شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى تىلشىلەرى ۋاڭ يۇيجاۋ، جوۋ پىڭ، ارمان رازاق، ي تۇڭيۋان، ۋاڭ جوۋ
4 - ايدىڭ 25 - كۇنى ارزىگۇل دولەت (وڭدا) كاسىپتەستەرىمەن بىرگە جاڭادان جوبالاناتىن كيىم ۇلگىسىن تالقىلاۋدا. سۋرەتتى شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى مۇحتار ءاپري سىزعان
لوپ اۋدانى لوپ قالاشىعىنىڭ ورتابوشقان قىستاعى اۋدان ورتالىعىنان نەبارى 2.5 كيلومەتر كەلەدى، ونداعى جان باسىندىق ورتاشا ەگىستىك جەر تەك 0.9 مۋ عانا، بۇرىن ”كىلەڭ“ ەگىنشىلىك قىستاعى بولاتىن. قىستاق تۇرعىندارى جاڭعاق باقشاسى اراسىنداعى الاڭقىلارعا ءبيداي، جۇگەرى ارالاستىرىپ ەگىپ، ءۇپى - تاپى كۇن كورىپ كەلگەن.
كەدەي ەكەنبىز، ەندى قايتۋىمىز كەرەك؟ قىستاق تۇرعىندارىنىڭ دا كەدەيلىك بەينەلەرىن وزگەرتىپ، كەدەيلىكتىڭ تامىرىنا بالتا شاپقىسى بار، ءبىراق نە ەكسە دە ماندىپ ونبەيدى، نە باقسا دا جىرعاپ وسپەيدى، جىلدار وتە كەلە، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ دا كوڭىلى سۋىنعان.
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شارالارىنىڭ ۇزدىكسىز دەمەۋىندە، ورتابوشقان قىستاعىندا تەرەڭ وزگەرىس تۋىلۋدا، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جەر جونىندەگى تانىمى قايتا جاڭالانىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ شەشۋشى شايقاسىنىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتەمىز دەگەن جىگەر - قايراتى بۇرىن بولماعان دەڭگەيدە تاسقىنداي ءتۇستى.
كەدەيلىكتەن ارىلۋدىڭ ”تۇقىمىن“ سەۋىپ، اناعۇرلىم كوپ كۇشتى جۇمىلدىردى
بيىل 30 جاستاعى سۇڭعاق بويلى ارزىگۇل دولەت كيىم كيىنۋگە ءمان بەرە باستادى، ول ادەمى كيىمدەر كيگەندى ۇناتادى، ءوزى جوبالاعان كيىمدەردى باسقالار كيسە ءتىپتى دە قۋانادى. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ارزىگۇل قىستاقتان تىگىنشىلىك دۇكەنىن اشقانىمەن، ساۋداسى جۇرمەي داعدارىپ قالادى.
2018 - جىلى ازدى - كوپتى قور جيناعان ارزىگۇلگە ءبىر وي كەلەدى. بۇل كەزدە، اۆتونوميالى رايوندىق قازىنا مەڭگەرمەسى قىستاقتا تۇرۋعا جىبەرگەن ءبىرىنشى شۋجي نيۋ يۇيميڭگە دە قىستاقتا كاسىپورىن بولسا جەتەكتەۋ قابىلەتى كۇشتى بولار ەدى، قىستاق تۇرعىندارى ەگىنشىدەن جۇمىسشىعا وزگەرسە كوز ايالارى دا كەڭەيەر دەگەن وي تۇسەدى. بۇل ارزىگۇلدىڭ ويىمەن ءبىر جەردەن شىعادى.
”ءوزىڭ بىلەسىڭ، وسى ماڭداعى بىرنەشە قىستاقتا ءتۇزۋ ءبىر كيىم - كەشەك كاسىپورنى جوق، سەن سىناپ كورۋگە قالايسىڭ؟“، نيۋ يۇيميڭنىڭ ءسوزى ءارى ىنتالاندىرۋ، ءارى جانۋ بولادى.
