اراب ەلدەرىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى جانە اراب ەلدەرى وداعىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ۋاكىلدەرى شينجياڭدا ەكسكۋرسيادا، ساپاردا بولدى −
”ءبىز شينجياڭ حالقىنىڭ تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىپ جاتقانىن، تاتۋ - ءتاتتى باقىتتى ەكەندىگىن كوردىك“
شينجياڭ گازەتىنىڭ جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلشىسى جاڭ يۇنمەي
10 - ايدىڭ 19 - كۇنىنەن 22 - كۇنىنە دەيىن اراب ەلدەرىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى جانە اراب ەلدەرى وداعىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ۋاكىلدەرى جۇڭگونىڭ شينجياڭىنا كەلىپ ەكسكۋرسيادا، ساپاردا بولىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى ءۇرىمجى قالاسىندا، قاشقار ايماعىندا، اقسۋ ايماعىندا سول جەرلەردىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ جەتىستىكتەرى جونىندە تەكسەرۋ جۇرگىزدى.
”جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىندا شينجياڭ ەكونوميكالىق دامۋ، قوعام جانە حالىق تۇرمىسى، ۇلتتار ىنتىماعى، ەكولوگيالىق قۇرىلىس سياقتى سالالاردا وراسان زور دامۋدى جۇزەگە اسىرىپتى“.
”ءبىز شينجياڭ حالقىنىڭ تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىپ جاتقانىن، تاتۋ - ءتاتتى، باقىتتى ەكەندىگىن كوردىك“.
...
قىسقا عانا 4 كۇندىك ەكسكۋرسيا، ساپار ەلشىلەر ۇيىرمەسىنە تەرەڭ اسەر قالدىردى، كوپشىلىك شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ەكونوميكانىڭ دامۋىن جەبەۋ، حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋ سياقتى جاقتاردا ىستەگەن قىزمەتتەرىنە بەلسەندى باعا بەردى.
جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جاعىندا جاساعان قۇلشىنىسىن القادى ءارى قولدادى
شينجياڭ جۇڭگونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىنىڭ نەگىزگى شايقاس مايدانى. ءبىر مەزگىلدە، شينجياڭ لاڭكەستىكتەن، ۇشقارىلىقتان اۋىر زارداپ شەگىپ، حالىقتىڭ ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگى اۋىر قاتەرگە ۇشىرادى. تاياۋ جىلداردان بەرى، شينجياڭ باتىل شارا قولدانىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىن زاڭ بويىنشا ورىستەتىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ كوپ تۋىلۋ، ءجيى تۋىلۋ بەتالىسىن ءونىمدى تەجەپ، ءار ۇلت حالىق بۇقاراسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ۇقىقتارىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتتى.
”جۇڭگونىڭ شينجياڭى سياقتى يراق تا لاڭكەستىكتەن اۋىر زارداپ شەكتى. شينجياڭدا ساپاردا بولعان كەزىمىزدە، ءبىز ءبىرسىپىرا دامۋ جەتىستىكتەرىنە كۋا بولدىق، بۇل جەتىستىكتەر لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ ءونىپ - ءوربيتىن توپىراعىن ءونىمدى جويعان، بۇل نەگىزدى بەكەمدەيتىن ۇزاق بولاشاقتىق شارا“. شينجياڭ حالىقارالىق ءماجىلىس - كورمە ورتالىعىندا شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى تاقىرىبىنداعى كورمەنى ەكسكۋرسيالاعان سوڭ، يراقتىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلىگىنىڭ ۋاقىتشا ۋاكىلى جانيم ابدۇلكارىم جانيم جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ لاڭكەستىككە جانە ۇشقارىلىققا سوققى بەرۋدە جاساعان قۇلشىنىسىن ايرىقشا تۇراقتاندىردى، ”جۇڭگونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ تاجىريبەسى ۇلگى الۋىمىزعا تاتيدى. ءبىز جۇڭگونى قامتىعان ءار ەلمەن سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ، لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ قاتەرىنە قول ۇستاسا توتەپ بەرۋدى ءۇمىت ەتەمىز“.
ۋاكىلدەر ۇيىرمەسى كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشىلەرمەن ىشكەرىلەي اڭگىمەلەسكەن سوڭ، شينجياڭنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن تۇراقتاندىردى. سۋداننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى جافار احىمەد: ”شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى لاڭكەستىك پەن ۇشقارى يدەيانىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن تۇبىرىنەن جونگە سالۋ شاراسى ەكەن“ دەدى.
