شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى ليۋ دۇڭلاي
باركول ساحاراسىندا توياتتاعان اق باس تىرنالار (2019 - جىلى 9 - ايدىڭ 8 - كۇنى تۇسىرىلگەن). سوڭعى جىلدارى باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى سازدىقتى، كولدى قورعاۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، ءار ءتۇرلى جابايى جانۋارلاردىڭ دامىلداپ، ءوسىپ - ءونۋى ءۇشىن تاماشا ەكولوگيالىق ورتا ازىرلەدى. □ سۋرەتتى داۋۇت ءراشيت تۇسىرگەن
تامىز ايى، سايرام كولى. ايناداي جارقىراعان كول بەتىندە كوك اسپان مەن اقشا بۇلتتاردىڭ ساعىمى وينايدى. ارلى - بەرلى ۇشىپ - قونعان اققۋلاردىڭ قيقۋلى ءۇنى جالىندى تىرشىلىك تىنىسىن اڭعارتادى.
سوڭعى جىلدارى شينجياڭ شي جينپيڭنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىن باتىل دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ، ەكولوگيالىق ورتانى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ۇنەمشىلدىكتى الدىڭعى ورىنعا قويۋ، قورعاۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋ، تابيعي قالپىنا كەلۋدى نەگىز ەتۋ باعىتىنا تاباندى بولىپ، ءبىر ميلليون 660 مىڭ شارشى كيلومەترلىك بايتاق دالادا تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىم ءبىر تۇلعالانعان ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن دابىرالى ورىستەتتى، وسىلايشا، ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ءومىر سۇرگەن بەينە ونان ارى ايشىقتالا ءتۇستى.
ۇنەمشىلدىكتى الدىڭعى ورىنعا قويىپ، ەكولوگيادا پايدالانىلاتىن سۋ مولشەرىن ارتتىردى
وزەندەر ارقىراپ، بۇلاقتار سىلدىرايدى. جاڭبىرى از قۋاڭ شينجياڭ جونىنەن، سۋ ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋدەگى ەڭ ماڭىزدى جاراتىلىستىق فاكتور.
ياركەن، حوتان، اقسۋ وزەندەرى اقسۋدىڭ شياۋجياكى وڭىرىندە قوسىلادى، تارىمنىڭ نەگىزگى اعارى وسى ارادان باستالادى. 1321 كيلومەتردىڭ سىرتىندا، كەزىندە سۋالىپ قۇرعاپ قالعان تەتىما كولىندە بۇگىندە تولقىندار وينايدى. 20 جىل بويى ۇزدىكسىز ەكولوگيالىق سۋ جىبەرۋدىڭ ناتيجەسىندە تەتىما كولىنىڭ سۋ ايدىنى نەشە ءجۇز شارشى كيلومەترگە جەتىپ، وڭتۇستىك شينجياڭداعى ەكىنشى ۇلكەن كولگە اينالدى.
2019 - جىلعا دەيىن تارىم وزەنىندە داشيحايزى قيما بەتىنەن تومەنگى اعارعا جالپى 8 ميلليارد 100 ميلليون تەكشەمەتردەن استام ەكولوگيالىق سۋ جىبەرىلدى، تەك 2012 - جىلدان بەرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە تومەنگى اعارعا جالپى 4 ميلليارد 700 ميلليون تەكشەمەترگە تاياۋ ەكولوگيالىق سۋ جىبەرىلدى. تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنداعى قاۋساپ تۇرعان توراڭعى ەكولوگيالىق ءدالىزى بۇگىندە جالىندى تىرشىلىك كۇيىنە ەندى.
ەبينۇر كولىندە، ىلە وزەنى اڭعارىندا، جوڭعار ويپاتىندا، التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىندە، شىعىس تيانشاننىڭ ەكى قاپتالىندا دا وسىنداي وزگەرىستەر جارىققا شىقتى. وسى اسا باعالى سۋ شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق ىستەرگە پايدالانىلاتىن جالپى سۋ مولشەرىن ازايتۋدان كەلگەن. سوڭعى جىلدارى شينجياڭ سۋ بايلىعىن باسقارۋدىڭ ەڭ قاتاڭ ءتۇزىمىن اتقارىپ، پايدالانىلاتىن سۋدىڭ جالپى مولشەرىن مەڭگەرۋ كورسەتكىشى مەن سۋارۋ اۋدانىن ازايتۋ كورسەتكىشىن ءاربىر اۋىل - قالاشىققا جانە ءاربىر وزەنگە دەيىن ءبولىپ ءتۇسىردى.