ارزىگۇلدىڭ ىنتاسى تاسقىندايدى، تالاي جىل جيناعان تاجىريبەسىنە سۇيەنگەن ول شارۋاشىلىق قۇرۋ ارمانىن ارقالاپ، سىناپ كورۋگە بەل بايلايدى. قىزمەت اترەتى مەن قىستاق ەكى كوميتەتى كومەكتەسىپ 300 نەشە شارشى مەترلىك ورىندى وزگەرتىپ دايىنداپ بەرەدى، ”لوپ اۋدانى تۇيعۇ كيىم - كەشەك شەكتى سەرىكتەستىگى“ ماڭدايشالىعى اسىلىپ قۇرىلادى، وسىلايشا، ارزىگۇلدىڭ ءىسى قىزۋ دۋمانمەن ارناعا تۇسەدى.
العاشىندا سەرىكتەستىكتىڭ جۇمىسى تىم ءساتتى جۇرە قويمادى، اقشا تاپشى بولىپ، ادام جەتىسپەيدى، نەشە ءتۇن كوز مايىن تاۋىسىپ جوبالاعان ۇلگىلەردى تۇتىنۋشىلار سالقىن قابىلدايدى... ارزىگۇل توزىمدىلىكپەن تاباندىلىق كورسەتتى، ماتا - كەزدەمە الۋعا اقشا جوق بولسا، قارىزعا جازدىردى، ادام جالداي الماعان سوڭ، ءوزى ىستەدى، جاقسى ۇلگى كەسىپ - پىشە الماسا، قايتا - قايتا وزگەرتۋدەن جالىقپادى.
اۋىلداستاردىڭ بارلىعى ارزىگۇلدىڭ ويىن تىم قاراپايىم، جاپ - جاس بويجەتكەننىڭ سەرىكتەستىك اشامىن دەگەنى قۇر قيالدىڭ ناق ءوزى دەپ ويلايدى. ءبىراق قىستاق كادرلارى ونىڭ جۇمىسىن قولداپ، ونىڭ شاعىن سوماداعى ءوسىمى قازىنادان تولەنەتىن قارىز الۋىنا كومەكتەستى، سونداي - اق كاسىبي جوبالاۋشى شاقىرىپ وعان جەتەكشىلىك ەتتى، تاعى اۋداندا وتكىزىلگەن ”اتلاس وبراز ەلشىسى“ قيمىلىنا سۇيەنىپ كيىمدەرىنىڭ ساتىلۋ جولىن اشۋعا امال قاراستىردى.
كوپ وتپەي، اۋداندا ادەبيەت - كوركەمونەر كونسەرتى وتەتىن بولدى دا، سەرىكتەستىككە العاشقى قوماقتى تاپسىرىس كەلىپ ءتۇستى − نەشە ونداعان كونسەرتتىك كيىم تىگۋ كەرەك، ارزىگۇل قۋانعاننان جىلاپ جىبەرە جازدادى.
وسىدان كەيىن سەرىكتەستىك جۇمىسى بىرتە - بىرتە ارناعا ءتۇسىپ، اۋىلداستار دا ارزىگۇلگە جاڭاشا كوزبەن قاراي باستادى، كەدەي وتباسىلار ونىڭ سەرىكتەستىگىنە بارىپ جۇمىس ىستەپ اقشا تابۋعا تالاساتىن بولدى. قازىر كيىم - كەشەك سەرىكتەستىگى ىسىلعان ايەل جۇمىسشىلاردان 70تەن ارتىق ادامدى تاربيەلەپ شىقتى، جايشىلىقتا 50 نەشە ادامنىڭ جۇمىستانۋىن ساقتايتىن سەرىكتەستىكتە ءار ادامنىڭ ورتاشا ايلىق تابىسى تۇراقتى 2000 يۋاننان اسادى.
”كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدە ەڭ الدىمەن قىستاق تۇرعىندارىنىڭ بەلسەندىلىگىن جۇمىلدىرۋ كەرەك، ىستىق ىنتامەن قوسا باستاۋشى ادام دا بولعانى ءجون. قىستاق تۇرعىندارىنىڭ وزىندىك ارتىقشىلىقتارىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، ىڭعايعا يكەمدى جەتەكتەۋ كەرەك، سوندا عانا كەدەيلىكتەن ارىلتاتىن اناعۇرلىم كوپ كۇشتەردى جۇمىلدىرۋعا بولادى“. نيۋ يۇيميڭ وسى وي جەلىسىمەن قىستاقتا نان جابۋ، جىلىجايدا كوكونىس ءوسىرۋ سياقتى شاعىن كاسىپ سالالارىنىڭ بىرتىندەپ جاندانا باستاعانىن ايتتى.
ىشكى قوزعاۋشى كۇشتى قاۋلاتۋ ىجداعاتتىلىقپەن ىستەۋدى قاجەت ەتەدى
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدا، تۇبىرىنەن الىپ ايتقاندا، كاسىپ سالاسى ارقىلى جەتەكتەۋگە سۇيەنۋ كەرەك، قىستاق كوپ جاقتان قارجىعا قول جەتكىزىپ، كاسىپ سالاسى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ نىسانى − ”بوجۇي باعىمشىلىق كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆىن“ قۇردى.
سەلبەستىك كووپەراتيۆىن قۇرۋ قيىن ەمەس، قيىنى كووپەراتيۆتىڭ ”ءومىر سۇرە“ بەرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ. ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىق قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كووپەراتيۆكە كىرۋ بەلسەندىلىگىنىڭ جوعارى بولماۋى بولدى، قىستاق كادرلارى جينالىستا اتتانىسقا كەلتىرگەنىمەن، قىستاق تۇرعىندارى جەكە كەزدەسكەندە بۇعان سۋىق سۋ شاشتى، كوپشىلىگى بۇل ىسكە كۇمانمەن قارادى.
”ءبىزدىڭ مادەنيەت دەڭگەيىمىز تومەن، باسقا جۇمىس قولىمىزدان كەلمەيدى“، ”ءومىر بويى مال باعىپ بايي المادىق، سەندەردىڭ قولدارىڭنان كەلە مە؟ اۋرە - سارساڭعا سالا بەرىپ، ونان ارى كەدەيلەستىرىپ جۇرەرسىڭدەر“... توتەسىنەن ايتىلعان ءسوز شىمبايعا ءتيدى، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ باعىمشىلىق كاسىبىن دامىتۋعا نارازى بولۋىنىڭ سەبەبى كوڭىلدەگى قورقىنىشتان، ساتسىزدىككە تاپ بولۋدان قورقۋدان، ونان ارى كەدەيلەسۋدەن قورقۋدان شىققانى بەلگىلى.
كەدەي بۇقارانىڭ ىشكى قوزعاۋشى كۇشىن قاۋلاتۋ − باپتى جۇمىس، ىجداعاتتىلىقپەن ىستەۋ، سونىمەن بىرگە دۇرىس ءادىس بولۋ كەرەك.
قىزمەت اترەتى مەن قىستاق ەكى كوميتەتى الدىمەن ءبىر ءبولىم قىستاق تۇرعىندارىن بار كۇشپەن سۇيەمەلدەپ، سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ جۇمىسىن جالپى بارىستا قاداعالاپ وتىرۋدى ۇيعاردى، مال تۇقىمىن قالاي اسىلداندىرۋ، قالاي بورداقىلاۋ، بازار جاعدايىن قالاي باعامداۋ، قاي كەزدە جاقسى باعامەن ساتۋعا بولادى... دەگەندەردىڭ بارلىعىندا قىستاق تۇرعىندارىن جەتەلەپ ءجۇرىپ ىستەدى. 8 ايدان اسا ۋاقىتتا، قىزمەت اترەتى ىزدەنىس جاساي ءجۇرىپ ”كاسىبي ديرەكتورلاردىڭ“ كاسىپ سالاسى اينالىمى مەحانيزمىن تاپتى، باعىمشىلىققا ارنايى جاۋاپتى بولاتىن كاسىبي ديرەكتور ۇسىنىس ەتىپ، ءۇشىنشى جاق قازىنا سەرىكتەستىكتەرىن قازىنا ىستەرىن مىندەتىنە الىپ باسقارۋعا ەنگىزىپ، باعىمشىلىق پەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدى ءبولىپ باسقارىپ، ارنايى ادام ارنايى ىسپەن شۇعىلدانىپ، اركىم ءوز جۇمىسىمەن اينالىساتىن بولدى.
سەلبەستىك كووپەراتيۆى جارناگەرلەرىنىڭ ءبىرى، جەتكىلىكتى تاجىريبەسى بار، ويى ۇشقىر دولەت ابدوللانى كووپەراتيۆ مۇشەلەرى كاسىبي ديرەكتورلىققا كورسەتتى. دولەتتىڭ بازار جۇمىسىن جۇرگىزۋدە ءوز ونەرى بار، ءادىس - ايلاسى دا كوپ ەدى، سيىردان پايدا كوپ بولسا سيىر باقتى، قويدىڭ بازارى جاقسى بولسا قويدان دا اقشا تابا ءبىلدى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءتاسىلى يكەمدى، ءونىمى دە تەز بولدى.
سەلبەستىك كووپەراتيۆى العاش رەت پايدا بولىسكەن كەزدە، ءار وتباسىنا بولىنگەن پايدا مولشەرى ％9.3تەن استى، بۇل العاشقى ۋادەدەگى مولشەردەن بىرنەشە پايىز جوعارى شىقتى، پايدادان ەڭ كوپ ءبولىس العاننىڭ قولىنا تيگەنى 4900 يۋانعا جەتتى. ءسويتىپ، سول جىلدىڭ وزىندە قىستاقتاعى 33 وتباسى كووپەراتيۆكە كىرۋگە ءوتىنىش بەردى.
”قازىر ءبىزدىڭ كوبىرەك ويلايتىنىمىز شەكتەۋلى جەردە جانە دامۋ ارتىقشىلىعى كورنەكتى بولماعان شارت - جاعدايدا، قانداي ۇلگى كەدەي وتباسىلارىن دەر كەزىندە كەدەيلىكتەن ارىلتۋعا كەپىلدىك ەتۋمەن بىرگە، كاسىپ سالاسىنىڭ ۇزدىكسىز جەتەكتەۋ اسەرىن ساۋلەلەندىرە الادى دەگەن ماسەلە. كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ ەڭ اقىرعى ساتكە جەتتى، تيتتەي دە ۇقىپسىزدىق ىستەۋگە بولمايدى“، - دەيدى نيۋ يۇيميڭ.
پايدا ءبولىس مەحانيزمى دىتتەگەن جەردەن شىعىپ، كەدەيلىكتەن ارىلۋعا تالپىنۋ قىزا ءتۇستى
ءار كۇنى تاڭەرتەڭ كەدەي شارۋا روزىنيسا ابىلەز ءۇيىنىڭ اۋلاسىن ءىشى - سىرتىن قالدىرماي تۇگەل تازالاپ شىعادى. اۋلا وزگەرتۋدەن كەيىن، ءۇيدىڭ ءىشى تازا، رەتتى بولىپ وزگەرىپ، ءوزى دە پىسىق بولا ءتۇستى. ونىڭ ءۇيىنىڭ ”تۇسىنىك كىتاپشاسى“ ەسىكتىڭ جانىنداعى تامعا جاپسىرىلعان، وندا ءتۇرلى كىرىستەر انىق ەستەلىككە الىنىپتى، حالىققا قولايلى ەرەن بازار نىسانىن جارناعا سىندىرىپ ەسەپتەۋدەن 1000 يۋان، باعىمشىلىق نىسانىنىڭ پايدا بولىسىنەن 1000 يۋان، باعىمشىلىق الاڭىن كەڭەيتۋ نىسانىنىڭ پايدا بولىسىنەن 1000 يۋان دەپ جازىلىپتى.
”پايدادان ءبولىس الاتىن نىساندار مەن قارجىلار انىق جازىلدى، ءبىر قاراپ تۇسىنۋگە بولادى، كەدەي بۇقاراعا بەرىلۋگە تيىستىلەردىڭ ءبىر تيىنىن دا كەمىتپەيمىز“، - دەيدى نيۋ يۇيميڭ. ءبىراق كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ قاراپايىم جولمەن اقشا، زات بەرە سالاتىن شارۋا ەمەس، كەدەي بۇقارانى تابىس تابۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىنە بەلسەنە ارالاستىرعاندا عانا، ولاردى بويكۇيەزدىكتەن اۋلاق ەتۋگە بولادى.
كەدەيلەردى سۇيەمەلدەيتىن كاسىپ سالاسى نىساندارىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋعا جەتەكتەۋ رولىن ونان ارى ساۋلەلەندىرىپ، كەدەي بۇقارانىڭ كەدەيلىكتەن ارىلاتىن ىشكى قوزعاۋشى كۇشىن قاۋلاتۋ ءۇشىن قىستاق نىساننان پايدا ءبولىسىن الۋ مەحانيزمىن ارنايى جاساپ، نىساننان يگىلىكتەنگەن وتباسىلاردى ەڭبەك قابىلەتى جوقتار، ەڭبەك قابىلەتى السىزدەر جانە ەڭبەك قابىلەتى بارلار دەپ 3 تۇرگە ءبولدى، ەڭبەك قابىلەتى جوقتارعا قولما - قول اقشامەن حال سۇراۋ شاراسىن قولدانسا، قالعان 2 تۇردەگىلەر ەڭبەكتەرىمەن ءنومىر جيناپ، نومىرىنە قاراي پايدا ءبولىسى قارجىسىن الدى. نيۋ يۇيميڭ تىلشىگە مىنانى ايتتى: ەڭبەكتىڭ مازمۇنىنا، باستىسى، قوقىر - قوقسىق جيناۋ، اعاش جاپىراقتارىن سىپىرۋ جانە ءۇيدىڭ الدى - ارتىن جيناستىرۋ جۇمىستارى قامتىلادى، ەڭبەك كۇشەمەلىلىگى ۇلكەن ەمەس. ايتالىق، قورعانى مەن قاقپاسىن ىرىقتىلىقپەن جوندەسە، اۋلاسىنداعى ۇساق - تۇيەك زاتتاردى ىرىقتىلىقپەن تازالاسا، قاتەرلى، كونە اس ۇيلەرىن ىرىقتى تۇردە جاڭالاسا، ءنومىر الىپ پايدا بولىسىنە يە بولادى.
قازىر كەدەيلىكتەن ارىلۋدا تەك مەملەكەتكە، كادرلارعا قول ارتۋعا بولمايتىنىن، ەڭ ماڭىزدىسى، وزىنە سۇيەنۋ كەرەكتىگىن جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ جەتتى.
پايدا ءبولىسىن الۋ مەحانيزمى كەدەي وتباسىلاردىڭ اۋلا ورتاسىن وزگەرتىپ، ەڭبەك شەبەرلىكتەرىن جوعارىلاتتى، ونان دا ماڭىزدىسى، كەدەي وتباسىلاردىڭ ەڭبەك ەتكەننىڭ تابىسى بولۋ، ەڭبەكپەن بايۋ تانىمىن جەتىلدىردى. ”مەنى كەدەيلىكتەن ارىلت“ دەۋدەن ”مەن كەدەيلىكتەن ارىلامىنعا“ دەيىن ورتابوشقان قىستاعى وزگەردى، كەدەيلىكتەن ارىلۋعا تالپىناتىن قىزۋ ىنتا بارعان سايىن قاۋلاي ءتۇستى.
قازىر روزىنيسا ۇنەمى قىزمەت اترەتىنەن ”جۇمىس سۇراپ“ ىستەيتىن بولدى، اۋلانى وزگەرتۋ، قىستاق ءىشىن تازالاۋ سياقتىلاردىڭ بارلىعىنا ول ەرەكشە دەن قويادى، ”ءوزىڭنىڭ قوس قولىڭمەن كەدەيلىكتەن ارىلساڭ، كوڭىلىڭ جاي تابادى ەكەن“، - دەيدى ول.