جۇڭگونىڭ شينجياڭىنا 2 - رەت كەلگەن باحرەيننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى ءانۋار ابدۇللا بىلاي دەدى: ”شينجياڭ لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ قاتەرىنە ءساتتى توتەپ بەرىپ، ورنىقتىلىقتى تەز ارادا قالپىنا كەلتىردى. ءبىز جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ءۇشىن جاساعان قۇلشىنىسىن القايمىز ءارى قولدايمىز“.
ساۋد ارابياسىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى تۇرجي ءالمادي بىلاي دەدى: ”وسى جولعى ەكسكۋرسيا، ساپار ارقىلى ءبىز لاڭكەستىكتىڭ شينجياڭعا سالعان وراسان زور بۇلىنشىلىگىن، سونداي - اق جەرگىلىكتى ءار ۇلت حالقىنا اكەلگەن اۋىر زاردابىن ىشكەرىلەي تۇسىندىك. ءبىز ءارقانداي فورماداعى لاڭكەستىك ارەكەتتەرىن ايىپتايمىز، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ قاتەرىنە توتەپ بەرۋ ءۇشىن زاڭ بويىنشا قولدانعان پارمەندى شارالارى مەن قول جەتكىزگەن كورنەكتى ناتيجەلەرىن القايمىز، جۇڭگو جاقتىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قۇلشىنىسىن قولدايمىز، جۇڭگو جاقپەن بىرگە ۇشقارىلىق يدەياسىن جويىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە سوققى بەرۋدى قالايمىز“.
جۇڭگونىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىنا جوعارى باعا بەردى
شينجياڭدا ەكسكۋرسيادا، ساپاردا بولعان كەزىندە، ەلشىلەر ۇيىرمەسى تاعى شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانىنا، ءۇرىمجى قالاسىنداعى اق مەشىتكە، قاشقار قالاسىنداعى ايتىكار مەشىتىنە، اقسۋ قالاسىنداعى رەستىجامە مەشىتىنە بارىپ ەكسكۋرسيادا بولدى، سونداي - اق شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانىنىڭ باستىعىمەن، مەشىتتەردەگى ءدىني قىزمەتكەرلەرمەن ءدىني قىزمەتكەرلەردى باۋلۋ، ءدىني قيمىلدار وتكىزۋ سياقتىلارعا قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە ىشكەرىلەي پىكىرلەستى.
”شينجياڭدا، مەن ۇيعۇر ۇلتى بۇقاراسىنىڭ ءار جاقتاعى شىنايى جاعدايىنا كۋا بولدىم“، - دەدى پالەستينانىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى فاريز مەحداۋي، - ”جۇڭگو ۇكىمەتى ۇيعۇر بۇقاراسى مەن مۇسىلمان قاۋىمىنا ايرىقشا ءمان بەردى جانە كوڭىل ءبولدى ءارى وڭىردەگى ءدىن ىستەرىنىڭ دامۋىنا قارجىلاي قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. ءبىز ءار مەشىتتىڭ بارلىعىنىڭ وسىزاماندانعان قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعانىن، شينجياڭداعى مۇسىلمانداردىڭ باسقا مەملەكەت پەن وڭىردەگى مۇسىلماندار سياقتى ءدىني سەنىم ەركىندىگىنەن يگىلىكتەنگەندىگىن كوردىك. ءبىز جۇڭگو ۇكىمەتى قولدانعان ۇلت، ءدىن ساياساتىن القايمىز، جۇڭگونىڭ ءار ۇلتتىڭ تەڭدىگىن، ىنتىماعىن، دىندەردىڭ تاتۋلىعىن، جاراسىمدىلىعىن جانە قوعامنىڭ دامۋىن، ورنىقتىلىعىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاساعان قۇلشىنىسىن القايمىز“.
جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ ۇستانىمىنا كۋا بولدى
”سەنىڭ مۇندا جۇمىسقا كەلگەنىڭە قانشا ۋاقىت بولدى؟ كۇنىنە قانشا ساعات قىزمەت ىستەيسىڭ؟ ەڭبەكاقىڭ قانشا؟“ اقسۋ حۋافۋ ءتۇستى توقىماشىلىق شەكتى سەرىكتەستىگىندە، ەلشىلەر توقىماشى ايەل ۇگىرام اشىممەن قىزۋ مەرەيدە اڭگىمەلەستى. بۇرىن تەك ۇيىندە وتىرىپ بالا قارايتىن بۇل جاس ايەل سەرىكتەستىككە جۇمىسقا كەلگەنىنە 3 جىلدان اسقانىن، كۇنىنە 8 ساعات قىزمەت ىستەگەن سوڭ، كولىككە وتىرىپ 10 مينۋتقا جەتپەي ۇيىنە جەتەتىندىگىن، اپتا سايىن 2 كۇن دەمالاتىنىن كوپشىلىككە ماقتانىشپەن ايتىپ بەردى. قازىر ول ايىنا 3500 يۋان ەڭبەكاقى الادى ەكەن، كاسىپورىن وعان قوعامدىق قامسىزداندىرۋ ساتىپ الىپ بەرىپتى، بۇدان كەيىن جۇمىس ستاجىنىڭ، قىزمەت قابىلەتىنىڭ وسۋىنە مەڭزەس، ونىڭ ەڭبەكاقىسى تاعى وسەدى ەكەن.
