گاۋ تۇڭتۇڭ
تاياۋ جىلدارى شينجياڭ جۇمىستاندىرۋدى ورنىقتىرۋ بارىسىندا بەلسەندىلىك پەن ىرىقتىلىقتى تولىق ساۋلەلەندىرىپ، جۇمىستاندىرۋدى الدىمەن ويلاسۋعا تاباندى بولىپ، ءتۇرلى شارالارمەن، ءتۇرلى جولدارمەن جۇمىستاندىرۋ ارناسىن كەڭەيتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ابىرويلى جۇمىستانۋىن، ورنىقتى جۇمىستانۋىن جۇزەگە اسىرۋدى جەبەدى، بۇل ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ادامدىق ۇقىعىنا ەڭ ءونىمدى، ەڭ كەڭ كولەمدە قۇرمەت ەتكەندىك جانە قامتاماسىز ەتكەندىك. شينجياڭنىڭ قولدانعان ءتۇرلى جۇمىستاندىرۋ ساياساتتارى ۇيلەسىمدى، ورىندى، زاڭ - بەلگىلەمە بويىنشا جۇرگىزىلگەن، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ باقىتتى تۇرمىسقا تالپىنعان تاماشا تىلەگىنە بۇكىلدەي ۇيلەسەدى، جۇڭگونىڭ نەگىزگى زاڭىنداعى ”مەملەكەت ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتەدى جانە ونى قامتاماسىز ەتەدى“ ماڭىزدى پرينسيبىنە بۇكىلدەي ۇيلەسەدى، حالىقارالىق قوعامنىڭ جاپپاي قولدانعان ولشەمىنە جانە ادامدىق ۇقىق ۇستانىمىنا بۇكىلدەي ۇيلەسەدى.
ەڭبەك − ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ ءبىرىنشى قاجەتى. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەدى: ”ەڭبەك ادامزاتتىڭ ماندىك قيمىلى، ەڭبەكتى داڭقتى، جاسامپازدىقتى ۇلى دەپ ءبىلۋ ادامزات وركەنيەتىنىڭ العا باسۋ زاڭدىلىعىنا جاسالعان ماڭىزدى تۇسىنىك“. ەڭبەك − ادامزاتتىڭ ءوندىرىس، تۇرمىس ماتەريالدارىنا قول جەتكىزۋىندەگى، ءوزىنىڭ جان - جاقتىلى دامۋىن جۇزەگە اسىرۋداعى ماڭىزدى ءتاسىلى. مەيلى قاي مەملەكەتتەن، ناسىلدەن، تۇستەن، جىنىستان، تىلدەن، دىننەن، قوعامدىق كەلىپ شىعۋىنان، ت. ب بولسىن، ءاربىر ادام تەپە - تەڭ ەڭبەك ىستەۋ ۇقىعىنان، سونداي - اق قاجىرلى قۇلشىنىسىمەن تۇرمىس شارت - جاعدايىن جاقسارتۋ، ءوز باسىنىڭ جان - جاقتىلى دامۋ ورايىنان يگىلىكتەنە الۋى ءتيىس. ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى − ەڭ نەگىزگى ادامدىق ۇقىق، ىشەر اس، كيەر كيىم ماسەلەسى − ومىردەگى ماڭداي الدى ءىرى ءىس، ادامدىق ۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋداعى ەڭ ۇلكەن كەدەرگى، سوندىقتان ادامزاتتىڭ ەڭبەك ۇقىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى مەن دامۋ ۇقىعىنا يە بولۋىنىڭ قاجەتتى شارتىنا اينالدى.
