شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى ليۋ دۇڭلاي
لوپنۇر اۋدانى لوپنۇر مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسى (سۋرەت 6 - ايدىڭ 3 - كۇنى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇسىرىلگەن). سوڭعى جىلدارى تارىم وزەنى ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ ۇزدىكسىز جاقسارۋىنا بايلانىستى اتالعان سازدىق باقشاسىنا كەلىپ ءوسىپ - ونەتىن جابايى حايۋاناتتار مولايدى. □ سۋرەتتى لي في تۇسىرگەن
كۇنلۇن تاۋى، تيانشان تاۋى، التاي تاۋى سىندى 3 ۇلكەن تاۋ سىلەمى كوك پەن جەردىڭ اراسىندا كولبەي كوسىلىپ جاتىر، مۇنداعى مول مۇزدىق، ۇزىننان - ۇزاققا سوزىلعان قالىڭ ورمان شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنىڭ تابيعي ەكولوگيا نەگىزىن قالىپتاستىرعان.
تاياۋ جىلداردان بەرى، اۆتونوميالى رايون شي جينپيڭنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىن باتىل دايەكتىلەندىرىپ، ەكولوگيالىق ورتانى كوز قاراشىعىنداي قورعادى، ەكولوگيالىق ورتانى ومىرىندەي قاستەرلەدى. ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ“ ۇستانىمى تيانشاننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندە جاندى امالياتقا اينالدى.
ادام جاسىل تاۋدى ارداقتاسا، جاسىل تاۋ، ءسوز جوق، ادامنىڭ ءۇمىتىن اقتايدى. شينجياڭ ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ ارقىلى تابيعات دۇنيەسىنىڭ ءتىپتى دە كوپ قارىمجىسىنا يە بولۋدا. 25 ميلليون ءار ۇلت بۇقاراسى تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ ارقىلى كەدەيلىكتەن ارىلىپ بايىپ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە نىق قادام تاستاۋدا.
تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدىڭ ءوزى − دامۋ كەڭىستىگى
تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق. تارىم وزەنى الابىنداعى 12 ميلليون ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بۇل سوزدەن العان اسەرى ەڭ تەرەڭ. 20 نەشە جىلدىق ەكولوگيانى جونگە سالۋدى باستان كەشىرۋ ارقىلى، اسىرەسە، پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، تارىم وزەنى الابىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ جاقسارۋ بەتالىسى ءتىپتى دە كۇشەيىپ، ادامداردى ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ پايداسىنان يگىلىكتەندىردى.
اشىق اسپان، مانات جەر، تۇنىق سۋ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋعا اناعۇرلىم زور دامۋ كەڭىستىگىن ازىرلەيتىندىگى ءشۇباسىز. سوندىقتان تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ جەر بەتىندەگى كورىنىپ تۇرعان قازىنا.
وتكەندە ەرەكشە ناشار ەكولوگيالىق ورتا تارىم وزەنى الابىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ باياندى دامۋىنا تۇساۋ بولىپ كەلگەن باستى فاكتور بولاتىن. قۇمتاع جانە تاكلاماكان 2 ۇلكەن ءشولى جەكە - جەكە ەكى جاعىنان 360 كيلومەتر كەڭەيىپ، تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنىڭ جاسىل ەكولوگيالىق قالتقىسى قاتەردە قالعان - دى.
2001 - جىلى بيڭتۋان 2 - شىسى 31 - تۋانىنىڭ قىزمەتكەرى جوۋ چياڭ تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنداعى ۇيىنەن اتتانىپ، 10 جىلعا سوزىلعان سەرگەلدەڭ تۇرمىسىن باستايدى. ”سول كەزدەگى ەكولوگيالىق ورتا ءبىزدىڭ وندىرىسىمىزگە، تۇرمىسىمىزعا ۇيلەسىمسىز بولدى“، - دەيدى جوۋ چياڭ.
ەكولوگيالىق سۋدىڭ تولاسسىز جىبەرىلۋىمەن تارىم وزەنىندە وزگەرىس جارىققا شىقتى، 312 - مەملەكەت تاس جولى جەلىسى بويىنداعى ەكولوگيالىق كاريدوردىڭ تىرشىلىك تىنىسى قايتالاي مازدادى. 2011 - جىلى جوۋ چياڭ اۋىلىنا قايتا ورالىپ، وسى زامانعى تاسىلدەردەن پايدالانىپ ماقتا ەگىپ، تۇرمىسى كۇننەن - كۇنگە جاقساردى. ول تۇرعان جەردەن 300 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى چارقىلىق اۋدانىنىڭ ساپالى شىلانى 312 - مەملەكەت تاس جولىمەن بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنە تولاسسىز جەتكىزىلدى، جەمىس ورمانىن ماڭىزدى ءتاسىل ەتكەن چارقىلىق اۋدانى جاسىل ءپۇلىس جامىلۋمەن بىرگە، شينجياڭداعى جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى ەڭ جوعارى اۋدانداردىڭ بىرىنە اينالدى.
