− شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىنىڭ فۋجيان سانميڭىندەگى امالياتىنان ەستەلىك
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى
بۇل داڭقتى توڭكەرىستىك داستۇرگە يە قىزىل قاسيەتتى جەر، بۇل تىرشىلىك تىنىسى مەن ومىرشەڭدىك كۇشكە جۇكتى رەفورما قۇنارلى توپىراعى، بۇل تاۋى جاسىل، سۋى تۇنىق، حالقى باقىتتى كورىكتى مەكەن.
بۇل ارا − سانميڭ −
جاڭا ءداۋىر رۋحاني وركەنيەت قۇرىلىسى وسى ارادا بۇرشىكتەپ، گۇل اشتى، سانميڭنىڭ ەمدەۋ ىستەرى رەفورماسى بۇكىل ەلدەگى جەتەكشى تيپكە اينالدى، ورمان شارۋاشىلىعى رەفورماسى الدىمەن جۇرگىزىلدى، شاشيان اۋدانىنىڭ جەڭىل تاعامدارى بۇكىل ەلدى بەتكە الدى...
نەلىكتەن سانميڭ بولادى؟
باس شۋجي شي جينپيڭ فۋجياندا قىزمەت ىستەگەن كەزىندە، سانميڭعا ىلگەرىندى - كەيىندى 11 رەت ىشكەرىلەي بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سانميڭنىڭ رەفورما جاساۋىنا، دامۋ باعدارىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، جولدى ايقىندادى. پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى باس شۋجي ماڭىزدى نۇسقاۋ، بەكىتپە جاساۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى سانميڭنىڭ دامۋىنا ءباز - باياعىسىنداي كوڭىل ءبولىپ، سانميڭ حالقىن كوكەيىندە ساقتاپ كەلدى.
سانميڭدىقتار باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ تاپسىرماسى مەن ءۇمىت - تىلەگىن باستان - اياق ەستەرىندە بەرىك ساقتاپ، شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىن باستان - اياق قاز - قالپىندا امالياتتا ايگىلەپ، العا ىلگەرىلەۋ جولىندا اناعۇرلىم تاماشا جاۋاپنامالاردى ۇزدىكسىز جازىپ، ”بەستى ءبىر تۇلعالاندىرۋ“ جالپى تۇلعالىق ورنالاستىرۋىن ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ ىلگەرىلەتۋ مەن ”ءتورتتى جاپپاي ورىنداۋ“ ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋىن سايكەستى ىلگەرىلەتۋدىڭ جەرگىلىكتى ۇلگىسىن ورناتتى.
بايىرعى رايون شىت جاڭا بەينەگە قالاي ەندى؟
− ۇزاق ۋاقىت ەڭبەك ەتەتىن، قۇرىشتاي بەرىك سەنىممەن، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرىپ ىستەپ، باستان - اياق دۇرىس بەتالىستى بويلاپ ىلگەرىلەپ، دامۋدىڭ جاڭا ءورىسىن ۇزدىكسىز اشتى
مينجۇڭنىڭ تاۋ اڭعارى ”جۇڭگونىڭ كرەمنيلى اڭعارى“ بولۋ مۇمكىندىگىنە ءدوپ كەلدى.
12 - ايدىڭ 6 - كۇنى جاڭالىق اشۋدىڭ الدىڭعى شەبىندەگى جۇڭگۋانسۇن عىلىم - تەحنيكا باقشاسى فۋجياننىڭ بايىرعى رايونى سانميڭ قالاسىنا ىرگە تەۋىپ، باقشاعا 44 كاسىپورىن كەلىسىممەن كىرىپ، ءوندىرىس باستاعاننان كەيىنگى جىلدىق ءونىم قۇنى 10 ميلليارد يۋاننان اساتىنى مەجەلەندى.
”جاڭا“ مەن ”كونە“ وسى ارادا ءتۇيىلىستى −
3 شەپ قۇرىلىسىن ورىستەتۋدەن كەيىن قالا بولىپ قۇرىلعان سانميڭ قالاسى بۇل كۇندەرى ورايدى مىقتاپ يگەرىپ، جوعارى ساپالى دامۋدى بەتكە الۋدا. بۇگىنگى سانميڭ كاسىپ سالاسىنىڭ تيبىن وزگەرتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدا جاڭا ونىمدىلىككە قول جەتكىزىپ، 11 ءتۇر، 37 سالانى قامتىعان ونەركاسىپ جۇيەسى قالىپتاستى، گرافەن، سيرەك جەر ەلەمەنتتەرى، بيولوگيالىق ءدارى - دارمەك سياقتى جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالالارى تىڭنان تەبىندەدى.
جان سانى 3 ميلليونعا جەتپەيتىن سانميڭ قالاسى ۋ - يشان تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىنە، مينجياڭ وزەنىنىڭ باسىنا ورنالاسقان، الابىندا ”8 تاۋ، ءبىر وزەن، ءبىر بولىك اتىزى بار“ بۇل ءوڭىردىڭ دامۋ نەگىزى بۇرىن ءالسىز بولاتىن. سونىمەن قوسا، بۇل جەر كەزىندەگى ورتالىق سوۆەت رايوندارىنىڭ وزەكتى رايونى، ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتى باستاعان جەرلەرىنىڭ ءبىرى، سانميڭنان 37 مىڭ ادام قىزىل ارمياعا قاتىناسقان بولاتىن.
شي جينپيڭ جولداس بايىرعى رايونعا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن سانميڭعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. 1996 - جىلى 5 - ايدان 2002 - جىلى 6 - ايعا دەيىن ول سانميڭنىڭ 12 اۋدانىن (قالا، رايون) تەگىس ارالاپ، 62 اۋىل - قالاشىقتا جانە قىستاققا بارعان بولاتىن.
تاينيڭ اۋدانى شينچياۋ اۋىلى ليڭشيا قىستاعى، تاۋ قويناۋىنداعى بۇل شاعىن قىستاقتا شي جينپيڭ جولداستىڭ اياق ءىزى قالعان.
1999 - جىلى 7 - ايدىڭ 7 - كۇنى جان شىداتپاس شىجىعان ىستىق. سول كەزدە فۋجيان ولكەلىك پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى بولىپ تۇرعان شي جينپيڭ جولداس 2 ساعاتقا تاياۋ ۋاقىت اۆتوكولىككە وتىرىپ، ويلى - قىرلى جول باسىپ قىستاققا كەلىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قىستاقتاعى ءوز كەزىندەگى ساقا پارتيزان حۋاڭ بينماۋعا امانداستى ءارى قىستاقتاعىلارمەن ىشكەرىلەي اڭگىمەلەستى.
ول كەزدە ليڭشيا قىستاعىنداعى 1000نان استام ادامدا نەبارى 1400 نەشە مۋ جەر، بۇكىل قىستاق بويىنشا ءبىر دانا قولمەن اينالدىراتىن تەلەفون بار، قىستاق تۇرعىندارى سۋدى وزەننەن الىپ ىشەتىن.
”اتتاناردا اۆتوكولىكتىڭ الدىندا ول مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ تۇرىپ ەگجەي - تەگجەيلى تاپسىردى“. سول جىلعى وسى كورىنىس سول كەزدە قىستاق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى بولىپ تۇرعان حۋاڭ جيانحۋانىڭ ءالى ەسىندە.
شي جينپيڭ جولداس بىلاي دەپ تاپسىردى: ”قىستاق پارتيا ياچەيكا شۋجيى پارتيانىڭ ەڭ نەگىزگى ساتىداعى كادرى. مەن دە قىستاق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى بولعام، قىستاق قىزمەتى كۇردەلى دە قيىن بولادى. قىستاق پارتيا ياچەيكا شۋجيى قاي - قاشان دا قىستاق تۇرعىندارىنىڭ مۇددەسىن ويلاۋى، جاڭاشا اۋىل - قىستاق قۇرىلىسىن جاقسى يگەرۋى كەرەك. قيىنشىلىق بولسا جوعارى دارەجەلى پارتكومنان قولداۋ جانە كومەك سۇراڭىزدار“.
وسى رەتكى تەكسەرۋ - زەرتتەۋدەن كەيىن، شي جينپيڭ جولداس بايىرعى رايوندار قىزمەتىنە تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزۋدەن مالىمەت بەرۋ ءماجىلىسىن ارنايى اشىپ، ”ءۇشتى ۇمىتپاۋ“، ياعني بايىرعى رايونداردى ۇمىتپاي، بايىرعى رايوندار قۇرىلىسىن بەلسەندىلىكپەن دامىتۋ كەرەك؛ بايىرعى رايون حالقىن ۇمىتپاي، ولاردىڭ مادەني، ەكونوميكالىق تۇرمىسىن ۇزدىكسىز جاقسارتۋ كەرەك؛ ”بەس ءتۇرلى قارتتى“ جانە وسى توڭكەرىستىك ساقا كادرلاردى ۇمىتپاي، ولاردىڭ كۇشىن ساۋلەلەندىرۋ، ولاردىڭ تۇرمىسىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەپ ورتاعا قويدى.
ىقىلاستى قامقورلىق ەكپىندەي ىلگەرىلەۋ كۇشىنە اينالدى.
”باس شۋجي شي جينپيڭمەن تاعى ءبىر رەت كەزدەسە الار بولسام، مەن، ءسوز جوق، ول كىسىگە بايىرعى رايون حالقىنىڭ ول كىسىنىڭ تاپسىرماسىن اقتاعاندىعىن مالىمدەر ەدىم“. ءسوزى وسى اراعا كەلگەندە، حۋاڭ جيانحۋا ەرىكسىز دەنەسىن تىكتەي سويلەدى، ”مەن باس شۋجيگە قىستاقتا 20 جىلدان استام ۋاقىتتا وراسان زور وزگەرىستەر تۋىلعاندىعىن ايتار ەدىم“.
1999 - جىلدىڭ اياعىندا ليڭشيا قىستاعىندا تومەن كەرنەۋلى ەلەكتر جەلىسى ورناتىلىپ، ورنىقتى ەلەكتردەن پايدالاندى. كەلەسى جىلى 5 - ايدا قىستاققا قۇبىر سۋى جەتكىزىلدى. تاعى ءبىر جىلدان كەيىن قىستاققا سەمەنت جول تۇتاستى.
قىزىل ارميا اسحاناسى اشىلىپ، اۋەلگى ماقسات باقشاسى سالىنىپ، قىزىل ساياحات دامىتىلدى، قازىر تاۋى كوركەم، سۋى تۇنىق ليڭشيا قىستاعىنا قوناقتار شار تاراپتان اعىلاتىن بولدى. تۇتاس قىستاقتىڭ جان باسىندىق جىلدىق كىرىسى 1999 - جىلعى 1000 يۋاننان بىلتىر 17 مىڭ يۋانعا ارتىپ، 15 كەدەي وتباسى كەدەيلىكتەن ارىلدى.
ۋاقىت توقتاۋسىز وتكەنىمەن، ىستەر تامىرلاس جالعاستى.
20 نەشە جىلدان بەرى سانميڭ قالالىق ءار كەزەكتى پارتيا، ۇكىمەت باسشىلىق القالارى مەن سانميڭ حالقى شي جينپيڭ جولداستىڭ تاپسىرماسى مەن ءۇمىت - تىلەگىن باستان - اياق ەستە بەرىك ساقتاپ، قىزىل گەندى جالعاستىرىپ، بايىرعى رايونعا تەرەڭ تامىر تارتىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاپ ىستەپ، ءبىر ءىستى ءبىر ىسكە جالعاپ ىلگەرىلەتىپ، بايىرعى رايوننىڭ بەت - بەينەسىن كۇن سايىن تۇلەجىتىپ، اي سايىن جاڭارتتى −
ەكونوميكانىڭ جالپى مولشەرى تىڭ ساتىعا شىقتى. سانميڭنىڭ ىشكى ءوندىرىس جالپى قۇنى 1996 - جىلعى 17 ميلليارد 260 ميلليون يۋاننان 2019 - جىلى 260 ميلليارد 160 ميلليون يۋانعا ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋى ％10.8 بولدى، 2019 - جىلى جان باسىندىق GDP تۇڭعىش رەت 100 مىڭ يۋاندىق وتكەلدەن ءوتىپ، بۇكىل ەلدىڭ ورتاشا ورەسىنەن جوعارى بولدى.
جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ شەشۋشى تابىسقا قول جەتكىزدى. اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كىرىسى 1996 - جىلعى 2425 يۋاننان 2019 - جىلى 18 مىڭ 312 يۋانعا ارتتى، قالا - قالاشىق تۇرعىندارىنىڭ كىرىسى 1996 - جىلعى 6250 يۋاننان 37 مىڭ 942 يۋانعا ارتتى. 2017 - جىلى بۇكىل قالاداعى ارحيۆ تۇرعىزىلىپ، كارتچكالاندىرىلعان كەدەيلەر نەگىزىنەن كەدەيلىكتەن ارىلىپ، 370 كەدەي قىستاقتىڭ كەدەيلىك قالپاعى تۇگەلدەي الىندى.
كەزىندەگى ”قىساڭ جول، جىنىس ورمان، تايعاق قىنا“، قازىر ”كەڭ جول، قالىڭ ورمان، مول استىققا“ اينالدى.
بيىل 12 - ايدىڭ 8 - كۇنى 83 جاستاعى شيا سۇڭتاۋ مەن سول جىلدارداعى ”شاعىن ءۇش شەپ“ سانميڭنىڭ 27 قۇرىلىسشىسى سانميڭنان كەتكەندەرىنە 20 جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە شاڭحايدا ۋادەلەسىپ، سانميڭعا قايتا ورالدى.
”ول كەزدە سانميڭعا كەلۋ ءۇشىن ءبىر كۇن جۇرەتىنبىز، قازىر جوعارى قارقىندى پويەزعا وتىرىپ 5 ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا جەتۋگە بولادى. ول كەزدە ەڭ جاقسى عيماراتتار 5 − 6 قابات بولاتىن، قازىر بيىك عيماراتتار ورمانداي سامسىپ تۇر“، - دەدى ول.
ەگەر قىزىل ءتۇس سانميڭنىڭ ماڭگى وشپەيتىن تاريحي تاڭباسى دەسەك، وندا جاسىل ءتۇس سانميڭنىڭ جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋىنىڭ ايقىن بەلگىسى.
1997 - جىلى 4 - ايدىڭ 10 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس تاينيڭ اۋدانىنداعى شاڭچيڭشيعا بارىپ، ساياحاتتى وركەندەتۋ جانە ەكولوگيانى قورعاۋ قىزمەتىن تەكسەردى.
شي جينپيڭ جولداس وتىرعان بامبۋك سال وزەنمەن ورلەپ كەلە جاتقاندا، ءبىر سازان بالىق سۋدان سەكىرىپ شىعىپ ءدال ونىڭ اياعىنىڭ استىنا كەلىپ ءتۇستى. سالشى شياۋ كىۋىن قالجىڭداپ: ”اۋىزدارىڭىزدىڭ سالىمى بار ەكەن، كەشكە تاعى ءبىر ءساي قوسىلدى“ دەدى.
شي جينپيڭ جولداس ۇندەمەي كۇلىمسىرەپ، اياعىنداعى سۋلياۋ قاپتامانى شەشىپ، سازاندى سوعان سالىپ، وزەننەن قولىمەن سۋ ءىلىپ قاپتاماعا قۇيدى. جاعاعا شىققاندا، شي جينپيڭ جولداس سۋلياۋ قاپتامانى الىپ، سازاندى وزەنگە قويا بەردى دە، بىرگە جۇرگەندەرگە ”ءسوز جوق، قورشاعان ورتانى جاقسى قورعاۋ كەرەك“ دەدى.
ەكىنشى كۇنى شي جينپيڭ جولداس جياڭلى اۋدانى گاۋتاڭ قالاشىعىنىڭ چاڭكوۋ قىستاعىنا بارىپ، قىستاق تۇرعىنىنىڭ ۇيىندە كوپشىلىكپەن تالقان شاي ءىشىپ، اڭگىمە دۇكەنىن قۇردى.
قىستاق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى جاڭ لينشۇن بىلاي دەدى: ول كەزدە چاڭكوۋ قىستاعى ”ءۇش جوق قىستاق“ بولاتىن، ”سەمەنت جول جوق، جاڭا سالىنعان ءۇي جوق، جارىق بەرەتىن شىراق جوق“.
تاۋلى وڭىردەگى اۋىل - قىستاقتاردى، ءسىرا، قالاي دامىتۋ كەرەك؟
شي جينپيڭ جولداستىڭ قىستاقتىڭ قارسىسىنداعى جاسىل تاۋعا قاراپ: ”جاسىل تاۋ، تۇنىق سۋ − باعا جەتپەس اسىل، تاۋلى ءوڭىر جوسپارىن جاقسى جاساپ، تاۋ، سۋ، اتىز ىستەرىن جاقسى ىستەۋ كەرەك“ دەگەنى قىستاق تۇرعىندارىنا تەرەڭ اسەر قالدىردى.
2019 - جىلى 3 - ايدىڭ 10 - كۇنى مەملەكەتتىك ەكى ءماجىلىس كەزىندە، باس شۋجي شي جينپيڭ فۋجيان ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ تالقىسىنا قاتىناسقاندا، جاڭ لينشۇن مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ ۋاكىلى رەتىندە سويلەگەن سوزىندە وسى ءىستى ەسكە الىپ ءوتتى.
”سول كەزدە تالقان شايدى العاش رەت ىشكەن ەدىم، ىشىندە كۇرىش بار ما ەدى؟ ودان باسقا كۇنجىت، شاي جاپىراعى، ماندارين قابىعى دا بار بولاتىن...“ باس شۋجي شي جينپيڭ جاڭ لينشۇنگە اۋىلداستارعا، تالقان شاي جاسايتىن چيۋ سايلي اپەكەگە ءوزىنىڭ سالەمىن جەتكىزىپ قويۋدى تاپسىردى.
”اۋىلداستار باس شۋجيدىڭ سالەمىن ەستىپ قاتتى قۋاندى، جاڭا جىلدى قارسى العانداي تورسىلداق اتتى“، - دەدى چيۋ سايلي كۇلىپ، ”دۇڭنان داشۋەسىندە وقيتىن ۇلىم ارنايى تەلەفون سوعىپ، مۇنىڭ ’ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى سالەم‘ ەكەنىن ايتتى“.
جۋىردا چيۋ سايلي اۋدانداعى ۋىنبو شاعىن قالاشىعىندا ۇنتاق شاي دۇكەنىن اشتى، ساۋداسى بارعان سايىن كۇسەتتەنە ءتۇستى. داشۋەدە وقيتىن ۇلى دا پارتياعا رەسمي مۇشە بولدى. قازىرگى تۇرمىسىن تىلگە العاندا، ونىڭ جۇزىنەن كۇلكى ەستى.
وسى رەت فۋجيان ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ تالقىسىنا قاتىناسقاندا، باس شۋجي شي جينپيڭ چاڭكوۋ قىستاعىنىڭ ورتا تازالىعىن جونگە سالۋى، دارەتحانانى وزگەرتۋى سياقتى جاعدايلاردى تاپتەشتەي ۇعىستى.
ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنا ايالداعاندا، باس شۋجي شي جينپيڭ شىنايى ىقىلاسپەن بىلاي دەگەن ەدى: ”بايىرعى رايونداردىڭ، سوۆەت رايونداردىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋدە ۇزاق بولاشاقتىق كوز ايا بولۋ، ەكونوميكالىق دامۋ مەن ەكولوگيانى قورعاۋدى سايكەستىرۋ، ءبىرىن - ءبىرى جەبەۋى جاعىندا كوبىرەك ناتيجە شىعارىپ، لاستانۋدان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋدان قامال الۋ شايقاسىن ويداعىداي جۇرگىزىپ، كوك اسپاندى، تۇنىق سۋدى، تازا توپىراقتى قورعاۋ شايقاسىن كورنەكتى تۇردە ويداعىداي جۇرگىزۋ كەرەك“.
20 نەشە جىل وتە شىقتى، ”جاسىل تاۋ، تۇنىق سۋ − باعا جەتپەس اسىل“ سول جەردە رەالدىققا اينالدى.
چاڭكوۋ قىستاعى تاماشا ەكولوگيالىق ورتاعا سۇيەنىپ، ورمان شارۋاشىلىعى، اپەلسين ەگىمشىلىگى سياقتى ەرەكشە كاسىپ سالاسىن دامىتىپ، قالقي اعۋ، حالىقتىق تۇسەلحانا سياقتى اۋىل - قىستاق ساياحات نىساندارىن جۇرگىزدى. قىستاق تۇرعىندارى ءۇي ىرگەسىندە جۇمىس ىستەپ، اقشا تاۋىپ، جان باسىندىق ورتاشا كىرىستەرى 1997 - جىلداعىدان 10 ەسەگە تاياۋ ءوستى.
قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ الدىنداعى كامفارا اعاشىنىڭ تۇبىنە قىستاق تۇرعىندارى قىستاقتىڭ جاڭا ەرەجە قۇلىپتاسىن ورناتىپ، وعان: ”جاسىل تاۋ، تۇنىق سۋ − باعالى بايلىق، ماڭگىلىك پايدالانىپ، ۇرپاقتارعا يگىلىك جەتكىزەدى“ دەپ جازىپتى.
سانميڭعا بارساڭىز، كوز الدىڭىزعا جاسىل الەم تارتىلادى.
وسى مەملەكەتتىك ورماندى قالا − مەملەكەتتىڭ ەكولوگيانى قورعاۋ مەن قۇرۋدان ۇلگى كورسەتەتىن تيپتىك رايون، تەرىس وتتەگى يونىنىڭ مولشەرى بۇكىل ەلدىڭ ورتاشا دەڭگەيىنىڭ 3.4 ەسەسىندەي، قالا رايونى اۋاسىنىڭ ساپالى كۇن سانىنىڭ سالىستىرماسى ％98تىڭ ۇستىندە، بيىل ورمانمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسىنىڭ ％80تەن اسۋىنان ءۇمىت بار، 2015 - جىلدان بەرى الاپتىڭ سۋ ساپاسى باستان - اياق فۋجيان بويىنشا ءبىرىنشى ورىندى ۇستاپ كەلەدى.
قانداي دامۋ جولىمەن ءجۇرىپ، قانداي دامۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك؟ سانميڭ اماليات بارىسىندا جوعارى ساپالى دامۋ جولىنا ءتۇستى.
سانميڭ قالا رايونىنان اۆتوموبيلمەن 30 كيلومەتردەي جۇرگەندە، سانيۋان رايونى يانچيان قالاشىعى يانچيان قىستاعىنىڭ جانىنداعى ۋانشوۋيان تاۋىنىڭ ۇڭگىرىنە ”ەجەلگى قۇپيالىق“ ساقتالعان.
”سولتۇستىكتە جوۋكوۋديان، وڭتۇستىكتە ۋانشوۋيان“. 185 مىڭ جىلدىڭ الدىندا، بايىرعى ادامزات وسى ارادا ءوسىپ - ونگەن. قازىر ۋانشوۋيان 4A دارەجەلى كورىنىس ءوڭىرى فۋجيانداعى بىردەن - ءبىر مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق جۇرت باقشاسى، سونداي - اق بۇكىل ەل بويىنشا ءتۇيىندى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ورنى.
الايدا 20 نەشە جىلدىڭ الدىندا، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ مەن كەن بايلىعىن اشۋدىڭ قايشىلىعى ەرەكشە قيان - كەسكى بولدى. بۇگىندە سول جەردە ۋانشوۋيان تاۋىنىڭ جونىلعان توبەسىنىڭ ورنىن كورۋگە بولادى.
ۋانشوۋياندا مول اك تاس بايلىعى بار، جەرگىلىكتى ورىنداعى ءبىر بولات - تەمىر زاۆودى الدىڭعى عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا تاۋدا كەن قازىپ، كۇشتى جارىلىس ءۇنى توقتامادى؛ ال ”تاۋدا اسىل بار“ دەپ ەسەپتەگەن ءارى كەن اشۋدان شىققان شاڭ - توزاڭنىڭ لاستاۋىنا شىداماعان جەرگىلىكتى ورىنداعى قىستاق تۇرعىندارى توقتاۋسىز نارازىلىق ءبىلدىردى ءارى تاۋدى جانە ۇڭگىر ەسكى جۇرتىن قورعاۋدى ۇندەدى.
1999 - جىلى جەرگىلىكتى ورىننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، ارحەولوگتار تاۋدان تاستان جاسالعان 2000نان استام بۇيىمدى جانە ءسۇت قورەكتىلەردىڭ قىرۋار تاسقا اينالعان قالدىعىن جانە ەلىمىز بويىنشا ۋاقىتى ەڭ ەرتە دەپ سانالعان ”ءۇي ءىشىن اشەكەيلەۋ ينجەنەرياسى“ − شامامەن 40 مىڭ جىلدىڭ الدىنداعى تاس توسەلگەن جەر ەدەندى تىڭنان تاپتى.
2000 - جىلى 1 - ايدىڭ 1 - كۇنى سول كەزدەگى فۋجيان ولكەسىنىڭ ۋاقىتشا باستىعى شي جينپيڭ جولداس بىلاي دەپ بەكىتپە جازدى: سانميڭ قالاسىنداعى ۋانشوۋيان كونە تاس قۇرالدار داۋىرىنە ءتان ۇڭگىر ەسكى جۇرتى − ولكەمىزدىڭ تاريحتان بۇرىنعى ارحەولوگياسىنداعى تۇڭعىش ماڭىزدى بايقاۋ، سونداي - اق ەل ىشىندە سيرەك كەزدەسەتىن تاريحتان بۇرىنعى ماڭىزدى ەسكەرتكىش، ءسوز جوق، مۇقيات، ۇيلەسىمدى قورعاۋ كەرەك.
شي جينپيڭ جولداس بەكىتپەسىندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ۋانشوۋيان كونە تاس قۇرالدار داۋىرىنە ءتان ۇڭگىر ەسكى جۇرتى قايتا تۋىندامايتىن باعالى مادەني ەسكەرتكىش بايلىعى رەتىندە، بىزگە عانا ەمەس، ۇرپاقتارعا دا ءتان، ءارقانداي ادام مەن ورىننىڭ كوز الداعى نەمەسە ءىشىنارالىق مۇددەنى كوزدەپ بۇكىل قوعامنىڭ جانە كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ مۇددەسىن بۇلدىرۋىنە بولمايدى.
ۋانشوۋياندى قورعاۋعا پەيىل ەكەنبىز، كوز الداعى اقشا تاۋىپ تۇرعان اك تاسىنىڭ كەرەگى جوق.
زاۆودتىڭ 2 ميلليارد يۋاننان استام كەلەتىن ۇزاق مەزگىلدىك پايداسىنا ىقپال ەتسە دە، وسى بولات - تەمىر زاۆودى كەن اشۋ ماقساتىندا تاۋدى قوپارۋدى دەرەۋ توقتاتتى.
”مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدىڭ ناتيجەسىندە قىستاقتا زور وزگەرىس تۋىلدى، جاستار شارۋالار شاتتىعى ساياجايىن اشىپ، سەيىل - سەرۋەن، دەمالىس كاسىپتەرىمەن اينالىسىپ وتىر، بۇدان بىلاي دامۋ ورايى ءتىپتى دە كوبەيەدى“، - دەدى يانچيان قىستاعىنىڭ 71 جاستاعى تۇرعىنى ۋاڭ يۋانحى.
جاڭا داۋىردەگى سانميڭدا قىزىل ءتۇس پەن جاسىل ءتۇس ءبىر - بىرىنە كورىك قوسىپ، ونەركاسىپ پەن وركەنيەت قاتار قانات قاقتى، مەحانيزمنىڭ جاندانۋى، كاسىپ سالاسىنىڭ ساپالىلانۋى، بۇقارانىڭ بايۋى، ەكولوگيانى كورىكتەندىرۋ ءبىر - بىرىنە ساي كەلدى.
”بايىرعى رايون رەتىندە، سانميڭنىڭ كورنەكتى دامۋ باسىمدىعى بولماسا دا، ءوزىمىزدى ’ورتاشا وقۋشى‘ دەپ قاراپ كەلسەك تە، ءبىراق دۇرىس بەتالىسپەن العا ىلگەرىلەسەك، اناعۇرلىم تاڭداۋلى ناتيجەلەرگە ۇزدىكسىز قول جەتكىزەمىز“، - دەدى سانميڭ قالالىق پارتكومنىڭ شۋجيى لين شيڭلۋ.
شاعىن قالاشىق ءىرى ءىستى قالايشا تىندىرا الدى؟
− رەفورمانى دامۋدىڭ ءتۇبىرلى قوزعاۋشى كۇشى، حالىقتىڭ ىرىس - قۇتىن ارتتىرۋدى دامۋدىڭ ءتۇبىرلى ماقساتى ەتىپ، قيىندىقتاردان قامال الىپ، جاڭالىق اشۋعا ۇمتىلىپ، تىڭ حيكىمەتتەردى ۇزدىكسىز جارىققا شىعاردى
12 - ايدىڭ 8 - كۇنى ءبىر جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن جۇڭگو (شاشيان اۋدانى) جەڭىل تاعام ساياحات، مادەنيەت مەرەكەسى شىمىلدىعىن اشتى، ۇلكەندى - كىشىلى كوشەلەردە ادامدار سەڭدەي سوعىلىسىپ، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن ساياحاتشىلار شاشيان سىندى شاعىن قالاشىقتىڭ كۇندىزى مەن ءتۇنىن دۋمانداتتى.
شاشيان جەڭىل تاعامدارى وتكەندە توتەنشە ”ەلەۋسىز“ ەدى، ونىمەن اينالىساتىنداردىڭ كوبى ”قارا تابان ديقان“ بولعاندا، ”شاعىن شەبەرحانا“، ”ەرلى - زايىپتىلار دۇكەنى“ نەگىزگى ولشەم ەدى، ”ءبىر يۋانمەن تاماقتانىپ، ەكى يۋانمەن سىلقيا تويۋ“ ەل اۋزىنان تۇسپەيتىن ماتەلگە اينالعان ەدى.
شاشيان جەڭىل تاعامدارى بۇگىنگى كۇندە توتەنشە ”كورنەكتى“، دۇكەندەرى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا 62 مەملەكەت پەن وڭىرگە تارالىپ، جالپى سانى 88 مىڭعا جەتەدى، ونىمەن اينالىساتىندار سانى 300 مىڭنان اسىپ، جىلدىق تيجارات سوماسى 50 ميلليارد يۋاننان استى.
تاۋلى وڭىردەگى شاشيان اۋدانىنىڭ جەڭىل تاعامدارى قالايشا دۇنيە جۇزىنە كەڭ تارالىپ، جالپى جۇرتتى جالت قاراتتى؟ مۇنىڭ جاۋابى تەك اس - سۋدا عانا ەمەس.
1999 - جىلى 3 - ايدىڭ 4 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس شاشيان اۋدانىنا قىزمەت تەكسەرە بارعانىندا: ”شاشيان جەڭىل تاعامدارى كاسىبىنىڭ تابىستى بولۋى ورنىن ءدال بەلگىلەپ، تومەن دەڭگەيدەگى تۇتىنۋدىڭ اقتاڭداعىن تولىقتاپ، از پايدامەن كوپ ساتىپ، تىڭ جول اشقاندىعىندا، قازىر مۇقيات قورىتىندىلاپ، زەرتتەۋ مەن تاربيەلەۋدى كۇشەيتىپ، جەڭىل تاعامدار كاسىبىنىڭ ءورىسىن ىشكەرىلەي اشۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتتى.
2000 - جىلى 8 - ايدىڭ 8 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس شاشيان اۋدانىنا تاعى بارىپ، شياماۋ قالاشىعىندا اڭگىمە وتكىزگەندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”مۇنان بىلايعى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تىرەۋىن ءداپ باسىپ تابۋ، اسىرەسە، شاشيان جەڭىل تاعامدار كاسىبىن تىرەك ەتكەن 3 - كاسىپ سالاسىن كۇشەيتىپ، ونى ەكونوميكانىڭ جاڭا ارتۋ تۇيىنىنە اينالدىرۋ كەرەك“.
جەڭىل تاعام كاسىبىنەن دە ۇلكەن ناتيجە شىعارۋعا بولادى. 20 نەشە جىلدان بەرى جەرگىلىكتى ورىن تاپسىرمانى ەستە بەرىك ساقتاپ، شاشيان جەڭىل تاعامدارىن ۇلكەن كاسىپ رەتىندە يگەرۋدەن جازباي، ”ءورىس اشۋ“ جۇمىستارىن جاقسى ىستەپ، ”تىرەك“ نەگىزىن نىعايتىپ، جەڭىل تاعامدار كاسىبى مەن اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىن جۇزەگە اسىرۋدى ىلگەرىلەتتى.
30دان ەندى عانا اسقان يان فاحۇي شاشيان اۋدانى جەڭىل تاعامدار كاسىپ سالاسى باقشاسىنداعى ءبىر دامدەندىرگىش كاسىپورنىنىڭ جاۋاپتىسى. وسى كاسىپ سالاسى باقشاسى ورتالىق اس ءۇي ۇلگىسى ارقىلى شاشيان جەڭىل تاعامدارىن سايكەستى شيكىزاتپەن قامدايتىن 72 كاسىپورىندى شوعىرلاندىردى.