شينجياڭ جۇڭگونىڭ باتىس سولتۇستىك شەكارا وڭىرىنە ورنالاسقان، بۇرىندارى ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، ەكونوميكالىق دامۋى سالىستىرمالى كەنجە قالىپ، جۇمىستاندىرۋدىڭ كوتەرىمدىلىك قۋاتى اۋىر جەتكىلىكسىز بولىپ، ەڭبەككۇشتەردىڭ زور مولشەردە بوس قالۋىن تۋدىرىپ، كوپتەگەن وتباسىلارىنىڭ تۇرمىس شارت - جاعدايى جاقسارمادى. سونىمەن تاياۋ جىلداردان بەرى شينجياڭ حالىقتى بارىنەن جوعارى قوياتىن دامۋ ۇستانىمىنان جازباي، ەكونوميكانى سەرپىلتۋ، جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋ، كەڭەيتۋ ساياساتىن كۇش سالا اتقاردى. «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىزداندىرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇگەدەكتەردى قامتاماسىزداندىرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى» سياقتى جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەردى، بەلگىلەمەلەردى جاساپ، اتقارىپ، جۇمىستانۋداعى جىنىستىق كەمسىتۋ، سالاماتتىق كەمسىتۋ، جاس جاعىنداعى كەمسىتۋ سياقتىلاردى قۇلشىنا جويىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ەڭبەك ۇقىعىنان تەرەزەسى تەڭ تۇرعىدا يگىلىكتەنۋىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى. كوپتەگەن بۇقارا ءوزىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنە سۇيەنىپ جاڭا ءۇي سالدى، جاڭا ءۇي جيھازدارىن سەپتەدى، تويا تاماقتانۋدان جاقسى تاماقتانۋعا، جىلى كيىنۋدەن ادەمى كيىنۋگە، باسپانا بولۋدان جاقسى باسپانادا تۇرۋعا دەيىنگى زور بۇرىلىستى جۇزەگە اسىرىپ، تۇرمىس دەڭگەيلەرى كورنەكتى جاقساردى، تۇرمىس ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، بۇل ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتۋدىڭ جانە ونى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاندى انىقتاماسى.
ەڭبەك − ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدى جەبەۋدىڭ قاجەتتى تالابى. ”ءاربىر ادامنىڭ ەركىن دامۋى بارلىق ادامنىڭ ەركىن دامۋىنىڭ شارتى“، ال جەكە ادام كوللەكتيۆتىڭ اراسىندا عانا اناعۇرلىم جان - جاقتى دامي الادى. حالىقارالىق ادامدىق ۇقىق شارتى بارلىق ادامنىڭ ادامدىق ۇقىقتان يگىلىكتەنۋىن جانە نەگىزگى ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتتى، الايدا جاراسىمدى، ورنىقتى قوعامدىق ورتا جاراتۋدى دا جوعارىدا باياندالعان ۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى العى شارتى ەكەندىگىن دارىپتەيدى. ويتكەنى ەكونوميكاسى ويسىراي كۇيرەگەن، ءتارتىبى بىلىققان، ءمورال ازعىنداعان قوعامدا ەشقاشان ادامدىق ۇقىقتان، ەركىندىكتەن، تەپە - تەڭدىكتەن اۋىز اشۋعا كەلمەيدى. سونىمەن بىرگە، كوللەكتيۆتىڭ دامۋى جەكە ادامنان قول ۇزە المايدى. جەكە ادامنىڭ دامۋى بولماسا، كوللەكتيۆتىڭ دامۋى بولمايدى. مىڭزى ”بۇقارانىڭ جالپى كۇيى مىناداي بولادى: تۇراقتى مال -مۇلكى بار ادامدار عانا نەسىبەسىنە قاناعات قىلادى، ال تۇراقتى مال - مۇلكى جوق ادامدار نەسىبەسىنە قاناعات قىلمايدى“ دەگەن. ”تۇراقتى مال - مۇلكى“ بولۋدىڭ ءتۇبىرلى جولى بۇقارانىڭ ”ەڭبەگىنىڭ قارىمجىسى بولۋىنا، كوڭىل قالاۋى بولۋىنا“ مۇمكىندىك جاساۋ. 2018 - جىلى ورتالىقتىڭ ەكونوميكالىق قىزمەتى ماجىلىسىندە ”التىنى ورنىقتىرۋ“ باعىتى ورتاعا قويىلدى، مۇندا ماڭداي الدى ورىنعا قويىلعانى ”جۇمىستاندىرۋدى ورنىقتىرۋ“ بولدى. جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى تۋىلعاننان كەيىن، مەملەكەتتىك كەڭەس كەڭسەسى «جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ ىقپالىنا توتەپ بەرىپ، جۇمىستاندىرۋدى ورنىقتىرۋ شاراسىن كۇشەيتۋ جونىندەگى اتقارۋ پىكىرىن» باسىپ تاراتىپ، 5 جاقتان جۇمىستاندىرۋدى قالپىنا كەلتىرۋدى جانە ورنىقتىرۋدى تەزدەتتى، بۇل جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ باستان - اياق جۇمىستاندىرۋ ارناسىن كەڭەيتۋدى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدى جەبەۋدىڭ الدىمەن ويلاساتىن نىساناسى ەتكەندىگىن تولىق ايگىلەدى.
