5 - ايدىڭ 8 - كۇنى قاراقاش اۋدانى ءتوۋات اۋىلىنىڭ كۇتلەم قىستاعىندا قىستاقتا تۇراتىن قىزمەت اترەتىنىڭ مۇشەسى دۇڭ رۇڭحۋا (سولدا) قىستاق تۇرعىنى اميناحان جۇماعا ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى كارتچكاسىن قالاي جاڭادان بىتىرۋگە بولاتىنىن تۇسىندىرۋدە.
سۋرەتتى شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى مۇحتار ءاپري سىزعان
شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى ۋاڭ يۇيجاۋ
كۇتلەم قىستاعىنا باراتىن سەمەنت جول تەپ - تەگىس، ىركىلىسسىز.
”بۇل اۋىر كەدەي قىستاق كۇتلەم قىستاعى ما؟“، ”قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ ماڭدايشالىعى قايدا ءىلۋلى، بۇل وتىرىك بولعانى ما؟“ قىستاق تۇرعىنى ءامينا توحتىمامەت ءتىلشىنىڭ كۇدىگىن سەزىپ، كۇلىمسىرەگەن بەينەدە تىلشىگە قىستاققا باراتىن جولدى نۇسقاپ كورسەتتى.
قىستاققا كىرگەندە، رەتتى سالىنعان ۇيلەر، قاتار - قاتار ەگىلگەن جەمىس اعاشتارى كورىنەدى. ءبىر بەكەتتىك قىزمەت وتەۋ زالى، قىزىل ەستەمە ەسكەرتكىش ءۇيى، جاندى جادىراتاتىن شاعىن سەرۋەنباق بىردەن ءتىلشىنىڭ كوزىنە ءتۇستى ...
قاراقاش اۋدانى ءتوۋات اۋىلى كۇتلەم قىستاعى تاكلاماكان ءشولىنىڭ جيەگىنە ورنالاسقان شاعىن قىستاق، 4 - ايدىڭ 22 - كۇنى ءتىلشى وسى اراعا كەلگەندە، كوز الدىنداعى قىستاقتىڭ كورىنىسى كوركەم، حالقىنىڭ بەرەكەلى ەكەنىن، كەز كەلگەن جەردىڭ وسىنداي اسەم كورىنىستە ەكەندىگىن بايقادى.
قىستاق كورىكتەندى، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جۇزىنەن كۇلكى ەستى
”جول جوندەلدى، توعان جاسالدى، جول شىراعى ورناتىلدى، ونداعان جىل تازالانباعان قوقىر - قوقسىقتار تاسىپ اكەتىلدى، ءۇي بىتكەننىڭ بارىندە زور وزگەرىستەر بولدى“.
”بۇرىن كەدەي، جيىستىرۋعا زاۋقىلارى سوقپايتىن، اۋلالار لاس، رەتسىز، ناشار بولاتىن. قازىر تۇرمىس وڭالدى، اۋىلداستار دا اعاش وتىرعىزىپ، ءشوپ ەگىپ، گۇل ءوسىرۋدى ۇيرەندى“.
ءتىلشى كۇتلەم قىستاعىندا تىلشىلىك ىستەگەندە، قىستاق تۇرعىندارى وزگەرىستەردى جارىسا ايتا جونەلدى، شاتتىققا تولى كوڭىلدەرى جۇزدەرىنەن مەن مۇندالايدى.
”قىستاقتا ومىرشەڭ كۇش بولسا، كەدەيلىكتەن ارىلتۋعا قوزعاۋشى كۇش ۇستەلەدى“. اۆتونوميالى رايوندىق جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ وسى قىستاقتا تۇراتىن ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ قىزمەت اترەتىنىڭ باستىعى، ءبىرىنشى شۋجي حى يۇڭ بىلاي دەدى: قىزمەت اترەتى كەلىپ ورنالاسقاننان كەيىن، قورشاعان ورتانى كورىكتەندىرۋدەن باستاپ كىرىسۋگە بەل بايلادى.
قىزمەت اترەتى مەن قىستاق ”ەكى كوميتەتىنىڭ“ باستاۋىندا قىستاق تۇرعىندارى كورىكتى اۋىل - قىستاق قۇرىلىسىنا ات سالىستى، قوقىر - قوقسىق تاستايتىن جەر شاعىن سەرۋەنباققا وزگەرتىپ سالىندى، توڭىرەگىنە شىنار اعاشى مەن گۇل - شوپتەر ەگىلدى؛ قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ كەڭ اۋلاسىندا ءجۇزىم سورەسى تۇرعىزىلىپ، گۇل - ءشوپ، اعاش ەگىلدى؛ اۋىل اراسىنداعى تار جولداردىڭ شەتىنە اعاش قاشالار ورناتىلىپ، ادەمىلەنىپ سىرلانىپ، اۋىل لەبى ەسەدى. جولدار قاتتىلاندىرىلىپ، ۇيلەر جوندەلىپ، الەۋمەتتىك قۇرىلعىلار ورناتىلىپ، كۇتلەم قىستاعى شىت جاڭا بەينەگە ەندى.