”شاشيان جەڭىل تاعامدارى دۇكەنى بارعان سايىن كوبەيدى، سايكەستى قىزمەت وتەيتىن بازارلارى بارعان سايىن كەڭەيدى، بىلتىر ساۋدا ماركاسىن تىركەۋگە الىپ، وسىزاماندانعان زاۆود قۇرىپ، 30 نەشە ءتۇرلى ءونىم شىعاردىم، قازىر ساتىلۋى توتەنشە جاقسى“. ەرتەدە سىرت جەردەگى شاشيان جەڭىل تاعامدار دۇكەنىندە اسپاز بولىپ ىستەيتىن يان فاحۇي اۋىلىنا قايتىپ شارۋاشىلىق قۇرۋدىڭ جولىن ءدال كوزدەدى.
”ديقان وتباسىنان“ ”مەملەكەت قاقپاسىنا“ دەيىن بۇگىنگى كۇندە شاشيان جەڭىل تاعامدارى ”جاھاندى جالعىز كەزۋدەي“ ۇتىمسىز دامۋ تاسىلىنە قوش ايتىپ، ماركالاندىرۋ، ۇلاسپالىلاندىرۋ، شوعىرلاندىرۋ، ينفورماتسيالاندىرۋ سىندى جاڭا بەت - بەينەنى اشتى.
ءبىر كاسىپ جاندانسا ءجۇز كاسىپ كوركەيەدى.
جەڭىل تاعامدار كاسىبىنىڭ ”ۇلعايۋ“ جانە ”ەرنەۋىنەن اسۋ“ ونىمدىلىگىنە نەگىزدەلىپ، شاشيان اۋدانىنداعى ديقانداردىڭ جىلدىق جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى 1997 - جىلعى 2805 يۋاننان 2019 - جىلى 20 مىڭ 528 يۋانعا ارتتى.
شاشياندىقتار: ”ەتتى كەرپىش، كەسپەنى بولات شىبىق ەتىپ، شاشيان اۋدانىنىڭ ءزاۋلىم عيماراتتارىن سالدىق“، - دەگەن ءسوزدى اۋىزدارىنان تاستامايدى، بۇگىندە شاشيان اۋدانىندا بيىك عيماراتتار قاتارلانا ەڭسە كوتەرۋدە.
بۇقارانىڭ جۇمىسىن ءىرى ءىس رەتىندە تىندىرىپ، بۇقارانىڭ ارمان - تىلەگىن شىن مانىندە تياناقتاندىرۋ − سانميڭ جەلىلەس رەفورما، دامۋ امالياتىنىڭ نەگىزگى لوگيكاسى.
ەمدەۋ رەفورماسى − دۇنيە جۇزىلىك قيىن تاقىرىپ.
وسىنشاما كۇردەلى دە سەزىمتال ەلەۋلى رەفورمادان قالاي عانا ناتيجە شىعارا الدى؟ ونىمەن قويماي، مەملەكەت بويىنشا ايتۋلى، اۋەلى، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى القاعان ”سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسى“ تيپتىك تاجىريبەسىنە قالاي اينالدى؟
سانميڭ ونەركاسىپپەن گۇلدەنگەن، پەنسياعا شىققانداردىڭ سالىستىرماسى جوعارىراق، ”بايىماي تۇرىپ قارتايۋ“ جايتى كورنەكتى. سانميڭ ءبىر مەزەت ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ ”قۇز - قياسىندا“ تۇرىپ، قورى 200 ميلليون يۋاننان استام زيان تارتىپ، قازىنا تومەنگى شەكتەن تۇسىرمەۋگە دارمەنسىز بولعان. سونىمەن قاتار، ەمدەۋ بايلىعى جالپى تۇلعالىق جاقتان جەتىسپەي، قالا، اۋىل بىركەلكىسىز بولىپ، بۇقارانىڭ ”ناۋقاس كورسەتۋى قيىن بولۋ، ناۋقاس كورسەتۋى قىمبات بولۋ“ سىندى ماسەلەلەر توتەنشە كورنەكتىلەنگەن.
اشتى ساباقتى ەسكە الۋمەن بىرگە، ماسەلەگە تۋرا قاراپ، ماسەلەنى شەشتى. 2012 - جىلى سانميڭ سىندى وسى شاعىن قالا جاڭا ءداۋىر رەفورماسىنىڭ وتكەلىن بۇزىپ ءوتۋ اۋىر جۇگىن ىرىقتىلىقپەن ۇستىنە الىپ، ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ ماشاقاتتى قيىن تۇيىنىنە باتىلدىقپەن شەرۋ تارتتى. ۇكىمەت شيپاحانالارىنىڭ ”ءدارى - دارمەك ارقىلى شيپاحانانى اسىراۋ“ اعاتتىعىن تۇزەتىپ، ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىن باسقارۋداعى ”اركىمنىڭ ءبي بولۋىن“ جويىپ، ەمدەۋدى باسقارۋ ءتۇزىلىسىن ۇزدىكسىز جونگە سالدى، سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسىنداعى قيىن ماسەلەلەردى شەشۋدى ءونىمدى قاراستىردى.
بۇقارانىڭ ”جانىن قۇتقارار اقشاسىنا“ ساياتىن ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ سالاسىندا سانميڭ مەملەكەت بويىنشا ەڭ الدىمەن اۋەلگى ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ قورىن بىتىرەتىن 24 قۇرىلىمدى بىرىكتىرىپ، سانميڭ قالاسىنىڭ ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ قورىن باسقارۋ ورتالىعىن قۇردى. 2016 - جىلى تاعى ەڭ الدىمەن ءدارى - دارمەك ساتىپ الۋ جانە ەمدەۋ قىزمەت وتەۋىنىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ سياقتى فۋنكتسيالاردى جاڭادان قۇرىلعان ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ مەكەمەسىنە ءبىر تۇتاس بەردى.
”ءدارى ساتىپ الۋ، ءدارى ىستەتۋ جانە اقشا تولەۋ سىندى ءارقايسى بۋىنداردى بىتىراندى باسقارۋدان شوعىرلى باسقارۋعا وزگەرتتى. قاراپايىمداستىرىپ ايتساق، دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق تاراۋلارى مەن شيپاحانا ’بۇيىرتىپ‘، ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ تاراۋلارى ساتىپ الۋعا جانە ’تاپسىرىس بەرۋگە‘ جاۋاپتى بولىپ، بۇقارانىڭ ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ قورىنداعى ’اقشا قاپشىعىن‘ بىرگە جاقسى باسقارۋ“، - دەدى سانميڭ قالالىق ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى شۇي جىلۋان.
”ەمدەۋ رەفورماسى بۇقارانىڭ شىنايى باقىت حابارشىسى بولدى“. سانميڭ قالاسىنىڭ تۇرعىنى چىن رۇيباڭ جوعارى قان قىسىم، قانتتى نەسەپ سياقتى سوزىلمالى ناۋقاسقا شالدىققان، بىلتىر ءبىر جىلدىڭ وزىندە ەمدەۋ اقىسى 9668 يۋان بولىپ، جەكەنىڭ تولەۋ سالىستىرماسى نەبارى ％10ىن ۇستاعان. ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ ارقاسىندا چىن رۇيباڭ ۇزاق ۋاقىت تۇتىنىپ كەلگەن اكاربوس ءدارىسى نەبارى 9.21 يۋان بولدى، ەمدەۋ رەفورماسىنان بۇرىن باعاسى 100 يۋاننان اسۋشى ەدى.
ەمدەۋ رەفورماسى حالىقتىڭ ومىرىنە، سالاماتتىعىنا جانە تۇرمىسىنىڭ باقىتىنا سايادى، ەلەۋلى مۇددەلىك رەتتەۋدى جانە ءتۇزىلىستى تالقانداۋدى، ورناتۋدى شارپيدى. باس شۋجي شي جينپيڭ ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ اياق الىسىنا ۇزاق ۋاقىتتان بەرى كوڭىل ءبولىپ، نازار اۋدارىپ كەلەدى.
2016 - جىلى 2 - ايدىڭ 23 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ ورتالىق رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتۋ باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ 21 - رەتكى ماجىلىسىندە سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ تاجىريبەسىن ارناۋلى تىڭدادى ءارى تۇراقتاندىردى.
2017 - جىلى 3 - ايدىڭ 24 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ ورتالىق رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتۋ باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ 33 - رەتكى ماجىلىسىندە سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ تاجىريبەسىن ايرىقشا تۇراقتاندىرىپ، ”سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ بەتالىسى دۇرىس، ونىمدىلىگى كورنەكتى، جالپىلاستىرۋعا كوڭىل ءبولۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتتى.
2019 - جىلى 7 - ايدىڭ 24 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ ورتالىق رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتۋ كوميتەتىنىڭ 9 - رەتكى ماجىلىسىندە سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ تاجىريبەلەرىن قورىتىندىلاپ، جالپىلاستىرۋدى تاعى دا باسا دارىپتەدى.
2019 - جىلى 8 - ايدا وسى تاۋلى شاعىن قالا دۋمانعا بولەندى، مەملەكەتتىك كولەمدەگى ەمدەۋ رەفورماسىن ىلگەرىلەتۋ جۇمىس باسى ءماجىلىسى وسى جەردە وتكىزىلىپ، وي ورتاقتاسىپ، اۋىس - كۇيىس جاساپ، كەڭەسىپ، جاڭا كەزەكتى ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ سۇلباسى اناعۇرلىم ايقىندالا ءتۇستى.
”ۇشقىننان“ لاۋلاعان جالىنعا دەيىن سانميڭ ەمدەۋ رەفورماسى جۇڭگو ەمدەۋ - دەنساۋلىق ساقتاۋ رەفورماسىنىڭ دامۋ تاريحىنا وشپەس ءىز قالدىردى.
2012 - جىلدان بەرى سانميڭ ىلگەرىندى - كەيىندى 200 تۇردەن استام ەمدەۋ رەفورماسى ساياساتىن بەلگىلەپ، اتقارىپ، ”ەمدەۋ، ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى، ءدارى - دارمەك رەفورماسىن قاتار جۇرگىزۋ“، “ەكى بەلەت ءتۇزىمى“، ”ءبىر سورت، ەكى ءتۇر“ جانە ەمدەۋ قامسىزداندىرۋ مەكەمەسىن ۇيىمداستىرىپ قۇرۋ سياقتى شارالار ىلگەرىندى - كەيىندى مەملەكەت ەمدەۋ رەفورماسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى جوباسىنا اينالدى.
”حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ يدەياسىن امالياتتا اتقارىپ، باتىلدىقپەن بەكىمگە كەلىپ، قيىندىقتارعا قاسقايا قارسى اتتانعاندا عانا، بۇرىن تىندىرۋدى ويلاساق تا تىندىرا الماي كەلگەن ءىرى ىستەردى تىندىرا الامىز“، - دەدى سانميڭ قالاسىنىڭ باستىعى يۇي حۇڭشىڭ.
دامۋدا تاقىرىپ بەلگىلەنىپ، رەفورمادا جۇمىس تىندىرىلىپ، بۇقارا يگىلىككە كەنەلدى.
سانميڭ يۇڭ - ان قالاسى حۇڭتيان قىستاعى 1998 - جىلى ”تاۋدى وتباسىلارىنا دەيىن ءبولۋ“ رەفورماسىنا جاڭالىق ەنگىزۋ سەبەپتى ”جۇڭگو ورمان شارۋاشىلىعى رەفورماسىنىڭ ’شياۋگاڭ قىستاعى‘“ دەپ اتالىپ، سانميڭنىڭ بۇكىل ەل بويىنشا ”تاۋدىڭ ۇقىعىن بەلگىلەگەن، اعاشتى تۇراقتاندىرعان، جۇرتتىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرعان“ كوللەكتيۆ ورمان ۇقىعى ءتۇزىمى رەفورماسىن ەڭ الدىمەن ورىنداۋىن ىلگەرىلەتتى.
رەفورما جاساپ، ەسىك اشقاننان بەرگى ۇزاق ۋاقىتتا تاۋلى جەردىڭ، جاسىل اۋماقتىڭ كوپ بولۋى سانميڭگە دامۋ ارتىقشىلىعىن اكەلە المادى، كونە ورمان شارۋاشىلىعى ساياساتىنىڭ قاتىپ - سەمۋى، تاۋ ورمان مۇلىك ۇقىعىنىڭ ايقىن بولماۋى سەبەبىنەن بۇقارانىڭ ”تاۋعا سۇيەنىپ جان باعۋى“ وراسان زور شەكتەۋگە ۇشىراپ، قالىڭ جاسىل تاۋدى بۇقارا ”ەسىگى اشىلمايتىن جاسىل بانكە“ دەپ اتاپ كەتكەن.
1997 - جىلى 5 - ايدا شي جينپيڭ جولداس شاشيان اۋدانىندا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە: ”شاشيان اۋدانى ورمان شارۋاشىلىعىنداعى ءىرى اۋدان، ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ەكولوگيالىق ونىمدىلىگىن كوزدەۋدەن تىس، ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكالىق ونىمدىلىگىن كوزدەپ، ورمان شارۋاشىلىعىن رەسمي كاسىپ سالاسى رەتىندە جۇرگىزۋ كەرەك“ دەپ اتاپ كورسەتكەن.
1998 - جىلى 2 - ايدىڭ 15 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس نيڭحۋا اۋدانىندا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە تاعى بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ورمان شارۋاشىلىعى قۇرىلىسىن ويداعىداي يگەرۋ ءۇشىن، ورمان شارۋاشىلىعى كاسىپ سالاسى مەن ورمان شارۋاشىلىعى ەكولوگيالىق كاسىپ سالاسىن ءبىر تۇتاس جاقسى يگەرۋ كەرەك، ايتپەگەندە، تاقىر تاۋعا اينالىپ، قۇر الاقان قالامىز“.
”شىرت ۇيقىدا جاتقان قاتپارلى تاۋدى وياتۋ“ دەپ اتالاتىن سانميڭ ورمان شارۋاشىلىعى رەفورماسى ”جاسىل تاۋدى التىن تاۋعا اينالدىرۋ“ قاعيداسىن تولىق ءتۇسىندىردى. سانميڭ ورمان ۇقىعىمەن كەپىلدەمەلى قارىز اقشا بەرۋ، ”فۋلينداي“ سياقتى فينانس ونىمدەرىن تۇڭعىش رەت شىعارىپ، ”ورمان بەلەت ءتۇزىمى“ رەفورماسىن جاڭالىق اشا العا قويىپ، بۇكىل ولكەنىڭ جاسىل فينانس رەفورماسى سىناق وڭىرىنە اينالىپ، مەملەكەتتىك كوللەكتيۆ ورمان شارۋاشىلىعى جالپىلىق رەفورماسىنىڭ سىناق ۇلگى كورسەتۋ ءوڭىرىن قۇرىپ، ”ورمان شارۋاشىلىعىن گۇلدەندىرىپ، ەكولوگيانى كورىكتەندىرۋدى“، ”اعاش كەسپەسە دە بايي الۋدى“ جۇزەگە اسىردى.
2019 - جىلى سانميڭ قالاسىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جالپى ءونىم قۇنى 114 ميلليارد 600 ميلليون يۋانعا جەتىپ، ورمان ەكولوگيالىق جۇيەسىنىڭ جىلدىق جالپىلىق ونىمدىلىگى 198 ميلليارد 340 ميلليون يۋانعا جەتىپ، فۋجيان ولكەسى بويىنشا الدىڭعى قاتارعا ءوتتى.
سانميڭ قالالىق ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ باستىعى ليۋ شياۋيان بىلاي دەدى: سانميڭ ورمان شارۋاشىلىعى رەفورماسىنىڭ تابىستى بولۋى تاۋلى ءوڭىردى دامىتۋدىڭ ءىس جۇزىندىگىن تياناق ەتىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، رەفورمادان قوزعاۋشى كۇش جانە پايدا الىپ، ورمان بايلىعىن شىن مانىندەگى ”سۋ قويماسىنا، اقشا قويماسىنا جانە استىق قويماسىنا“ اينالدىرۋدان كەلدى.
سوڭىنان دامىعاندار قايتكەندە الدىڭعىلاردى باسىپ وزۋعا بولادى؟
− دامۋ اۋقىمىن مىقتى يگەرىپ، ۇتىمدى وراي جەتىلدىرىپ، جاڭا جاعداي اشىپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ الدىڭعى لەگىندە جۇرۋگە ۇمتىلىپ، ۇزدىكسىز جاڭا ءورىس اشتى
الدىمەن سانگاڭ، سوڭىنان سانميڭ. سانگاڭنىڭ سانميڭ جونىنەن ماڭىزى زور.