تاياۋ جىلداردان بەرى، شينجياڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرىپ، ورنىقتىلىقتى قورعاۋدا ءبىر قىدىرۋ ”كەشەندى شارالاردى“ اتقاردى، قوعامدا ورنىقتىلىق بارىسىندا جاقسارۋ جاعدايى جارىققا شىقتى، ورنىقتىلىقتىڭ، رەفورمانىڭ، دامۋدىڭ پايداسى دا كۇن سايىن كورنەكتىلەندى. شينجياڭ ەڭبەك شوعىرلانعان كاسىپ سالاسىن دامىتۋ ارقىلى جۇمىستاندىرۋدى جەبەدى، ۇيىمدى تۇردە باسقا كاسىپ سالاسىنا ويىستىرىپ جۇمىستاندىردى، شارۋاشىلىق قۇرۋ ارقىلى جۇمىستاندىرۋدى جەتەكتەدى، سونىمەن بىرگە جۇمىستاندىرۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ جوباسىن جاساپ، اتقارىپ، ءتۇرلى جۇمىستاندىرۋعا قىزمەت وتەۋمەن قامداۋ ارقىلى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ جۇمىستانۋىنا جانە قايتالاي جۇمىستانۋىنا كومەكتەستى. ءار جىلى قىرۋار ارتىق ەڭبەككۇشتەر ۇتىمدى ورنالاستىرىلدى، تاياۋ جىلداردان بەرى قالا - قالاشىقتاردا تىركەلگەن جۇمىسسىزدىق سالىستىرماسى نەگىزىنەن %5. 3تەن تومەن بولدى. بۇگىندە كوپتەگەن بۇقارا اۋىل - قىستاقتان شىعىپ، زاۆودتارعا، كاسىپورىندارعا بارىپ، شەبەرلىك ۇيرەندى، كوز اياسىن كەڭەيتتى، سونداي - اق ۇيرەنگەن بىلىمدەرىمەن اۋىلىنىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، قوعامعا قىزمەت وتەدى. ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بىرگە قۇلشىنۋىنىڭ ارقاسىندا، شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسى ورنىقتى دامىدى، قوعامى جاراسىمدى، ورنىقتى بولدى. تاماشا قوعامدىق ورتا ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن، دامۋىن تولىق قامتاماسىز ەتىپ قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، ولاردىڭ ەڭبەكشىل قوس قولدارىنا سۇيەنىپ قۇن جاراتۋىن، اقىل - پاراساتتى قوس قولدارىنا سۇيەنىپ مۇراتتارىن جۇزەگە اسىرۋىن رەالدىققا اينالدىردى.
ابىرويلى ەڭبەكتى جەبەۋ − نەگىزگى اعىمداعى ادامدىق ۇقىق ۇستانىمىنىڭ قۇن تالپىنىسى. ەڭبەك − ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى. ەڭبەك ۇقىعى ادامدىق ۇقىق ساناتىندا، 19 - عاسىردىڭ سوڭىندا بىرتىندەپ حالىقارالىق قوعامنىڭ كەڭ كولەمدە مويىنداۋىنا يە بولدى. 1919 - جىلى حالىقارالىق ەڭبەككەر ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى تولىق جۇمىستانۋدى جەبەۋدىڭ، ەڭبەكشىلەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ حالىقارالىق قوعامنىڭ جالپىلىق تالپىنىس جاساعان ادامدىق ۇقىق قۇنىنا اينالعاندىعىن كورسەتتى. حالىقارالىق ەڭبەككەر ۇيىمى «ەر - ايەل جۇمىسشىلاردىڭ ۇقساس جۇمىسىنا ۇقساس ەڭبەكاقى بەرۋ شارتى»، «جۇمىستانۋعا رۇقسات ەتۋ ەڭ تومەنگى جاس شەگى شارتى»، «بالا جۇمىسشىلاردى ەڭ پاسىق فورمامەن ەڭبەككە جەگۋگە تيىم سالۋ جانە دەرەۋ ارەكەتتەنىپ جويۋ شارتى»، «جۇمىستانۋداعى جانە كاسىپتەگى كەمسىتۋدى جويۋ شارتى» سياقتى ءبىر قىدىرۋ شارت پەن دارىپتەمە ارقىلى حالىقارالىق ەڭبەك ولشەمىن جاساپ، ادامزاتتىڭ حاۋىپسىز، ەركىن، ءادىل، جايلى ورتادا ەڭبەك ىستەۋىن جەبەدى.