روزىتوحتى قۇربان قىستاقتاعى كاريا، دەنساۋلىعى جاقسى، قول - اياعى شيراقى، ادەتتە قولى بوساي قالعاندا قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ قاسىنداعى شاعىن سەرۋەنباققا بارىپ بوي جازىپ كەلۋدى ۇناتادى. ”بۇل جەردىڭ ورتاسى جاقسى، كەشقۇرىم كەلىپ سەيىلدەيتىن ادامدار وتە كوپ“، - دەدى روزىتوحتى.
كۇتلەم قىستاعىندا اۋىل - قىستاق بەيقۇت ءۇي ينجەنەرياسى قۇرىلىسىنىڭ ارقاسىندا كوپ ساندى قىستاق تۇرعىندارى تۇگەلدەي جاڭا ۇيلەرگە كوشىپ كىردى. بىلتىردان باستاپ قىستاق تاعى دا ءاربىر ءۇيدىڭ اۋلاسىن جوبالاپ، جاڭالاپ، باعىمشىلىق اۋماعى، ەگىنشىلىك اۋماعى، قونىستانۋ اۋماعى سياقتى ءۇش اۋماقتى ايىرۋدى اتقاردى ءارى قىستاق تۇرعىندارىنا گۇل مايساسى، كوكونىس مايساسى سياقتىلاردى تاراتقاندىقتان، اۋلالارىن اسەمدەۋمەن بىرگە، كىرىستەرىن دە ارتتىردى.
”ەندى تەزىرەك سۋارماساق، وسۋىنە ىقپال جەتەدى“. كەدەي روزىنيسا ءيۇسۇپ ءوز اۋلاسىندا جاقىندا ەگىلگەن بۇرىش مايساسىن سۋارۋمەن قاربالاس ءجۇر. بۇرىشتى قالاي ەگۋدى ول قازىر بەس ساۋساعىنداي بىلەدى.
وي - ساناسى اشىلىپ، كەدەيلىكتەن ارىلۋ تەبىنى كۇشەيدى
قورشاعان ورتانى كورىكتەندىرۋمەن ءىس بىتپەيدى، وي - سانانى اشقاندا عانا، كەدەي وتباسىلارىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ، كىرىستى ارتتىرۋ ىشكى قوزعاۋشى كۇشىن شىنايى قاۋلاتۋعا بولادى. حى يۇڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، بەينەتپەن كۇنەلتىپ، قۇلشىنباي، قول سوزىپ الاقان جايعان بارعان سايىن كەدەيلەسەدى.
قايتكەندە قىستاق تۇرعىندارىنىڭ وي - ساناسىن اشۋعا بولادى؟ قىزمەت اترەتى وي جۇمساپ، الدىمەن قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جۇمىستان سىرتقى تۇرمىستارىن بايىتۋدان باستادى. قىزمەت اترەتى قىستاقتاعى ءبىر بوس تۇرعان ۇيدەن پايدالانىپ، اشەكەيلەپ جاڭارتىپ، قىزىل ەستەمە ەسكەرتكىش ءۇيىن سالدى. قىستاقتاعى حالىق اراسىنان شىققان ۇگىت - لەكسيا جاساۋشىلار تۇسىندىرۋشىلەرگە اينالىپ، قىستاق تۇرعىندارىنا ەسكەرتكىش ۇيگە قويىلعان كەيبىر توڭكەرىستىك سوعىس جىلدارىنداعى كونە بۇيىمداردى ءتۇسىندىرىپ، تاماشا ءداستۇردى اسقاقتاتىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كۇرەس جاساپ، تاعدىرىن وزگەرتۋ جىگەرىن قاۋلاتتى.
قىستاق تاعى ”بەستە جاقسى وتباسىن“، ”ەگىنشىلىك شەبەرىن“، ”اۋلانى جاڭالاۋداعى ولشەمگە جەتكەن وتباسىن“ باعالاۋ سياقتى قيمىلدار ارقىلى قىستاقتا بارلىق ادام ۇزدىكتەردەن ۇيرەنەتىن، ۇزدىك بولاتىن راي قالىپتاستىردى. قازىر قىستاق تۇرعىندارى قولدارى بوساعاندا ۇنەمى قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ كىتاپ ۇيىنە، مادەنيەت ۇيىنە بارىپ بىلىمدەرىن تولىقتىرادى.
جۇمىستان سىرتقى تۇرمىستارى بايىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ باقىت سەزىمى دە كۇشەيىپ، ىرىقتىلىقپەن كەدەيلىكتەن ارىلۋ تىلەكتەرى دە ارتتى.
