− رايونىمىزدىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنداعى جارقىن تۇيىندەرگە جالپى شولۋ ②
انار بۇلت/ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى حي حۇڭۋي
كوركەم ۇلىڭگىر كولىندە تىرشىلىك تىنىسى قاۋلادى، سايرام كولىنىڭ اسەم كورىنىسى جان سۇيىندىرەدى، تارىم وزەنى جاعالاۋىندا سايالى اعاشتار جايقالدى... جەر - جەردىڭ وزەن - كولدەردى جونگە سالۋىنان تۇنىق سۋ جوڭكىلە اقتى، سونداي - اق تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ سىندى ەكولوگيالىق باسىمدىق باعالى بايلىق سىندى ەكونوميكالىق باسىمدىققا اينالدى.
شينجياڭ وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن اتقارعاننان بەرى ءتۇزىم جاپپاي ورناتىلۋدان جاپپاي ونىمدىلىك كورسەتۋگە بۇرىلىس جاساپ، جۇيەلى جونگە سالۋدى جانە جالپىلىق جونگە سالۋدى اتقارۋ ارقىلى حالىق بۇقاراسىن رازى ەتكەن باقىت وزەن - كولدەرىن قۇرىپ، جاعالاۋداعى بۇقارانىڭ تۇرمىس ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلادى.
ۇقىق پەن جاۋاپكەرشىلىك ايقىندالىپ،ءتۇزىم ابزالدىلىعى كورنەكتىلەندى
1 - ايدىڭ 14 - كۇنى سانجى قالاسى توۋتۇنحى كورىنىس اۋماعىنداعى مادەنيەت باقشاسىندا كوپتەگەن تۇرعىن سەرۋەندەپ دەنە شىنىقتىردى. ۇزاققا كوز جىبەرسەڭىز، توۋتۇنحى كورىنىس اۋماعىنداعى بەلگى سيپاتتى قۇرىلىس توۋتۇنحى ۇلكەن كوپىرى مەن جاعاسىنداعى شينجياڭ ۇلكەن تەاترحاناسى انىق كورىنىپ تۇرادى.
توۋتۇنحى وزەنىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 190 كيلومەتر، ول ءۇرىمجى، بيڭتۋان 12 - شىسى جانە سانجى قالاسىنىڭ اكىمشىلىك شەكارا وزەنى. ”بۇرىن وزەن ارناسىن باسقارۋ ءبىرشاما قيىن بولاتىن“، - دەدى توۋتۇنحى وزەنى وزەن باستىعى ءتۇزىمى كەڭسەسىنىڭ جاۋاپتىسى ليۋ چياڭ، - ”توۋتۇنحى وزەنىنىڭ الابى كەڭ، جاعالاