جيا چۇنياڭ
جۇمىستاندىرۋ − حالىق تۇرمىسىنىڭ نەگىزى. ءارقانداي مەملەكەت پەن ءوڭىر جونىنەن جۇمىستاندىرۋ ماسەلەسى تۇگەلدەي ماڭداي الدى ءىرى ءىس. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، حالىقتى وزەك ەتۋدەن جازباعان جۇڭگو ۇكىمەتى دە جۇمىستاندىرۋدى ورنىقتىرۋدى، حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋدى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ ماڭىزدى نىساناسى ەتىپ كەلدى. ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق دامۋى سالىستىرمالى كەنجە قالعان شەت - شالعاي وڭىرلەر جونىنەن جۇمىستاندىرۋدى ورنىقتىرۋ، حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءتىپتى دە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ءتۇيىندى مىندەتى سانالدى.
شينجياڭدا اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى دە باستان - اياق ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋدى ەڭ ۇلكەن حالىق تۇرمىسى ينجەنەرياسى ساناپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ جۇمىستانۋىن، بازاردىڭ جۇمىستانۋدى رەتتەۋىن، ۇكىمەتتىڭ جۇمىستانۋدى جەبەۋىن جانە شارۋاشىلىق قۇرۋعا ىنتالاندىرۋدى ءوزارا ۇشتاستىرۋعا تاباندى بولىپ، كوپ ارنامەن جۇمىستانۋدى ارتتىرىپ، امالدىڭ بارىنشا جۇمىستانۋدى ورنىقتىردى. ءدال وسىنداي بەلسەندى دە جاۋاپتى بولعان ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ زاتتىق مادەنيەت تۇرمىسى ۇزدىكسىز جوعارىلاپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇرلى ادامدىق ۇقىقتارى ءونىمدى قامتاماسىز ەتىلدى جانە دامىتىلدى.
الايدا، ءبىر مەزگىلدەن بەرى امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر يدەولوگيالىق سىڭار جاقتىلىق كوزقاراستىڭ سەبەبىنەن جانە شينجياڭدى بىلىقتىرىپ جۇڭگوعا قارسى تۇرۋ ماقساتىنا بولا ”ادامدىق ۇقىقتى قورعاۋدى“ جەلەۋ ەتىپ، شينجياڭ ”زورلاپ ەڭبەككە سالدى“ دەگەن اتالمىس ماسەلەنى قيسىنسىز دابىرا كوتەرىپ، شينجياڭنىڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋ قىزمەتىنە بار كۇشتەرىمەن كۇيە جاعۋمەن بىرگە، ورايدان پايدالانىپ جۇڭگونىڭ شينجياڭعا قاتىستى ءمانساپتىلارىن، قۇرىلىمدارىن جانە كاسىپورىندارىن جازالاماقشى بولدى. مۇنداي تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن دابىرالاۋ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ كۇيە جاعۋ جانە قالاعانىنشا جازالاۋ جۇرگىزۋ، امەريكانىڭ، باتىس جاقتىڭ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى حالىقارالىق ىستەردەگى زورەكەر ستيلى مەن كوپە - كورنەۋ ”قوس ولشەمىن“ تولىق اشكەرەلەدى، بۇل دا شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تاماشا تۇرمىستى جاراتۋ جولىنداعى قۇلشىنىسىنا داق تۇسىرگەندىك سانالادى.