تاۋلى وڭىرگە ورنالاسقان، شيكىزات پەن بازار ”ەكەۋى دە سىرتتا“، وعان زات اينالىمى وزىندىك قۇنىنىڭ جوعارىلىعى، كولەمدىك باسىمدىعىنىڭ السىزدىگى قوسىلىپ، سانگاڭ وتكەن عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنىڭ سوڭىندا ءوندىرىستىڭ، تيجاراتتىڭ قيىن جاعدايىنا دۋشار بولدى.
سانگاڭ توبىنىڭ القا باستىعى لي ليجاڭنىڭ ءالى ەسىندە، 2000 - جىلى كاسىپورىننىڭ قيىنشىلىقتان قۇتىلۋىنىڭ ەڭ ماشاقاتتى كەزىندە شي جينپيڭ جولداس كاسىپورىنعا 2 رەت كەلىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەن بولاتىن.
2000 - جىلى 1 - ايدىڭ 3 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس تەكسەرۋ - زەرتتەۋ كەزىندە بىلاي دەپ العا قويدى: ”وسى زامانعى كاسىپورىن ءتۇزىمىن ورناتۋ مەن رەفورما بەتالىسىن بەلگىلەۋگە تاباندى بولىپ، رەفورمالاۋدى، قايتا ۇيىمداستىرۋدى، جاڭالاۋدى باسقارۋدى كۇشەيتۋمەن ۇشتاستىرىپ، كاسىپورىن تيجاراتى مەحانيزمىن وزگەرتىپ، زيان تارتۋدى پايدا تابۋعا قاراي بۇرۋ سەرپىنىن ارتتىرىپ، ەڭ سوڭىندا قيىنشىلىقتان قۇتىلۋ نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك“.
سول جىلى 8 - ايدىڭ 10 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس تاعى دا سانگاڭعا ىشكەرىلەي بارىپ، تورعايدى بورشالاۋ ءادىسى ارقىلى زاۆود اۋماعىندا، سەحتاردا تۇپ - تۋرا ءبىر كۇن تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كورە ءجۇرىپ سۇرادى، وي جۇگىرتتى.
سول جىلى نەبارى 36 جاستاعى لي ليجاڭ سانگاڭ بولات شىبىق ماتەريالدار زاۆودىنىڭ باستىعى بولدى. ول ەسكە الىپ بىلاي دەيدى: سول كۇنى اشىلعان اڭگىمە ماجىلىستە شي جينپيڭ جولداس ”سانگاڭنىڭ رەفورما جاساۋى، دامۋى وتە جاقسى تاجىريبە توپتاپتى، تيپتىك ۇلگىلىك ماڭىزى بار، تۇتاس ولكەدە جالپىلاستىرۋعا بولادى“ دەپ تۇراقتاندىرىپ، سونىمەن بىرگە، سانگاڭنىڭ عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋى، دارىندى ەنگىزۋى، كاسىپ سالاسى قۇرىلىمىن رەتتەۋى جانە باياندى دامۋى، ەكولوگيالىق ورتا قۇرىلىسى، پارتيا قۇرىلىسى جانە يدەيا - ساياسي قۇرىلىسى سياقتى قىزمەتتەرىنە ناقتى تالاپتار قويدى.
ءبىر جولعى ءسوز دامۋ بەتالىسىن ايقىندادى، سونداي - اق سانگاڭدىقتاردىڭ ارىنىن قاۋلاتتى.
سانگاڭ تىڭعىلىقتى ءتاسىل ارقىلى باسقارۋدى قۋاتتى وندىرگىش كۇشكە اينالدىردى. جاڭالىق اشۋ ارقىلى جەتەكتەپ، سانگاڭ التى ءىرى تەحنيكالىق جاڭالىق اشۋ جۇيەسىن تۇلعالاپ، تاراۋلار ارا، ماماندىقتار ارا جاڭالىق اشۋ ۇجىمىن ۇيىمداستىرىپ، عىلىم - تەحنيكادان قامال الۋدى ىسكە اسىردى.
20 جىلدا سانگاڭنىڭ بولات ءونىم مولشەرى 2000 - جىلعى ءبىر ميلليون 170 مىڭ توننادان 2019 - جىلى 12 ميلليون 400 مىڭ تونناعا ارتتى، مال - مۇلكىنىڭ جالپى سوماسى 3 ميلليارد 40 ميلليون يۋاننان 46 ميلليارد 660 ميلليون يۋانعا جەتىپ، پايداسىنىڭ جالپى سوماسى، جالپى مال - مۇلىكتەگى ۇلەس سالىستىرماسى، ءبىر توننا بولاتتىڭ ءوسىم سالىعى بۇكىل ەلدەگى بولات - تەمىر سالاسىندا اعالاپ العا شىقتى.
بيىل 9 - ايدىڭ 1 - كۇنى زەردەلى قۇلتەمىرلىك اينالمالى مەحانيكالىق قول بولات قورىتۋ دومنا پەشىندە جۇمىس ىستەي باستادى، سانگاڭنىڭ زەردەلىلەندىرىپ وزگەرتۋى رەسمي باستالدى.
”ءبىز كاسىپورىننىڭ جاڭالىق اشۋداعى نەگىزگى تۇلعالىق ورنىن كۇشەيتۋدىڭ ءتيىمدى ورايىن مىقتى يگەرىپ، ونەركاسىپ قۇلتەمىرى، مەحانيكالىق كورۋ تەحنيكاسى، زەردەلىلەندىرىلگەن جابدىق جانە ونەركاسىپ ينتەرنەتىن قولدانىپ، بولات - تەمىردى جاساۋدان بولات - تەمىردى زەردەلى جاساۋعا بەتتەدىك“، - دەدى لي ليجاڭ.
پارتيا 19 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بەسىنشى جالپى ءماجىلىسى جاڭالىق اشۋدىڭ ەلىمىزدىڭ وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسى جالپى جاعدايىنداعى وزەكتى ورنىنا تاباندى بولۋدى العا قويدى.
”بولاشاققا بەتتەۋدە، سانميڭ ءبىر جاعىنان، تەحنيكادا وزگەرىس جاساپ، جاڭالىق اشۋدى كورنەكتىلەندىرىپ، ءداستۇرلى كاسىپ سالالارىن جاسىلداندىرۋدى، وزىقتاندىرۋدى، زەردەلىلەندىرۋدى جەدەلدەتتى؛ ەندى ءبىر جاعىنان، جاڭا قوزعاۋشى قۋاتتى كۇش سالا جەتىلدىرىپ، جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالالارىنىڭ ەرەكشەلەنۋىن، شوعىرلانۋىن، تىزبەكتەلۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك“، - دەدى سانميڭ قالاسى ونەركاسىپ جانە ينفورماتسيالاندىرۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى جىڭ ۋىنلي.
”جالپى مولشەردى ۇلعايتىپ، ساپانى جوعارىلاتۋدى“ نىسانا ەتىپ، بولات - تەمىر جانە جابدىق جاساۋ، جاڭا ماتەريال، مادەنيەت - ساياحات جانە سالاماتتىق كۇتىنۋ، ەرەكشە وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعى سياقتى 4 ءىرى جەتەكشى كاسىپ سالاسىن ءتۇيىندى تۇردە تۇلعالاعان سانميڭ بولاشاققا بەتتەگەن دامۋ جوباسىن كەسكىندەدى.
سانميڭدە ونەركاسىپ − ماڭىزدى تىرەك، اۋىل شارۋاشىلىعىن، اۋىل - قىستاقتى دامىتۋ − ماڭىزدىنىڭ ماڭىزدىسى.
1996 - جىلى 5 - ايدا شي جينپيڭ جولداس 1 - رەت سانميڭگە بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە ”اۋىل شارۋاشىلىعى جانە اۋىل - قىستاق قىزمەتى − سانميڭ قىزمەتىنىڭ ءتۇيىنى“ دەپ اتاپ كورسەتتى ءارى سانميڭنىڭ ءىس جۇزىندىكپەن بايلانىستىرىپ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزىن كۇشەيتۋ، اۋىل - قىستاق ەكونوميكاسىن دامىتۋ، شارۋالاردىڭ تۇرمىس ورەسىن جوعارىلاتۋ تالابىن العا قويدى.
داتيان اۋدانى گۋاڭپيڭ قالاشىعى يۋانشا قىستاعىنىڭ ۋلۇڭ تاۋ بوكتەرىندەگى جاسىل ماناتتاي جايقالعان 700 مۋلىق شاي باعىندا ساياحاتشىلار سەيىل - سەرۋەن قۇرۋدا.