قىستاق تۇرعىنى حانسايىپ ۇرايىم ماڭايىنداعى ادامداردىڭ قالتاسىنىڭ بارعان سايىن قالىڭداعانىن كورىپ، بيىل ىرىقتىلىقپەن اۋدانداعى اسحاناعا بارىپ جۇمىس ىستەپ اقشا تاپپاقشى ەكەندىگىن ايتتى. ”قىزمەت اترەتى شىنىمەن ءبىزدى كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ قامىن جەپ جاتقاندا، ءبىز قالايشا قاراپ وتىرماقپىز“. ول ىڭعايسىزدانىپ: ”بۇرىن جۇمىس ىستەۋ جاپالى دەپ الاڭداۋشى ەدىم، بۇدان بىلاي بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى“دەدى.
قىستاقتا 3 جىل تۇرعان قىزمەت اترەتىنىڭ مۇشەسى ابدۇقيىم تۇرۇپ قازىر حانسايىپتىڭ يدەياسىنىڭ وزگەرىپ، پىسىق بولا باستاعانىن، كەدەيلىكتەن ارىلۋ تىلەگىنىڭ دە كۇشەيگەنىن سەزدى، ونىڭ ۇستىنە بۇل ءدال قىزمەت اترەتىنىڭ كۇتكەنى ەدى.
”بيىل قىستاقتا 260تان استام ادام سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەدى“. ابدۇقيىم بىلاي دەدى: قىستاق كادرلارى ءۇي سايىن ارالاپ قىزمەت ىستەدى، سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەپ كەدەيلىكتەن ارىلىپ بايىعان قىستاق تۇرعىندارىن باستان كەشكەندەرىن اڭگىمەلەۋگە ۇسىنىس ەتتى، ءبىر جول بارعانى ناتيجەسىز بولسا، 2 - رەت، 3 - رەت باردى، جاقتارى تالعانشا اقىل ايتتى، ەڭ قىرىس قىستاق تۇرعىندارىن دا اقىرى كوندىردى.
جۇمىس تابىلىپ، دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە ۇمتىلۋ سەنىمى ارتتى
قىستاقتىڭ كاسىپ سالاسىن دامىتۋ شارت - جاعدايى شەكتى، ەندەشە الدىمەن تەز ءونىم بەرەتىنىن سۇيەمەلدەيىك. قىزمەت اترەتىنىڭ كومەگىندە بايۋدىڭ باستاماشىسى حايرۇلحان احمەت ءوزىنىڭ رەڭدى كەرپىش شەبەرحاناسىن ۇلعايتىپ سەمەنت زاۆود ەتىپ قۇرىپ، 14 ەڭبەككۇشتى جۇمىستاندىردى، ولاردىڭ 8ى كەدەي وتباسىلارىنان كەلگەندەر.
ءتىلشى كۇتلەم قىستاعىنداعى سەمەنت زاۆودىنا بارعاندا، نۇرمامەت تۇرا رەڭدى كەرپىشتەرىن قالىپتان شىعارۋ جۇمىسىنا باسى قاتىپ وتىرعان بولاتىن، ول رەڭدى كەرپىشتەردى قايتكەندە قالىپتان ءبۇتىن شىعارۋعا بولاتىنىنا قايتا - قايتا سىناق جاساپ جاتقان بولاتىن. نۇرمامەت كەدەي ەدى، زاۆودتا ىستەگەن ۋاقىتى ەڭ ۇزاق، ەڭبەكاقىسى دا ەڭ جوعارى بولاتىن. ”ەڭبەكاقى ىستەگەنگە قاراي بەرىلەدى، جاقسى ىستەسەڭ، كوپ الاسىڭ، مەن قۇلشىنا ىستەسەم، بيىل كەدەيلىكتەن، ءسوزسىز، ارىلامىن“، - دەدى نۇرمامەت نىق سەنىممەن.
قازىر قىستاق اعاش جيھازداردى مانەرلەۋ زاۆودىن، قۇرىلىس ينجەنەريا اترەتىن جانە بالىق كولشىگى سەلبەستىك كووپەراتيۆىن دامىتىپ، قىستاقتىڭ ابزالدىعىنان تولىق پايدالانىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جانە قىستاق كوللەكتيۆ كىرىسىن ارتتىرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلۋ ساپاسىن جوعارىلاتۋدى جوسپارلاۋدا.
قۇلشىنۋ ارقىلى قازىر قىستاقتا ەڭ سوڭعى نەشە ون كەدەي وتباسى عانا قالدى، اۋدان، اۋىل، قىزمەت اترەتى، قىستاق ەكى كوميتەتى، كەدەي وتباسىلارى جوعارى - تومەن بولىپ ءبىر نيەتتە ءاربىر قادامدى نىق باسىپ، كەدەيلىك قالپاعىن ەرتەرەك الىپ تاستاۋعا قۇلشىنىپ، بۇكىل قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ءبىرىن دە قالدىرماي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە جەتكىزۋگە شىنايى كەپىلدىك ەتۋدە.