تەك قانا تومەنگى اعارعا سۋ جىبەرۋدەن بۇگىنگى تاڭدا تۇتاس اعارعا ەكولوگيالىق تولىقتاما سۋ جەتكىزۋگە دەيىن، تارىم وزەنىن جونگە سالۋ جەتىستىگى ۇزدىكسىز كەڭەيىپ، تاكلاماكان ءشولى جيەگىندەگى ەكولوگيالىق قالتقىلىق رولى جىل سايىن كۇشەيىپ، اقسۋدان كورلاعا دەيىن جەلى بويىنداعى كوپتەگەن قالالاردىڭ دامۋ جاعدايى بارعان سايىن جاقساردى.
”بۇرىندارى بۇقارا ’ءومىر سۇرۋگە تالپىناتىن‘، قازىر ادامدار ’ەكولوگياعا تالپىناتىن‘ بولدى“. باس شۋجي شي جينپيڭ: تاۋدىڭ ماڭگى جاسىل، سۋدىڭ ماڭگى تۇنىق، اۋانىڭ قاشاندا تازا بولۋىنا، تاماشا ەكولوگالىق ورتانىڭ حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنىڭ جوعارىلاۋ تۇيىنىنە اينالۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك دەگەن بولاتىن. مىنە بۇل اقسۋ قالا قۇرىلىسىنىڭ بەتالىسى“، - دەدى اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ شۋجيى دوۋ ۋانگۇي.
1800 مۋلىق اقسۋ مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسىندا جابايى گۇل، بالدىر، جىلاۋىق تال كىرىسە وسكەن جاسىل القاپ ۇلكەندى - كىشىلى 20 نەشە تابيعي كولمەن جاراسىم تاۋىپ، اسەم كورىنىس قالىپتاستىرعان. ورمان باقشاسى جاسىل ءپۇلىس جامىلعان، باقشانى ارالاساڭىز، بار الاپتىڭ جاسىل تۇسپەن كومكەرىلگەنىن كورەسىز.
تاماشا ەكولوگيالىق ورتا اقسۋ قالاسىنا اناعۇرلىم كوپ دامۋ مۇمكىندىگىن سيلادى. ەكونوميكا - ساۋدا اينالىمى مەن كاسىپ سالاسى دامۋىنىڭ ارقاسىندا ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كىرىسى ۇزدىكسىز ارتتى.
تيانشاننىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندەگى ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدىڭ بەلسەندى ارەكەتى شينجياڭعا ءتىپتى دە كەڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ كەڭىستىگىن ازىرلەۋدە.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ دامۋ سەنىمىن كۇشەيتتى
تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى مارياڭ اۋىلى پىل قىستاعىندا بەتكەيدە تۇرىپ الىسقا كوز سالساڭىز، سولعىن ءبىر” سىزىقتىڭ“ شوقىعا قاراي سوزىلىپ بارىپ، ەڭ اقىرىندا بۇلت اراسىنا ءسىڭىپ كەتەتىندىگىن كورەسىز. سول جول وتكەندەگى قاس تاسى كەنىنە تۇتاسادى. بۇگىنگى تاڭدا كەن رايونى تۇبەگەيلى جابىلدى، ول جول تاۋ ەشكىنىڭ سايرانباعىنا اينالدى.
قاس تاسى بۇرىن پىل قىستاعىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋىنىڭ ءۇمىتى بولاتىن، الايدا گۇرىلدەگەن داۋىس پامير ءۇستىرتىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى، جابايى حايۋاناتتار ۇركىپ قاشقاندا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت مۇنى توقتاتۋدى بەلگىلەدى. 2018 - جىلدان باستاپ تاشقورعاندا 8 ورىنداعى كەن رايونى ىركەس - تىركەس جابىلىپ، 1053.97 گەكتار وسىمدىك جامىلعىسى قالپىنا كەلتىرىلدى. ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ مەن ەكونوميكانى دامىتۋ سىندى ەكى قيىن تۇيىنگە ءدوپ كەلگەندە ادامدار الدىڭعىسىن تاڭدادى.
”قورشاعان ورتانى بوداۋعا بەرسەك، ءبىزدىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋىمىز اناعۇرلىم ورنىقتى، اناعۇرلىم باياندى بولمايدى“، - دەدى تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ - وركەندەتۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەركىن يۇسايىن.