قۇتىبي اۋدانى سياقتى تيانشاننىڭ سولتۇستىك بوكتەرىندەگى كوپتەگەن اۋدان، قالالار سۋ ۇقىعى ايىرباس تۇعىرى ارقىلى سۋدان پايدالانۋ نورماسى ىشىندەگى وندىرىسكە پايدالانىلاتىن سۋدى تۇرلىشە قىستاقتار اراسىندا ءونىمدى اينالىسقا سالىپ جانە رەتتەپ، ەندىگارى نورمادان اسىرىپ تابيعاتتان المايتىن بولدى؛ 2019 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇكىل شينجياڭدا جوعارى ءونىمدى سۋ ۇنەمدەپ سۋارىلاتىن جەر اۋدانى 40 ميلليون مۋدان استى؛ تيانشاننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندە زاڭسىز قازىلعان سانسىز ماشينالى قۇدىق جابىلىپ، تىندىرىلدى؛ قالا، اۋىل - قىستاقتاردا سۋدى ۇنەمدەپ پايدالانۋ ادامداردىڭ ءىس جۇزىندىك ارەكەتىنە اينالدى. بارلىق مەحانيزم، ۇستانىم جانە تەحنيكالىق تاسىلدەردىڭ ماقساتى بىرەۋ عانا، ول − سۋدى ۇنەمدەپ، تابيعاتقا قايتارۋ.
”بيىلدان باستاپ شينجياڭ وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن تۇتقا ەتە وتىرىپ، وزەندەردىڭ ەكولوگيالىق اعىس مولشەرىن بەلگىلەۋ ءۇشىن، بۇكىل شينجياڭداعى تاۋدان تۇسەر اۋزى كوپ، جىلدىق ورتاشا اعىس مولشەرى 100 ميلليون تەكشەمەتردەن اساتىن 88 وزەنگە تەكسەرۋ جۇرگىزدى“، - دەيدى اۆتونوميالى رايوندىق وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى كەڭسەسىنىڭ جاۋاپتىسى ليۋ حۇڭشياڭ. ۇنەمدەۋدى الدىڭعى ورىنعا قويىپ، ەكولوگيالىق سۋدى ۋاكىل ەتكەن ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ فاكتورلارىنىڭ كولەمىنىڭ ۇزدىكسىز ارتۋىن جەبەپ، ونان ارى قورعاۋعا اتقارۋ كەڭىستىگىن ازىرلەدى.
قورعاۋدى الدىڭعى ورىنعا قويىپ، جاراتىلىستىق ورتانى جان - جاقتى قورعادى
قىران بۇركىت زەڭگىر اسپاندا شىعاندايدى، جابايى سارلىق ءۇنى جاڭعىرىپ ەستىلەدى. تۇقىمى قۇرىپ - جوعالۋعا تاياعان 51 ءتۇرلى سيرەك كەزدەسەتىن حايۋانات باستاعان سانسىز حايۋانات، وسىمدىكتەر التىنتاۋ مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىعىندا تىرشىلىك تىنىسىن تاپتى.
حايۋاناتتار ادامزاتتىڭ قورعاۋىمەن مولايادى. قورىق جابىق باسقارۋدى جولعا قويىپ، زاڭسىز ءوتۋ ارەكەتتەرىنە قاتاڭ تيىم سالدى. 2018 - جىلى ”تۇگەل جاۋىپ، دەرەۋ شاعىپ، ەكولوگيانى تەزىرەك قالپىنا كەلتىرۋ“ تالابىنا ساي، قورىقتاعى 9 جەردەگى كەن كاسىپورىن تۇگەلدەي ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ، جونگە سالۋ ءىسىن ورىندادى. قازىرگە دەيىن التىنتاۋ قورىعىندا ەشقانداي ساياحاتتىق اشۋ قۇرىلىسى اتقارىلعان جوق.
التىنتاۋ مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىعىن باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى جاڭ شياڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: تاياۋداعى ءبىر رەتكى جان - جاقتى عىلمي زەرتتەۋ ساناعىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، قورىقتاعى جابايى سارلىق، تيبەت قۇلانى، جورعا بوكەننىڭ جالپى سانى قازىر 100 مىڭ شاماسىندا تۇراقتانىپ، الدىڭعى عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا قورىق قۇرىلعان العاشقى تۇستاعى سان قالپىنا كەلتىرىلدى.