بىرىنشىدەن، شينجياڭنىڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋ قىزمەتى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ بۇكىل ىنتا - پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ ءتۇبىرلى ماقساتىن ايگىلەيدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاننان بەرى، باستان - اياق بۇكىل ىنتا - پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋدى ءتۇبىرلى ماقسات ەتىپ كەلدى. مەيلى توڭكەرىستىك سوعىس جىلدارىندا بولسىن، الدە جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىنگى قۇرۋ، دامۋ مەزگىلىندە بولسىن، وسى ءتۇبىرلى ماقسات باستان - اياق وزگەرگەن جوق، قاز - قالپىن ساقتادى. شينجياڭ جۇڭگونىڭ ۇلان - بايتاق باتىس سولتۇستىگىنە ورنالاسقان، تاريح پەن تابيعي شارت - جاعدايدىڭ شەكتەمەسىنە ۇشىراعاندىقتان، دامۋى سالىستىرمالى كەنجە قالعان، كەدەي جان سانى دا سالىستىرمالى كوبىرەك. ونىڭ ۇستىنە ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋىنە جانە ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، ءىشىنارا بۇقارانىڭ كوزقاراسى كەنجە، مادەنيەت دەڭگەيى تومەن، جۇمىستانۋ قابىلەتى ءالسىز بولىپ، ناتيجەدە تۇرمىستا ۇزاق ۋاقىت كەدەيلىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ كەلدى. وسىنداي جاعدايدا حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ ماقساتىن امالياتتا ايگىلەۋ ءۇشىن، الدىمەن ىستەۋگە ءتيىستى بولعانى بۇقارانى كەدەيلىك پەن مەشەۋلىكتەن ارىلتىپ، باقىتتى تۇرمىس كەشىرتۋ بولدى. شينجياڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى قامال الۋ جانە كۇش سالۋ ءتۇيىنى ەتىپ، جۇيەلى ورنالاستىرۋ ارقىلى جۇمىستاندىرۋدى جەبەپ جانە دامىتىپ، ءار ۇلت حالقىن قاجىرلى ەڭبەكتەرىمەن تاماشا تۇرمىس جاراتۋعا جەتەلەدى، بۇل ارينە ەڭ ۇلكەن حالىق تۇرمىسى ينجەنەرياسى. ساناققا نەگىزدەلگەندە، 2019 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شينجياڭ 737 مىڭ 600 وتباسىن، 2 ميلليون 923 مىڭ 200 ادامدى كەدەيلىكتەن ارىلتتى، 3107 كەدەي قىستاقتى كەدەيلىك قاتارىنان شەگىندىرىپ شىعاردى، 25 كەدەي اۋداننىڭ كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستادى، كەدەيلىكتىڭ تۋىلۋ سالىستىرماسى 2013 - جىلدىڭ سوڭىنداعى ％4. 19تەن ％24. 1كە تومەندەدى، 2018 - جىلدان 2019 - جىلعا دەيىنگى ارالىقتىڭ وزىندە - اق وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندەگى، سونداي - اق بيڭتۋاننىڭ 4 اۋىر كەدەي تۋان - الاڭىنداعى ارحيۆ تۇرعىزىلىپ كارتچكالاندىرىلعان 155 مىڭ كەدەي وتباسىنداعى ەڭبەككۇش باسقا سالاعا ويىستىرىلىپ جۇمىستاندىرىلدى ءارى كەدەيلىكتەن ارىلتىلدى. شينجياڭنىڭ ەڭبەكپەن جۇمسىتاندىرۋ قىزمەتى جۇڭگو پارتياسى مەن ۇكىمەتىنىڭ بۇكىل ىنتا - پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ ماقساتىن تولىق ايگىلەدى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ەكىنشىدەن، شينجياڭ ۇكىمەتتىڭ كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋىن جەكەنىڭ تىلەگىمەن بىرلەستىرىپ، جۇمىستاندىرۋدى جەبەپ، ادامدىق ۇقىققا تولىق قۇرمەت ەتۋدى جانە ونى قورعاۋدى جۇزەگە اسىردى. مەملەكەتتىك كەڭەس اقپارات كەڭسەسىنىڭ 9 - ايدىڭ 17 - كۇنى جاريالاعان «شينجياڭنىڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋى» اق تىستى كىتابىنان مىنانى بىلۋگە بولادى: شينجياڭنىڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋ جاعىندا ەشقانداي ايتىلمىس ”ادامدىق ۇقىققا زيانكەستىك جاساۋ“، ”زورلاپ ەڭبەككە سالۋ“ بولماعان، قايتا ادامدىق ۇقىققا بارىنشا قۇرمەت ەتكەن جانە ونى قامتاماسىز ەتكەن. ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ بارىسىندا، شينجياڭنىڭ ءار دارەجەلى پارتكومدارى مەن ۇكىمەتتەرى ”ءبارىن ءبىر شىبىقپەن ايدامادى“، قايتا ەڭبەكشىلەردىڭ جۇمىستانۋ تىلەگىنە ءار ۋاقىت تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ءاربىر ەڭبەكشىنىڭ جەكە تىلەگىن دەر كەزىندە يگەرىپ، ونان سوڭ، ادام ىستەتۋشى مەكەمە - ورىندارمەن كەڭىنەن بايلانىس جاساۋ، جۇمىس ورىندارىنىڭ قامداۋ - قاجەتسىنۋ ينفورماتسيالارىن جيناۋ، رەتتەۋ، ت. ب ارقىلى ەڭ ۇلكەن قۇلشىنىسپەن ءاربىر ەڭبەكشىلەردىڭ دارالانعان سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ەرىكتى جۇمىستانۋىن جانە كاسىپتى ەركىن تاڭداۋىن جۇزەگە اسىردى. جوعارىدا ايتىلعان اق تىستى كىتاپقا ساي، 2020 - جىلدىڭ باسىندا قاشقار ايماعى ياركەن اۋدانى گۇلباق قالاشىعى ويباق قىستاعىندا جالپى 3540 ادام بار، مۇنىڭ ىشىندە ەڭبەك قابىلەتى بار 1509 ادامنىڭ اراسىندا 1288 ادامنىڭ باسقا سالاعا ويىسىپ جۇمىستانۋ تىلەگى بار بولىپ، ％85ىن يەلەگەن. وسى ادامداردىڭ اراسىندا 923 ادامنىڭ قالاۋى زاۆود سەحىنا بارىپ جۇمىس ىستەۋ، ورتاشا ايلىق ەڭبەكاقىسى 5000 يۋان مولشەرىندە بولۋدى ارمان ەتكەن؛ 365 ادام سىرت جەرلەرگە بارىپ نان جابۋ، اس - سۋ، كەپتىرىلگەن جەمىس تيجاراتى، ادەبيەت - كوركەمونەر نومىرلەرىن ورىنداۋ سياقتى كاسىپتەرمەن اينالىسۋدى قالاعان. وسى ەگجەي - تەگجەيلى تەكسەرۋ ساندى مالىمەتتەرى ءبىر جاعىنان، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋ جاعىندا ىستەگەن ەگجەي - تەگجەيلى جانە تىڭعىلىقتى قىزمەتىن تولىق بەينەلەسە، ەندى ءبىر جاعىنان، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ قىزمەت بارىسىندا ەڭبەكشىلەردىڭ جەكە تىلەگىنە قۇرمەت ەتكەندىگىن بەينەلەيدى. ءدال وسىنداي تاپتەشتەي ىستەلگەن قىزمەت وتەۋ مەن جەكەنىڭ تىلەگىنە قۇرمەت ەتۋ، ءدال وسىنداي ۇكىمەتتىڭ كومەكتەسىپ سۇيەمەلدەۋى جەكەنىڭ تىلەگىمەن ۇشتاسقان ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋ ءتاسىلى جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ بايۋ سەنىمىن قاۋلاتىپ قالماستان، ءاربىر ەڭبەكشىنىڭ ەركىندىگى مەن تىلەگى قۇرمەت ەتىلدى جانە قاناعاتتاندىرىلدى، بۇل ادامدىق ۇقىققا شىن مانىندە قۇرمەت ەتكەندىك جانە ونى قورعاعاندىق سانالادى.
ۇشىنشىدەن، شينجياڭ ەڭبەكشىلەردىڭ نەگىزگى ۇقىعىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتىپ، حالىقارالىق ەڭبەك ولشەمىن جانە ادامدىق ۇقىق ولشەمىن بەلسەنە اتقاردى. امەريكانىڭ، باتىس جاقتىڭ اتالمىس شينجياڭ ”زورلاپ ەڭبەككە سالدى“ ماسەلەسىندە دابىرا كوتەرگەن ۇيرەنشىكتى سىلتاۋ ءسوزى − شينجياڭنىڭ قاتىستى تاسىلدەرى حالىقارالىق ەڭبەك جانە ادامدىق ۇقىق ولشەمىنە قايشى دەۋ بولدى، ايتالىق، شينجياڭداعى از ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ ”قىزمەت ىستەۋ ورتاسى ناشار“، ”باس بوستاندىعى جانە ءدىني ەركىندىگى شەكتەلگەن“، ”قىمىس ەتسە سويىلعا جىعىلعان“ دەپ وتىرىك ايتقان. الايدا ءىس جۇزىندە، شينجياڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋ بارىسىندا قاتاڭ تۇردە زاڭ بويىنشا ءىس جۇرگىزىپ، شارا قولدانىپ ەڭبەكشىلەردىڭ تەپە - تەڭ جۇمىستانۋ ۇقىعىن، ەڭبەكاقى الۋ ۇقىعىن، دەمالۋ، دەمالىس الۋ ۇقىعىن جانە كاسىپتىك حاۋىپسىزدىك ۇقىعىن، قوعامدىق قامسىزداندىرۋعا قاتىناسۋ ۇقىعىن، ءتۇرلى ءدىني سەنىم ەركىندىگىن، ءتىل - جازۋ ۇقىعىن شىن مانىندە قامتاماسىز ەتتى ءارى بالا جۇمىسشى ىستەتۋ، زورلاپ ەڭبەك ىستەتۋ، جۇمىستاندىرۋدا كەمسىتۋ سياقتى ارەكەتتەرگە قاتاڭ تيىم سالىپ جانە سوققى بەرىپ، ءاربىر ەڭبەكشىنىڭ ماقتان تۇتارلىق ەڭبەكپەن ابىرويلى اينالىسۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. ايتالىق، جياڭسۋ ولكەسىندەگى بەلگىلى ءۇي ەلەكتر جابدىقتار كاسىپورنى شينجياڭنىڭ ءارقايسى ايماق - وبلىسىنان بارعان 16 ۇلتتان قۇرالعان 200گە جۋىق جۇمىسشىنى قابىلداعان، ءار ۇلت جۇمىسشىلارى ۇنەمى بىرگە بولىپ، ءان ايتىپ، ءبي بيلەپ، باس قوسىپ، زات ساتىپ الىپ، ساياحاتتاپ، قىزمەتتەن تىس ۋاقىتتا پالاۋ، كاۋاپ سياقتى وزگەشە ءدامدى تاعامداردى بىرگە ىستەپ، قارىم - قاتىناستارى قويۋلاپ، ءبىر وتباسىنىڭ ادامدارىنداي جاقىن ءوتتى. وسىنداي كورىنىستەردە ”زورلاپ ەڭبەك ىستەتۋدىڭ“ ەشقانداي بەينەسى جوق، ”باس بوستاندىعى جانە ءدىني ەركىندىگى شەكتەلگەن“ دەگەنگە مۇلدە ماڭايلامايدى.