شىنىمەن وسىلاي، تاشقورعان 2019 - جىلدىڭ سوڭىندا كەدەيلىك قالپاعىن ءساتتى الىپ تاستادى، بۇكىل اۋدانداعى 4051 وتباسىنداعى جالپى 16 مىڭ 518 ادام كەدەيلىك تۇرمىسقا قوش ايتتى. شار تاراپقا تۇتاسقان جاڭا جول ءاربىر قىستاقتى اۋدان قالاشىعىمەن جالعاپ، ءتۇرلى كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋ ورايىن ادامداردىڭ الدىنا اكەلدى. شەكارا قورعاۋشى، ەكولوگيالىق تولەم، باسقا كاسىپ سالاسىنا ويىستىرىپ جۇمىستاندىرۋ، قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋدىڭ تومەنگى شەگىنەن تۇسىرمەۋ سياقتى كوپتەگەن ارنالار كەدەيلىكتەن ارىلۋعا ءتىپتى دە سارقىلماس قوزعاۋشى كۇش ۇستەدى.
التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىندە التاي ايماعى 77 كەندى جاۋىپ، ەكولوگيالىق ورتانى قالپىنا كەلتىرىپ، جونگە سالدى؛ ءۇرىمجى اۋدانىنىڭ حوۋشيا وڭىرىندە ونەركاسىپ تۇگەلدەي كوشىرىلىپ، ادامزات قيمىلىنىڭ ىقپالى بىرتىندەپ ازايتىلدى؛ كوشىرىلگەن كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرى لايىقتى ورنالاستىرىلىپ، ساياحات كاسىبىن دامىتۋ تاۋ قويناۋىنان كوشىپ تۇسكەن مالشىلاردىڭ اناعۇرلىم تاماشا تۇرمىس كەشىرۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. 2 جىلدان اسا باقىلاۋ، ەستەلىككە الۋ ارقىلى حايۋاناتتاردى قورعاۋ حالىقتىق ۇيىمى ”حۋاڭيە شينجياڭنىڭ“ جاۋاپتىسى شيڭ رۇي وتكەندە ءبىر مەزەت ادامزات قيمىلىنىڭ ىقپالىنان حوۋشيا وڭىرىنەن كەتكەنىنە نەشە 10 جىل بولعان قوڭىر ايۋدىڭ بۇگىندەرى قايتا ورالعاندىعىن بايقادى.
تاڭداۋ بارىسىندا شينجياڭنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن قورعاۋ جالپى بەتتىك كۇشەيدى، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ ارەكەتى ورنىقتى العا ىلگەرىلەدى. 2019 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تۇتاس شينجياڭدا جالپى 2 ميلليون 923 مىڭ 200 ادام كەدەيلىكتەن ارىلدى، 25 كەدەي اۋدان كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستادى، كەدەيلىكتىڭ تۋىلۋ سالىستىرماسى 2013 - جىلدىڭ سوڭىنداعى ％19.4تەن ％1.24كە تومەندەدى. كەزەكتە كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ شەشۋشى شايقاسىن جۇرگىزۋدىڭ دابىلى قاعىلدى، ادامدار ەڭ سوڭعى كەدەيلىك قامالىنا جالپى شابۋىلعا ءوتتى.
جاسىل ءتۇستى قورعاپ، دوڭگەلەك داۋلەتتى تۇرمىس كەشىردى
قاناس، نارات، كوكتوعاي، تيانشان ۇلكەن اڭعارى... بۇگىنگى تاڭدا ەل ءىشى - سىرتىندا اتى ايگىلى وسى كورىنىس وڭىرلەرى بارعان سايىن كورىكتەنە تۇسۋدە. وسى كوركەمدىك ساياحات كاسىبى ارقىلى كەدەيلىكتەن ارىلىپ بايۋ بارىسىندا ادامداردىڭ وزدەرىنە وي جۇگىرتۋىنەن كەلگەن. بۇگىندەرى تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ الدىندا، ادامدار ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدىڭ ءمانى جونىندەگى تانىمدارىن ۇزدىكسىز تەرەڭدەتىپ، ونى ۇزدىكسىز تۇردە ارەكەتتەرىنە اينالدىرىپ، تۇنىق سۋ مەن جاسىل تاۋدىڭ ءتىپتى دە باياندى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
”ساياحاتتىڭ دامۋى بارعان سايىن جاقساردى، كىمنىڭ ءۇيىنىڭ بولمەسى كوپ بولسا، سول ءۇي اناعۇرلىم كوپ اقشا تابا الاتىن بولدى، سونىمەن قىستاقتا ءوز الدىنا بەتالدى سالعان ۇيلەر بارعان سايىن كوبەيدى، مەن دە مۇنىڭ قاتارىنا قوسىلدىم. ناتيجەدە قىستاقتا بوس جەر بارعان سايىن ازايدى، قورشاعان ورتا بارعان سايىن ناشارلادى، اۋەلگى كەلبەتى جوق بولدى، سونداي - اق ءبىر مەزەت قىستاقتىڭ تابيعي كورىنىسىن ءبۇلدىردى“، - دەدى قاناس كورىنىس ءوڭىرىنىڭ قوم قىستاعىنداعى مەيرانبەك حالىق گۇل - ءشوپ ۇرىعىن شاشا ءجۇرىپ وتكەندى ەسىنە الا.
