزمىن كەمەلدەندىرىپ، نەگىزگى ساتى اينالىمىنىڭ اناعۇرلىم ساپالى، اناعۇرلىم ومىرشەڭدىككە يە، اناعۇرلىم باياندى بولۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
”نەگىزگى ساتىنىڭ قىسىمىن جەڭىلدەتىپ، ۇقىق بەرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك“. جۇڭگو ماكرولىق ەكونوميكانى زەرتتەۋ ورنى قوعامدىق ساياسات كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جاڭ بىنبو مىنالاردى ۇسىنىس ەتتى: ءبىر جاعىنان، جاۋاپكەرشىلىك ءتىزىمىن ورناتىپ، تۇرلىشە ساتى، تاراۋلار اراسىنداعى قىزمەت جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ شەت - شەكاراسىن ايقىنداپ، نەگىزگى ساتىنىڭ قىسىمىن ازايتۋعا تۇزىمدىك كەپىلدىك ازىرلەۋ كەرەك؛ ەندى ءبىر جاعىنان، ۇقىق بەرۋ ءتىزىمىن بەلگىلەپ، ءتىپتى دە كوپ قوعامدىق بايلىقتى، باسقارۋ ۇقىق كولەمىن جانە حالىق تۇرمىسىنا قىزمەت وتەۋدى نەگىزگى ساتىعا بەرۋدى ىلگەرىلەتىپ، ءتىپتى دە كوپ ادام كۇشىن، زاتتىق كۇشتى، قازىنا كۇشىن نەگىزگى ساتىعا بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
كوپتەگەن كاسىپتىك قايراتكەرلەردىڭ قاراۋىنشا، كەلەر قادامدا مەجە ەسەپ ءتۇزىمى رەفورماسىن جەدەل ىلگەرىلەتىپ، مەجە ەسەپ ناتيجەسىن باسقارۋ جۇيەسىن كەمەلدەندىرىپ، ناتيجە باسقارۋدى نەگىزگى ساتى مەكەمە - ورىندارىنا دەيىن ۇزارتىپ، بارلىق قارجىنى قامتىپ، ساياسات پەن قارجىنىڭ باعىتتامالىلىعىن، دالمە - دالدىگىن، ونىمدىلىگىن جوعارىلاتىپ، نەگىزگى ساتىنىڭ ”ۇنەمشىل تۇرمىستى“ جاقسى وتكىزۋىن ىلگەرىلەتىپ، شەكتى قارجىنى قاجەتتى جەرگە ىستەتۋ كەرەك ەكەن.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 - ايدىڭ 25 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