قازىر شينجياڭدا ءار دارەجەلى، ءار ءتۇرلى تابيعي قورعالاتىن جەردەن 221ى بار، بۇل جاراتىلىستىق قورىق، ايگىلى كورىنىس ءوڭىرى، ورمان باقشاسى، سازدىق باقشاسى، گەولوگيالىق باقشا، سۋ ونىمدەرى تۇقىم بايلىعى قورىعى سياقتى 7 ءتۇردى قامتيدى، جالپى جەر اۋدانى 240 مىڭ شارشى كيلومەتر، بۇل ىشكى وڭىرلەردەگى كوپتەگەن ولكەلەردىڭ جەر اۋدانىنان دا ۇلكەن.
ءتۇزىم قۇرىلىسىمەن قورعاۋ تيانشاننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىن تەگىس قامتىدى. بيىل جىل باسىندا شينجياڭ ءبىر قىدىرۋ بەلگىلەمە شىعارىپ، جابايى حايۋاناتتاردى اۋلاۋ - ءولتىرۋ، ساۋدالاۋ، ازىق ەتۋ ارەكەتتەرىنە قاتاڭ تيىم سالدى. جابايى وسىمدىكتەردى بەتالدى جيناۋ، بەتالدى قازۋعا سوققى بەرۋ سەرپىنىن ارتتىرىپ، 700دەن استام ءتۇرلى جابايى حايۋانات، 4000نان استام ءتۇرلى جابايى وسىمدىك ءونىمدى تۇردە قورعالدى.
ءۇش تەرىستىك ىقتاسىن ورمان ينجەنەرياسىن ۋاكىل ەتكەن زور كولەمدى مەملەكەت جەرىن جاسىلداندىرۋ ارەكەتى ۇزدىكسىز جالعاسۋدا. ”13 - بەسجىلدىقتان“ بەرى، شينجياڭ سۋعا قاراي كوگالدى بەلگىلەۋ، سۋ جاعدايىنا قاراي ىستەۋ، اعاشقا ۇيلەسسە اعاش ەگۋ، بۇتا - بۇرگەنگە ۇيلەسسە بۇتا - بۇرگەن ەگۋ، شوپكە ۇيلەسسە ءشوپ ەگۋگە تاباندى بولىپ، ءۇش تەرىستىك ىقتاسىن ورمان، ەگىستىكتەن ورماندى قالپىنا كەلتىرۋ، قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمايتتانۋدى تىزگىندەۋ سياقتى ءتۇيىندى ينجەنەريالارعا سۇيەنە وتىرىپ، 11 ميلليون 130 مىڭ مۋ جەرگە ورمان ءوسىردى، 8 ميلليون 90 مىڭ مۋ قۇمايتتانعان جەردى قورشاپ قورعادى، قۇمايتتانعان 24 ميلليون 660 مىڭ مۋ جەردى جونگە سالدى. جايلىم ەكولوگياسىن قورعاۋ بويىنشا 690 ميلليون مۋ جەرگە كومەك قاراجات بەرۋ، سيلاۋ ساياساتىن تياناقتاندىردى؛ 11 ميلليون مۋ جەردى قورشادى؛ سونىمەن بىرگە سازدىقتاردى قورعاۋ سەرپىنىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، 60 ميلليون مۋدان استام سازدىق ءونىمدى تۇردە قورعالدى جانە قالپىنا كەلتىرىلدى.
قوسىمشا ارالاسۋ تابيعي قالپىنا كەلۋگە دەم بەردى
جازعى كۇنى تال تۇستە ەبينۇر كولىن اپتاپ جالىن تۇمشالاپ، جەر بەتىندەگى بارلىق نارسە ساعىمدانا كورىنەدى. ءبىراق كەشكە قاراي قاراقۇيرىقتار ويناق سالىپ، قىزىل تۇلكى قۋتىڭ قاعىپ، قۇستار كولدى سىزا مامىرلاي ۇشقاندا، سۋ بەتىندە بۇيرا بەدەر قالادى.
”قورىقتا ادامزاتتىڭ قيمىلى ازايىپ ەڭ تومەنگى شەككە ءتۇستى“، - دەدى ەبينۇر سازدىعى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىعىن باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى ياۋ شۋيىن، - ”ەسەسىنە جابايى حايۋاناتتاردىڭ، اسىرەسە، قۇستاردىڭ سانى كورنەكتى كوبەيدى“. قازىر ەبينۇر كولىندە قۇستاردىڭ ءتۇرى قورىق قۇرىلعان العاشقى تۇستاعى 111دەن ارتىپ 267گە جەتتى، باقىلاپ وتىرعان قۇستاردىڭ جالپى سانى 2 ميلليوننان استى. سونىمەن بىرگە ەبينۇر قايىڭى، ەبينۇر قاراجۇزگەنى سياقتى وزگەشە تۇرلەر تىرشىلىك تىنىسىن قالپىنا كەلتىردى.