”بۇلاي كەتە بەرسە، قىستاعىمىزدىڭ باۋراۋ قۋاتى قايدان بولسىن؟ ازعانتاي پايدانى كوزدەپ، قورشاعان ورتانى بۇلدىرسەك، قاتەرلى اينالىم قالىپتاسادى“، - دەدى مەيرانبەك. 2017 - جىلى قاناس كورىنىس ءوڭىرى قورشاعان ورتاعا رەتتەۋ - وڭاۋ جۇرگىزگەندە مەيرانبەك قوس قولداپ قۋاتتاپ، قىستاق تۇرعىندارىمەن بىرگە ءوزى سالىپ العان ءۇيىن شاعىپ تاستادى.
مۇنداي جاعداي مەن وزگەرىس كوپتەگەن كورىنىس وڭىرلەرىندە كورىلدى، سانسىزداعان ساياحاتپەن اينالىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ”كوز الداعىعا قاراۋدان“ ”بولاشاققا كوز جىبەرۋگە“ قاراي بۇرىلىس جاسادى. تابيعي كوركەمدىك پەن وركەنيەتتىڭ شۋاعى شينجياڭ ساياحاتىنىڭ باۋراۋ قۋاتىن ۇزدىكسىز كۇشەيتتى، 2019 - جىلى شينجياڭ قابىلداعان ساياحاتشى 200 ميلليون ادام - رەتتىك تاريحي سيپاتتى ناتيجە جاراتىپ، ساياحات كىرىسى 345 ميلليارد 265 ميلليون يۋانعا جەتىپ، جەكە - جەكە ％41.6 جانە ％40.4 ارتتى.
شونجى اۋدانىندا 16 مىڭ مۋ جەردەگى ورگانيكالى ءبيداي ءارقايسى اۋىل - قالاشىقتارعا تارالىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ينتەرنەت جەلىسىندە، ينتەرنەت جەلىسىنەن تىس ساتىلۋى ەڭ كۇسەت بولعان ەرەكشە اۋىل شارۋاشىلىق ونىمىنە اينالدى. ”ءبىزدىڭ بانجيەگوۋ قالاشىعى ياۋجانزى قىستاعىمىزدىڭ ءبيدايى ەۆروپا وداعىنىڭ ساپا تۇراقتاندىرۋىنان ءوتتى، ورگانيكالى ءبيداي شينجياڭنان شىعارىلىپ قانا قالماستان، دۇنيە جۇزىنە دە بەتتەي الادى“، - دەدى شونجى اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكاسىن جالپىلاستىرۋ ورتالىعىنىڭ اگرونومى ما جاۋتيڭ.
2019 - جىلى شينجياڭ اۋلا تىڭايتقىشىنان جالپى 56 ميلليون توننا ءوندىردى، ورگانيكالى تىڭايتقىش پايدالانۋ مولشەرى 57 ميلليون 830 مىڭ تونناعا جەتتى، ساباندى اتىزعا قايتارۋ اۋماعى 37 ميلليون 820 مىڭ مۋعا جەتتى، اۋىل - قىستاقتا سۋدىڭ اعىن، شايىلۋ ارقىلى لاستانۋى ءونىمدى تىزگىندەلدى. تۇتاس رايونىمىزدا اۋىل شارۋاشىلىق دارىلەرىن، حيميالىق تىڭايتقىش ىستەتۋ مولشەرى تۇگەلدەي تومەندەدى. وسى ساندى مالىمەتتەردىڭ ەڭ الدىڭعى لەگىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باياندى دامۋىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا كوز الداعى مۇددەدەن ۋاز كەشكەن سانسىزداعان ەگىنشىلەر تۇر. ادامدار ەگىستىكتى قورعادى، سونداي - اق ودان سالاماتتى، باقىتتى تۇرمىستى قاراستىردى.
جاسىل تاۋدىڭ، تۇنىق سۋدىڭ، اشىق اسپاننىڭ، مانات جەردىڭ رەال كارتيناسى ۇزدىكسىز ايشىقتالعان كەزدە، ادامداردىڭ جۇرەگىندەگى” تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ دا“ بارعان سايىن كورىكتى بولا تۇسەدى. شينجياڭ ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ“ ۇستانىمىنىڭ جەتەكتەۋىندە ارشىندى قاداممەن العا تارتۋدا.