ءىس جۇزىندە، ەگەر حالىقارالىق ەڭبەك جانە ادامدىق ۇقىق ولشەمىنە قايشىلىق جاسادى دەگەندى امەريكانىڭ وزىنە قولدانساق وتە لايىق بولار ەدى. امەريكا العا باسۋ ورتالىعى سايتىنىڭ 2019 - جىلى 8 - ايدىڭ 7 - كۇنگى جانە 12 - ايدىڭ 5 - كۇنگى حابارىنا نەگىزدەلگەندە، اق ناسىلدىلەرمەن سالىستىرعاندا، امەريكاداعى تەگى افريكالىق سياقتى از ۇلت ناسىلدىلەر جۇمىستانۋ بارىسىندا ۇنەمى سيستەمالىق كەدەرگىگە ءدوپ كەلىپ، اناعۇرلىم جوعارى جۇمىسسىزدىق سالىستىرماسىن، اناعۇرلىم تومەن جۇمىستانۋ ورايىن، اناعۇرلىم تومەن ەڭبەكاقىنى، اناعۇرلىم از يگىلىكتى جانە جۇمىستانۋداعى اناعۇرلىم زور ورنىقسىزدىقتى كەلتىرىپ شىعارعان. تاعى امەريكا سىمدى تەلەۆيزياسى اقپارات سايتىنىڭ 2019 - جىلى 1 - ايداعى حابارىنا نەگىزدەلگەندە، امەريكا وگايو شتاتى ازاماتتىق ۇقىقتار جونىندەگى كوميسسياسى تۇڭيۇڭ اۆتوموبيل سەرىكتەستىگىنىڭ قىزمەت ورتاسىندا ناسىلدىك كەمسىتۋگە جول بەرگەن جاعداي ورىن تەپكەن، تەگى افريكالىق جالدانۋشىلار ۇنەمى ”مايمىل“ دەپ اتالاتىندىعىن ءارى ”افريكاڭا جوعال“ دەپ ەسكەرتۋ جاسالاتىندىعىن، اق ءناسىلدى قىزمەتكەرلەر جۇمىس كيىمىنىڭ ىشىنە ناتسيست بەلگىسى بار جەيدە كيىپ، قىزمەت ورىندارىنداعى بارلىق دارەتحانالارعا ”تەك اق ناسىلدىلەردىڭ قولدانۋىنا عانا بەرىلەدى“ دەپ جازىلعاندىعىن تەكسەرىپ تۇراقتاندىرعان.
شىندىققا داۋ جۇرمەيدى. مەيلى امەريكا، باتىس جاق اتالمىس شينجياڭ ”زورلاپ ەڭبەككە سالدى“ ماسەلەسىندە قالاي دابىرا كوتەرسەدە، شينجياڭنىڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ جاقتارىندا جاساعان وراسان زور قۇلشىنىسى مەن قول جەتكىزگەن كەسەك تابىستارىن تەرىستەي المايدى، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ قاجىرلى ەڭبەكتەرى ارقىلى تاماشا تۇرمىس جاراتۋ، كوركەم شينجياڭ قۇرۋ سەنىمىن تىپتەن مۇقالتا المايدى. شينجياڭ حالقىنىڭ تاماشا تۇرمىسقا تالپىنىسىنا قالاعانىنشا داق سالۋ امەريكانىڭ، باتىس جاقتىڭ زورەكەرلىگىن جانە ”قوس ولشەمىن“، سونداي - اق ولاردىڭ ادامدىق ۇقىقتى كوزگە ىلمەيتىنىن جانە قۇرمەتتەمەيتىنىن اشكەرەلەيتىنى حاق.
(اۆتور: جۇڭگو وسى زامانعى حالىقارالىق قارىم - قاتىناستى زەرتتەۋ ورنى امەريكا بولىمشەسىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى)
(9 - ايدىڭ 20 - كۇنگى «ساۋلە گازەتىندە» جاريالانعان)