تاياۋ جىلداردان بەرى، شينجياڭ مەملەكەتتىڭ «قىلمىستىق ىستەر زاڭى»، «ەڭبەك زاڭى» جانە اكىمشىلىك زاڭ ەرەجەلەر سياقتى قاتىستى بەلگىلەمەلەرگە قاتاڭ بويسۇنىپ، زاڭمەن جونگە سالۋ ۇگىت - تاربيەسىن كۇش سالا ىلگەرىلەتىپ، ەڭبەككە قاتىستى زاڭ اتقارۋدى ۇدايىلىق تەكسەرۋدى ىشكەرىلەي ورىستەتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ەڭبەك توقتامىنا قول قويۋ ۇقىعى، ەڭبەكاقى الۋ ۇقىعى، تىنىعۋ، دەمالىس الۋ ۇقىعى، ەڭبەك حاۋىپسىزدىگىن، سالاماتتىعىن قورعاۋ ۇقىعى، قوعامدىق قامسىزداندىرۋ يگىلىگىنەن كەنەلۋ ۇقىعى سياقتى زاڭدا بەلگىلەنگەن ۇقىقتان يگىلىكتەنۋىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى. شينجياڭ حالىقارالىق ادامدىق ۇقىق شارتىنا بويسۇنىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ەڭبەك ۇقىعىنان يگىلىكتەنۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتۋدەن سىرت، تاعى از ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋى، زاڭدى ءدىني قيمىلدارعا قاتىناسۋى سياقتى ۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتتى، ولاردىڭ اس - سۋ، كيىم - كەشەك، مەرەكە - مەيرام سياقتى جاقتارداعى ۇلتتىق ادەت - عۇرپىنا، سالت - ساناسىنا قۇرمەت ەتتى. سونىمەن بىرگە، شينجياڭ قالا، اۋىلدارداعى كەدەي وتباسىلارىنداعى ەڭبەككۇشتەر، قالا، قالاشىقتارداعى جۇمىستانۋ قيىنشىلىعى بار ادامدار سياقتى جۇمىستاناتىن قاۋىمعا كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ سەرپىنىن ارتتىرىپ، بىردە - ءبىر ادامى جۇمىستانباعان وتباسىلارىن يكەمدى اداقتاۋدىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق ءونىمدى مەحانيزمىن ورناتىپ، ەڭ تومەنگى ەڭبەكاقى ولشەمىن رەتتەۋ، باعالاۋ مەحانيزمىن جانە جۇمىستاندىرۋ بويىنشا قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ سياقتى تۇزىمدىك جۇيەسىن ورناتىپ، كەمەلدەندىرىپ، جۇمىستاندىرۋ ارناسىن كەڭەيتۋدى تەزدەتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ جانە ولاردىڭ وتباسىنداعى ادامداردىڭ نەگىزگى تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتتى. شىندىق شينجياڭنىڭ ءارقانداي فورماداعى زورلاپ ەڭبەككە سالۋعا باتىل قارسى تۇراتىندىعىن، الدىن الاتىندىعىن جانە ونى جوياتىندىعىن، ەڭبەكشىلەردىڭ تىلەگىنە تولىق قۇرمەت ەتەتىندىگىن ءارى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ادامدىق ۇقىعى مەن نەگىزگى ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قۇدىرەتتى تىرەك ازىرلەگەندىگىن دالەلدەپ وتىر.
ۇقىقتى حالىق ءۇشىن ىستەتتى، حالىقتى كوكەيىندە ساقتادى، حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەدى، شينجياڭ حالىقتى وزەك ەتكەن ادامدىق ۇقىق ۇستانىمىنا باستان - اياق تاباندى بولىپ، حالىقتىڭ باقىتتى، امان - ەسەن بولۋىن جۇزەگە اسىرۋدى تياناق ەتىپ، زاڭعا، زاڭ ەرەجەگە قاتاڭ بويسۇنىپ ءىس ءبىتىرىپ، تاماشا ەڭبەك ورتاسىن بەلسەنە جاراتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ەڭبەك ۇقىعىن پارمەندى قامتاماسىز ەتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ تۇرمىسىنىڭ اناعۇرلىم ابىرويلى، ءۇمىتتى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
(اۆتور: گاۋ تۇڭتۇڭ مەكەمە ورنى: جينان داشۋەسى اقپارات جانە تاراتۋ شۋەيۋانى)
(9 - ايدىڭ 19 - كۇنگى «ساۋلە گازەتىندە» جاريالانعان)