ۋاقىت پەن كەڭىستىك بەرسەڭ بولعانى، تىرشىلىكتىڭ ءوز شىعار جولى بار، شينجياڭ ءدال وسىنداي. ۇلان - قايىر جايلىمدا مالشىلار مالىن كوشىرگەن سوڭ، جەر استى سۋىنىڭ دەڭگەيى جوعارىلادى، ءشوپ قاۋلاپ ءوستى؛ ۇشى - قيىرسىز قۋمەديان شەكاراسى ءبولىنىپ قورشالىپ قورعالعاندىقتان، جۇلدىزدار سامالاداي جاينادى، جىڭعىل، سەكسەۋىلدەر كۇن سايىن قاۋلاپ ءوستى؛ تابيعي ورماندى وڭىردە اعاش كەسۋشىلەر ورمان قورعاۋشىلارىنا اينالىپ، تاۋ جوتالارىندا سامىرسىندار كوكپەن تالاسىپ، قابىلان، ايۋلار جورتاتىن بولدى؛ ءشوبى جايقالىپ، قۇستار سايراعان سازدىقتاردا سۋ كوزدەرىنىڭ نارلەندىرۋى ۇزدىكسىز كۇشەيىپ، اققۋلار مامىرلادى، سۋ مولايدى.
”تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىم ءبىر تۇلعالانعان ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا تابيعي قالپىنا كەلتىرۋ باستى ءتاسىل ەسەپتەلەدى“، - دەدى اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى ەكولوگيانى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ باسقارماسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ياڭ جيانميڭ، - ”دەسەدە ادامدار شەشۋشى قوسىمشا تاسىلدەردەن پايدالانىپ، تابيعي قالپىنا كەلتىرۋگە بارىنشا دەم بەردى“.
2016 - جىلدان باستاپ، تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنا ەكولوگيالىق سۋ جىبەرۋمەن قاتار، وزەن بويىنداعى توراڭعى ورمانىنا سۋ تولىقتىرىلدى. تەك 2019 - جىلدىڭ وزىندە اۋەلگى اعار مەن تارىم وزەنى نەگىزگى اعارىنىڭ جوعارى، ورتا اعارىنداعى توراڭعى ورماندى وڭىرلەرىنە ەكولوگيالىق سۋ تولىقتاۋ مولشەرى 2 ميلليارد 100 ميلليون تەكشەمەترگە جەتتى، 7 ميلليون 120 مىڭ مۋ جەردەگى توراڭعى ورمانىنا سۋ جايىلدى، قازىر تارىم وزەنى تىرشىلىك تىنىسىن قايتا تاپقان ميلليونداعان توراڭعىنى قۇشاعىنا الىپ، تاكلاماكان ءشولىنىڭ وزەن بويىنداعى شەكاراسىن مىقتاپ ۇستاپ تۇر.
شينجياڭ تابيعي ورماندى تاۋار سيپاتىندا كەسۋدى ۇدايى 15 جىل توقتاتتى، 60 ميلليون مۋعا تاياۋ تابيعي ورماندى قورعاۋ ينجەنەرياسى وڭىرىندە ورتا جاس، جاس ورماندى جەتىلدىرۋ قىزمەتى توقتاعان جوق. ەكولوگيانىڭ تابيعي قالپىنا كەلۋى مەن جاساندى جولمەن قالپىنا كەلتىرۋدى ۇشتاستىرۋ تاسىلىنە تاباندى بولۋ ارقىلى ينجەنەريا وڭىرىندەگى ورمان اۋدانى 31 ميلليون 420 مىڭ مۋدان 34 ميلليون 330 مىڭ مۋعا كوبەيىپ، ورمانمەن كومكەرىلۋ مولشەرى ％25.66تەن ％28.94كە جوعارىلادى، ورمان ناق 22 ميلليون 480 مىڭ تەكشەمەتر ارتىپ، ورمان اۋدانى، ورمان قورى جانە ورمانمەن كومكەرىلۋ مولشەرى بىردەي ارتتى. بۇگىنگى تاڭدا تۇتاس شينجياڭنىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ مولشەرى 2011 - جىلعى ％4.24تەن ％4.87كە جوعارىلادى.
مىڭ شاقىرىمدىق جول قادامداردان قۇرالادى. پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، شي جينپيڭنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، شينجياڭ ەكولوگيالىق ورتانى ادام ومىرىندەي قاستەرلەپ، تابيعي ەكولوگيانىڭ اسەم كورىنىسىن ادامدارعا ماڭگى قالدىرىپ، تابيعاتقا تىنىشتىق، جاراسىمدىلىق، كوركەمدىك سيلادى.