2000 - جىلى 8 - ايدىڭ 9 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس وسىندا كەلىپ، شايلى تاۋدىڭ سوقپاق جولىن بويلاي ءجۇردى. شايلى تاۋعا بارعاندا جاپ - جاسىل شاي باعىنا كوز جىبەرگەن شي جينپيڭ جولداس مىنانى ەرەكشە قاداعالادى: داتيان شاي كاسىپ سالاسىن تۇتقا ەتۋى، شاي كاسىپ سالاسى ەكولوگيا، جاسىل، ورگانيكالى بەتالىسقا قاراي دامىپ، جىنتىكتەي وڭدەۋگە قاراي دامىپ، شاي جاپىراعىنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، جەرگىلىكتى ماركانىڭ داڭقىن شىعارۋى كەرەك.
قازىر داتيان اۋدانىندا جيىنى 100 مىڭ مۋ شاي باعى بار، شاي جاپىراعىن وڭدەۋ زاۆودى 2000نان استام، جىلدىق ءونىم قۇنى ءبىر ميلليارد يۋاننان اسادى. يۋانشا قىستاعى شاي جاپىراعىنىڭ جىلدىق ءونىم قۇنى 55 ميلليون يۋاننان اسىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جان باسىندىق كىرىسىن 22 مىڭ يۋان ارتتىرۋعا جەتەكتەدى.
”شاي جاپىراعى بايىرعى رايون حالقىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ، دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە بەتتەۋدەگى التىن جاپىراققا اينالدى“، - دەدى سول جىلى شي جينپيڭ جولداسقا سەرىك بولعان قارت پارتيا ياچەيكا شۋجيى جاڭ نايليۋ كۇلىمسىرەپ.
تالاي جىلدان بەرى سانميڭ بازار جاعدايىن تياناق ەتىپ، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەپ، جاسىل ەكولوگيالىق بايلىق باسىمدىعىنان تولىق پايدالانىپ، ەكولوگيالاندىرۋ ۇستانىمى ارقىلى ەرەكشە، وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، جوعارى ءتۇسىمدى، ساپالى استىق، جاسىل ورمان شارۋاشىلىعى، باعبانشىلىق سياقتى ەرەكشە اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپ سالالارى مەن كۇرىشتىڭ ساپالى تۇقىمىن جەتىلدىرۋ، ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق سياقتى 20 نەشە ەرەكشە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى تىزبەگىن قالىپتاستىردى.
ينتەرنەتتىڭ جاپپاي قولدانىلۋى سانميڭنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى تىزبەگىن ۇزدىكسىز سىرتقا كەڭەيتتى.
”سالەمەتسىزدەر مە، مەن نۇڭىرشيمىن“، بۇل ينتەرنەتتە تانىمالى ”نۇڭىرشي“ جاساعان 700گە تاياۋ بەينەجازبالىق تۋىندىلارداعى ۇنەمى قولدانىلاتىن بەتاشار. 337 مىڭ جانكۇيەرگە سۇيەنگەن ول بيىل شارۋالاردىڭ ءبىر ميلليون 600 مىڭ يۋاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ساتۋىنا كومەكتەستى.
”نۇڭىرشيدىڭ“ شىن اتى لياۋ شىڭحۋا، نيڭحۋا اۋدانى حۋايتۋ قالاشىعى حىكىڭ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى. 2 جارىم جىلدىڭ الدىندا بەينەجازبا جاساۋ شەبەرلىگى بار لياۋ شىڭحۋا قالاداعى قىزمەتىن قويىپ، اۋىل - قىستاقتاعى تۋعان جەرىنە قايتىپ كەلىپ شارۋالارعا كومەكتەسىپ بازار ىزدەدى.
بۇل كۇندەرى لياۋ شىڭحۋا ەگىمشىلىك كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆىن اشىپ، ەلەكتروندى ساۋدا سەرىكتەستىگىن قۇردى. ”قازىر ينتەرنەت جەلىسى جاقسى، قاتىناس جاقسى، قورشاعان ورتا جاقسى، بولاشاقتا اۋىل - قىستاق قۇلپىرىپ، ۇلكەن ساحناعا اينالادى“، - دەدى لياۋ شىڭحۋا.
كورىكتى اۋىل - قىستاقتىڭ بولاشاعى نۇرلى. بۇكىل ەلدەگى بۋدانداستىرىلعان كۇرىش تۇقىمىن وندىرەتىن ءبىرىنشى قالانى تۇلعالاپ، ەرەكشە اۋىل شارۋاشىلىعىندا توعىستىرۋدىڭ قالىبىن اشىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم - تەحنيكاسى تابىستارىن قولدانۋدى جوعارى ونىمدىلەندىرۋدى جۇزەگە اسىردى... اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ جولىندا سانميڭنىڭ ارىنى اسقاق.
ۇلى ءىس تىندىرۋ ۇلى رۋحاني كۇش - قۋاتتى قاجەت ەتەدى.
سانميڭ وركەنيەت قالاسى. وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا بۇقارا اڭىس ەتكەن ”لات، بىلىققان، ناشار“ بولۋ ماسەلەسىن شەشۋدەن باستاپ كىرىسكەن سانميڭ ”سانميڭدە رازى بولۋ“ قيمىلىن ورىستەتىپ، بۇكىل ەلگە تانىمالى قالا وركەنيەتى ماركاسىنا اينالدى.
2015 - جىلى 2 - ايدىڭ 28 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ 4 - كەزەكتى مەملەكەتتىك وركەنيەتتى قالا، وركەنيەتتى قىستاق - قالاشىق، وركەنيەتتى ورىن جانە ازامات جاسىنا تولماعانداردىڭ يدەيا - ءمورال قۇرىلىسى قىزمەتىندەگى وزاتتاردىڭ ۋاكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە، ”جاڭا مەزگىلدەگى رۋحاني وركەنيەت قۇرىلىسى سانميڭنەن باستالعان“ دەپ اتاپ كورسەتتى.
باس شۋجي شي جينپيڭ سونىمەن بىرگە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن زاتتىق بايلىق مەيلىنشە مول بولۋى، رۋحاني بايلىق تا مەيلىنشە مول بولۋى كەرەك.
وسى قىزىل توپىراقتا جاڭا كۇش - قۋات ۇيىسۋدا.
نيڭحۋا اۋدانىنداعى قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىققا اتتانۋعا جينالۋ الاڭىندا ”اسكەري سىرناي اۋەنى اسقاقتادى“ اتتى الىپ ءمۇسىن قاسقايىپ تۇر، ءبىر قىزىل ارميا جاۋىنگەرى كەۋدە كەرە العا شىعىپ شابۋىل جاساۋدىڭ اتوي دابىلىن قاعۋدا.
كەلەر جىلى جاڭادان سالىنعان 2 تەمىر جول وسى اراعا تۇتاسىپ، نيڭحۋاعا جاڭا دامۋ كەڭىستىگىن اشادى.
سانميڭدىقتار قاجىرلى دا پاراساتتى، جاس ۇرپاق ءبىلىم قۋۋعا قۇشتار.
ايگىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنا وتكەن وقۋشىلار مولىنان شىققاندىقتان، نيڭحۋا 1 - ورتا مەكتەبىن سول جەردە ”اڭىزدارداعى مەكتەپ“ دەپ القايدى. مەكتەپ اۋلاسىندا بيىل ورتا مەكتەپ تاۋىسىپ، ەندى عانا جوعارى مەكتەپكە وتكەن وقۋشىلاردىڭ تىلەكتەرى جازىلعان قۇلاقتاندىرۋلار بيىك ءىلۋلى تۇر.
”2021 - جىلدا ءسىزدى كۇتەمىز“.
جاڭا ءبىر جىل تاياپ قالدى، جاپپاي سوتسياليستىك وسىزاماندانعان مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا ساپارى باستالۋ الدىندا تۇر. شي جينپيڭنىڭ جاڭا ءداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىنىڭ جەتەكشىلىگىندە بولاشاققا بەتتەگەن سانميڭ، بولاشاققا بەتتەگەن جۇڭگو، ءسوز جوق، جاڭا شۇعىلالى ناتيجەلەردى جارىققا شىعارادى...
(تىلشىلەر جاڭ شۇيدۇڭ، جاۋ چاۋ، تۋ حۇڭجاڭ، لين چاۋ، گاۋ جيڭ)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 12 - ايدىڭ 16 - كۇنى فۋجوۋدان بەرگەن حابارى)
