− امەريكانىڭ ”2020 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىنا“ شولۋ
لي ۋيجيان
جەرگىلىكتى ۋاقىت 6 - ايدىڭ 17 - كۇنى امەريكا جاق ايتىلمىس ”2020 - جىل ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى ساياسات زاڭ جوباسىنا“ (تومەندە ”زاڭ جوباسى“ دەلىنەدى) قول قويىپ زاڭ ساناتىندا قابىلدادى. بۇل ايتىلمىس ”زاڭ جوباسى“ كونە سارىنعا قايتا باسىپ، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا قاساقانا كۇيە جاعىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا سۇرقيالىقپەن شابۋىلداپ، حالىقارالىق زاڭدى جانە حالىقارالىق قارىم - قاتىناسىتىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىن اشىقتان - اشىق اياققا تاپتاپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە دورەكىلىكپەن كيلىكتى، زاڭ جوبانىڭ بارلىق جەرىنەن امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق ولشەمىن بەتالدى ورناتقان، بۇكىل جەر شارىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ كەلەلى جاعدايىنا زيان سالعان، زورەكەرلىكتى جولعا قويعان قاراقشىلىق لوگيكاسى مەن مۇندالاپ وتىر.
ءبىرىنشى، بارلىق جەرگە قولىن سوزىپ باسقاردى، يەلىك ۇقىقتى مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىسىنە دورەكىلىكپەن كيلىكتى
امەريكانىڭ بارلىق جەرگە قۇتىرىنا قولىن سوزىپ باسقارعان، ەل ءىشى زاڭى ارقىلى وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە كيلىككەن، ۇزاق ۋاقىت جالعاستىرعان ورەسكەل ءداستۇرى بار. ”زاڭ جوباسىندا“ سيتات كەلتىرگەن «1998 - جىلعى حالىقارالىق ءدىني ەركىندىك زاڭى»، «1947 - جىلعى مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى»، «حالىقارالىق شۇعىل ەكونوميكالىق ۇقىق زاڭى» سياقتىلاردىڭ ءبارى امەريكانىڭ ەل ءىشى زاڭىنا جاتادى، امەريكانىڭ ەل ءىشى زاڭىنان پايدالانىپ دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق جەرىنە قولىن سوزىپ باسقارۋى بارىپ تۇرعان زورەكەرلىك ارەكەت. امەريكا جەر شارىنداعى ۇلكەن مەملەكەت، بۇل وبيەكتيۆتىك شىندىق. ءبىراق، جەر شارىنداعى ۇلكەن مەملەكەتتىڭ ءوزىن وزگە ەلدەردەن ۇستەم ورىنعا قويۋ، وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ورىنسىز كيلىگۋىنە بولمايدى ءارى كيلىگۋ ۇقىعى جوق. امەريكاداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ نازارىندا، امەريكا ءوز قاجەتىنە قاراي، امەريكانىڭ ساياسيىن دۇنيە ءجۇزى ساياسيىمەن تەڭ قويىپ نەمەسە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسيىن امەريكانىڭ ساياسيى رەتىندە قاراپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ مۇددەسىن امەريكانىڭ مۇددەسىنە باعىنۋعا ماجبۇرلەپ، وسى ارقىلى ۇلكەن ەلدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن، ۇلكەن ەلدىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋىن ۇلكەن ەلدىڭ كيلىگۋىنە، ۇلكەن ەلدىڭ زورەكەرلىگىنە وزگەرتە الادى.
شينجياڭ − جۇڭگونىڭ ولكە دارەجەلى ءبىر اكىمشىلىك رايونى، شينجياڭدى زاڭ بويىنشا جونگە سالۋ جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ۇقىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگى. شينجياڭنىڭ زاڭ بويىنشا كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن قۇرۋى حالىقتى يگىلىككە كەنەلدىرىپ، حالىققا تيىمدىلىك جاساعان شاراسى. ال ”زاڭ جوباسى“ شينجياڭنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنا ”قاماۋ لاگەرى“، ”قايتا تاربيەلەۋ لاگەرى“ دەپ جالا جاپتى. مۇنىمەن قويماي، ”زاڭ جوباسى“ تاعى ”شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىندا تاۋار ساتقان نەمەسە قىزمەت وتەگەن امەريكا سەرىكتەستىكتەرىنە جانە جەكەلەرگە شارا قولدانۋ كەرەكتىگىن“ العا قويدى ءارى امەريكانىڭ قاتىستى قۇرىلىمدارىن ءار جىلى ”مالىمەت تاپسىرىپ“، ”سەرىكتەستىك تىزىمدىگىن“ جاساپ، ”جازا قولدانۋعا“ جانە ”جازالاۋعا“ قولايلىلىق جاراتۋدى مىندەتتەدى. وسىدان - اق، امەريكانىڭ اۋىز جۇزىندەگى ”ۇيعۇر ادامدىق ۇقىقتارى“ تەك جەلەۋ عانا ەكەندىگىن، شىنايى ماقساتىنىڭ ەكونوميكا، ساۋدا - ساتتىق جانە عىلىم - تەحنيكا سالالارىندا جۇڭگونى قۇرساۋلاۋ ەكەندىگىن بايقاي الامىز. امەريكانىڭ جۇڭگوعا قاراتقان ساياساتىن شينجياڭدى جونگە سالۋمەن تىكە بايلانىستىرۋى، جۇڭگو سەرىكتەستىكتەرىنە، قۇرىلىمدارىنا جانە جەكە ادامدارىنا جازا قولدانۋى، جازالاۋى حالىقارالىق قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىنە اۋىر قايشىلىق جاساعاندىق.
ەكىنشى، وزىمنەن كەرەمەت ەشكىم جوق دەپ، ادامدىق ۇقىق ولشەمىن قالاعانىنشا ورناتتى
ادامدىق ۇقىق نازارياسى مەن امالياتى كوپ تۇرلىلىككە يە، ادامدىق ۇقىقتىڭ جالپىعا بىردەي پرينسيبى، ءسوز جوق، ءارقايسى ەلدىڭ مەملەكەت جاعدايىمەن ۇشتاسۋىن، مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىنا قۇرمەت ەتۋىن العى شارت ەتۋى ءتيىس. ءبىر مەملەكەت ادامدىق ۇقىقتى اناعۇرلىم ويداعىداي امالياتتا ايگىلەۋ ءۇشىن، ادامدىق ۇقىقتى اناعۇرلىم ويداعىداي قورعاۋ ءۇشىن، ادامدىق ۇقىقتى اناعۇرلىم ويداعىداي جەبەۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، ءوز ەلىنىڭ دامۋ ءىس جۇزىندىگىن تياناق ەتۋى قاجەت، ناقتى مەملەكەت جاعدايىنان قول ۇزگەن ادامدىق ۇقىق نازارياسى، قيسىنسىز قيال عانا. امەريكا جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعىنا قۇرمەت ەتكەن نەگىزدە ادامدىق ۇقىقتى، دۇنيە ءجۇزىن جونگە سالۋدى تىلگە تيەك ەتۋى كەرەك، شىندىقتى بۇرمالاپ، بۇرىنعى ويىنان جازباي جۇڭگونى ”ادامدىق ۇقىققا سۇعاناقتىق جاسادى“ دەپ تۇجىرىم جاساۋى حالىقارالىق ادامدىق ۇقىقتىڭ نەگىزگى ولشەمىنە قايشى.
زاڭ اسىلىندە كاسىبي، ايباتتى، ءدال بولۋى كەرەك، الايدا ”زاڭ جوباسىندا“ ”ايتۋلارعا قاراعاندا“ دەگەن ءسوزدى قولدانىپ جۇڭگونى جازعىرىپ وتىر، ايتالىق، ”ايتۋلارعا قاراعاندا شينجياڭنىڭ جەر - جەرىندەگى قايتا تاربيەلەۋ لاگەرىندە“، ”باسقا مەملەكەتتەردە ماڭگىلىك قونىستانۋ ۇقىعىن نەمەسە ازامات تولىمدىلىعىن العان ۇيعۇرلاردىڭ، قازاقتاردىڭ راستاۋىنشا“، بۇلاردىڭ ءبارىن قاتاڭ دا كەمەلدى زاڭ قابىلداماۋى ءتيىس. شىنايى شينجياڭ قانداي؟ قازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن حالىقاراداعى، ەل ىشىندەگى تانىمال تىلشىلەر، وقىمىستىلار جانە ءمانساپتىلار سياقتى ءار سالا قايراتكەرلەرى شينجياڭدا ناقتى تەكسەرۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن قىرۋار مالىمەتتەر جاريالادى. بۇل مالىمەتتەردە باتىستاعى كەيبىر كۇشتەردىڭ شينجياڭداعى كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن ”قايتا تاربيەلەۋ لاگەرى“ دەپ اتاۋى مۇلدەم جالا جاپقاندىق دەپ قارادى. امەريكانىڭ ناقتى ورىندا تەكسەرۋ جۇرگىزىلگەن قۇزىرلى مالىمەتتەردى كورسە دە كورمەسكە سالىپ، اۋىز جۇزىندەگى قيسىنى جوق قاۋەسەتتەردى تاڭداپ قولدانۋى، ونىڭ زاڭدى ويىنشىققا اينالدىرعاندىعىن ءتۇسىندىرىپ قانا قالماستان، الدەكىمنىڭ ايتقانىنا عانا سەنىپ، شىندىقتى بۇرمالاپ، ادامدىق ۇقىقتى سىلتاۋ ەتىپ جۇڭگونىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋىنا جالا جابۋداي قاسكۇنەمدىك نيەتىن پاش ەتىپ وتىر.
ادىلدىكتەن، تۋراشىلدىقتان مۇلدە اۋىز اشۋعا كەلمەيتىن امەريكا ۇلگىسىندەگى ادامدىق ۇقىق ولشەمى بۇكىل جەر شارىنىڭ جالپىلىق اپاتىنا اينالدى. امەريكانىڭ ەل ىشىندە، امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق ولشەمىنىڭ ءوزى دە ءبىرىڭعاي ەمەس، اق ناسىلدىلەرگە ءبىر ولشەم، افريكا تەكتىلەرگە ءبىر ولشەم، جوعارى جىكتەگىلەرگە ءبىر ولشەم، تومەنگى جىكتەگىلەرگە ءبىر ولشەم قولدانادى... حالىقارادا، امەريكا كەز كەلگەن ۋاقىتتا ءوزىنىڭ ەڭ ۇلكەن مۇددەسىنە ساي ساياساتعا رەتتەۋ جۇرگىزەدى. سوندىقتان، ەگەردە امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىعىندا ولشەم بار دەسەك، ول امەريكانىڭ جوعارى جىكتەگىلەر توبىنىڭ مۇددەسىن ەڭ ۇلكەن دارەجەدە زورايتۋ ولشەمى بولىپ تابىلادى.
ءۇشىنشى، قاساقانا قاسارىسىپ، بۇكىل جەر شارىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ كەلەلى جاعدايىن ءبۇلدىردى
لاڭكەستىك − ادامزاتتىڭ ورتاق جاۋى، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ سەلبەستىگى − بۇكىل جەر شارىن جونگە سالۋدىڭ ماڭىزدى مازمۇنى. جۇڭگو دا، امەريكا دا لاڭكەستىكتىڭ زالالىنا ءبىرشاما اۋىر ۇشىراعان ەلدەر، ەكى ەل دە وراسان زور بايلىق جانە كۇش جۇمساپ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋدە. 2016 - جىلدان بەرى، شينجياڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ ءبىر قىدىرۋ ءونىمدى شارالارىن جولعا قويىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ نەگىزگى ادامدىق ۇقىعىن قامتاماسىز ەتتى. قازىرگى شينجياڭدا قوعام ورنىقتى، ەكونوميكا دامىدى، ۇلتتار ىنتىماقتى، مادەنيەت كوركەيىپ گۇلدەندى، دىندەر جاراسىمدى.
امەريكانىڭ ”زاڭ جوباسى“ شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدا، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدا قول جەتكىزگەن تابىستارىنا دۇرىس قاراماي، شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋداعى قۇلشىنىسىنا ىلعي دا كۇيە جاعىپ، جالا جاپتى. مۇنان سىرت، ”زاڭ جوباسى“ تاعى زاڭسىز راديو ارقىلى شينجياڭداعى لاڭكەستىك جانە ۇشقارى كۇشتەردى جەلىكتىردى، قولدادى. امەريكانىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ماسەلەسىندەگى قوس ولشەمى شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قۇلشىنىسىنا جالا جاپقاندىق بولىپ قانا قالماستان، اۋەلى، لاڭكەستىككە دەم بەرىپ جەلىكتىرگەندىك، ونداعى ماقساتى جۇڭگونى اۋرە - سارساڭعا سالۋ.
جۇڭگونىڭ شينجياڭداعى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ارەكەتى لاڭكەستىكتىڭ ءورشۋىن شاۋجايلاپ، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ادىلەتتى جاقتايتىن كۇشتەردىڭ القاۋىنا بولەندى. سونىمەن بىرگە، جۇڭگو وڭتۇستىك ازيامەن، ورتا ازيامەن جانە رەسەي سياقتى ەلدەرمەن جانە وڭىرلەرمەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ سەلبەستىگىن كۇشەيتىپ، الەمدىك جونگە سالۋ ۇستانىمىن امالياتتا ايگىلەپ، ءوڭىردىڭ ورنىقتىلىعى مەن ەكونوميكالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ، قاتىستى جاقتاردىڭ سەنىمى مەن قولداۋىنا بارىنشا يە بولدى. امەريكانىڭ قاساقانا قاسارىسۋى الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ كەلەلى جاعدايىن ورەسكەل ءبۇلدىردى، بۇل ونىڭ ءوزىن ورتكە يتەرۋى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
جۇڭگو ۇكىمەتى مەن جۇڭگو حالقى ”زاڭ جوباسىنىڭ“ كەدەرگىسىنە استە ۇشىرامايدى، قايتا شينجياڭدى ءتىپتى دە تاباندىلىقپەن كوركەيتەدى جانە دامىتادى.
(اۆتور جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جۇڭگوشا سوتسياليزم نازاريا جۇيەسىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا زەرتتەرمەنى، جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى دۇنيە جۇزىلىك ءدىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەرمەنى، ماركسيزمدىك ءدىن كوزقاراسىن زەرتتەۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى)
(6 - ايدىڭ 19 - كۇنگى «حالىق گازەتىنەن» الىندى)