جيبۋتيدىڭ جۇڭگوداعى ەلشىلىگىنىڭ ۋاقىتشا ۋاكىلى حادار روبلار تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”بۇل كاسىپورىن وتە جاقسى اشىلىپتى، قىزمەتكەرلەردىڭ بۇل جەردەگى قىزمەتى، تۇرمىسى وتە كوڭىلدى، وزدەرىنە ءتان بارلىق ۇقىققا تولىق قول جەتكىزىپ وتىر ەكەن. ءبىز جۇڭگو ۇكىمەتىنەن ۇيرەنىپ، قاشاندا بۇقارانىڭ قامىن ويلاۋىمىز، سونداي - اق ولارعا بەلسەنە كومەكتەسۋىمىز كەرەك“.
اقسۋ حۋافۋ ءتۇستى توقىماشىلىق شەكتى سەرىكتەستىگىن ەكسكۋرسيالاعان يەمەننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلىگىنىڭ ۋاقىتشا ۋاكىلى احىمەد تۋحاييانىڭ ەسىنە يەمەننىڭ سانا جانە ادەن قالالارىنداعى توقىما فابريكالارى كەلدى: ”مەن يەمەندە سوعىس اياقتاعان سوڭ، حۋافۋ سەرىكتەستىگىنىڭ ءبىزدىڭ زاۆودتارىمىزدىڭ جۇمىستى قالپىنا كەلتىرۋىنە تاجىريبە ۇسىنۋىن كۇتەمىن. حۋافۋ سەرىكتەستىگىنىڭ قىزمەتشىلەرى جايلى، تۇراقتى تۇرمىستان يگىلىكتەنىپ، كيەر كيىم، ىشەر اس، تۇرار جاي، باۋلۋ سياقتى جاقتاردىڭ بارىندە وتە جاقسى يگىلىككە يە بولىپ وتىر ەكەن“.
وسى رەتكى قيمىلدا ەلشىلەر ۇيىرمەسى تاعى قاشقار قالاسى اۋات اۋىلىنىڭ سەنترلى باستاۋىش مەكتەبىنە، قاشقار قالاسى ءنازىرباق قالاشىعى 14 - قىستاعىنا، پايزاۋات اۋدانى اۋىل - قىستاقتاردى سۋمەن قامداۋ باس پۋنكتىنە، اقسۋ كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى ەسكەرتكىش سارايىنا باردى، سونداي - اق قىستاقتاردى ارالاپ، وتباسىلارىنا كىرىپ، از ۇلت قىستاق تۇرعىندارىمەن بەتپە - بەت اڭگىمەلەسىپ، ولاردىڭ ءوندىرىس، تۇرمىس احۋالدارىمەن تانىستى. ەكسكۋرسيا، ساپار بارىسىندا، كوپشىلىك جۇڭگونىڭ حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ ۇستانىمىنا ايرىقشا القاۋ ايتتى.
پالەستينانىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى فاريز مەحداۋي بىلاي دەدى: ”قىستاق تۇرعىندارىمەن جەكەلەي سويلەسۋ بارىسىندا، مەن قىستاق تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىستارىنا وتە ريزا ەكەندىگىن سەزىندىم. حالىقتىڭ رازىلىعى − ءبارىنىڭ وزەگى، باسقاسى ماڭىزدى ەمەس. سىرتتا شينجياڭداعى مۇسىلماندار جانە ادامدىق ۇقىق تۋرالى ءبىراز قاڭقۋ سوزدەر بار، ءبىراق، شينجياڭداعى شىنايى جاعدايدى كورگەن سوڭ، مەن بۇكىل الەمنىڭ باسقا جەرلەرىندەگى مۇسىلمانداردىڭ بارلىعى شينجياڭداعى مۇسىلمانداردىكىندەي تۇرمىستان يگىلىكتەنۋىن ءۇمىت ەتتىم“.
سۋداننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى جافار احىمەد پايزاۋات اۋدانى اۋىل - قىستاقتاردى سۋمەن قامداۋ باس پۋنكتىن ەكسكۋرسيالاعان سوڭ، تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”شينجياڭنىڭ دامۋ تاجىريبەسى ءبىزدىڭ ۇيرەنۋىمىزگە، ۇلگى الۋىمىزعا تاتيدى، ءبىزدىڭ افريكانىڭ وڭىرلىك دامۋ دەڭگەيى الىدە تومەن، بىزدەگى كوپتەگەن قاجەتتىلىكتەر شينجياڭداعىعا وتە ۇقسايدى. تازا سۋدان يگىلىكتەنۋ − ماڭىزدى ادامدىق ۇقىق، سونداي - اق ادامدىق ۇقىقتىڭ جوعارى دارەجەلى فورماسى. بۇل تۇيىننەن الىپ قاراعاندا، ءبىز جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىسىن قالاي جاقسارتقاندىعىن كورە الامىز. سالىنىپ بىتكەن وسىناۋ سۋ يگىلىگى قۇرىلعىلارى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شينجياڭدا اتقارعان ءدانىشپان ساياساتى شينجياڭنىڭ باياندى دامۋىن پارمەندى تۇردە قامتاماسىز ەتە الاتىندىعىن، شينجياڭ حالقىنىڭ دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتە الاتىندىعىن تولىق دالەلدەپ بەرەدى“.
اقسۋ كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى ەسكەرتكىش سارايىن ەكسكۋرسيالاعان سوڭ، يوردانيانىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى حۇسام حۇسەيني جۇڭگونىڭ قۇمايتتانۋدىڭ الدىن الۋ جانە ونى تىزگىندەۋدە جاساعان وراسان زور قۇلشىنىسىنا ءسۇيىنىش ءبىلدىردى. ول بىلاي دەدى: ”قۇمايتتانۋ ءبىزدىڭ دە ءدوپ كەلىپ وتىرعان ماڭىزدى ماسەلەمىز، ول ءبىزدىڭ استىق حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋىمىزگە بوگەت بولىپ وتىر. جۇڭگونىڭ شينجياڭدا جۇرگىزگەن قۇمايتتانۋدىڭ الدىن الۋ جانە ونى تىزگىندەۋ قۇلشىنىسى ءبىز ونەگە الىپ پايدالاناتىن تاماشا ۇلگى ەكەندىگىندە، ونىڭ ءبىزدىڭ ەلدە جالپىلاستىرۋعا تاتيتىندىعىندا ءشۇبا جوق. مەن جۇڭگو جاقتىڭ جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى قۇرىلىسى بارىسىندا جاساعان وراسان زور قۇلشىنىسىن ايرىقشا القايمىن، جۇڭگو جاقتىڭ وسىناۋ ۇلى جەتىستىكتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇزاق بولاشاقتىق جوبا جاساعاندىعىن ءارى ونى تىنباي، ءونىمدى اتقارعاندىعىن القايمىن“.
شينجياڭنىڭ اناعۇرلىم گۇلدەنۋىن جانە ورنىقتى بولۋىن ءۇمىت ەتتى
ەلشىلەر ۇيىرمەسى تاعى ىلگەرىندى - كەيىندى ءۇرىمجى قالاسىنداعى شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارى، قاشقار بايىرعى قالاسى، اقسۋ قالاسى يگەرشى اۋىلى يگەرشى قىستاعىنىڭ ۇلتتىق سالت - سانا كوشەسى سياقتى جەرلەرگە بارىپ، سول جەرلەردەگى تۇرعىنداردىڭ ءوندىرىسى، تۇرمىسى، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ، ءار ۇلتتىڭ ارالاسۋى، ىشتەسۋى، توعىسۋى جاعدايلارىمەن تانىسىپ، شينجياڭنىڭ سالت - سانا، ادەت - عۇرپىنان جانە كوپ نەگىزدى مادەنيەتىنەن اسەر الدى.
باحرەيننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى ءانۋار ابدۇللا بىلاي دەدى: ”بۇل جەرلەردەن، مەن شينجياڭنىڭ بەيبىت، حاۋىپسىز، ورنىقتى جاعدايىن، ءار ۇلتتىڭ ىنتىماقتى، جاراسىمدى، تاتۋ تۇرىپ جاتقاندىعىن سەزىندىم. تۇرلىشە مەملەكەتتەردەن كەلگەن كوپتەگەن ساياحاتشىلاردىڭ شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارىن، قاشقار بايىرعى قالاسىن ارالاپ، ەكسكۋرسيالاپ جۇرگەندىگىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ساياحات كاسىبىنىڭ گۇلدەنۋى شينجياڭداعى ساياسي، قوعامدىق ورنىقتىلىقتى جانە ەكونوميكانىڭ دامۋىن دالەلدەيدى. شينجياڭنىڭ اناعۇرلىم زور دامۋعا قول جەتكىزىپ، اناعۇرلىم زور گۇلدەنۋدى جۇزەگە اسىرۋىن ءۇمىت ەتەمىن“.
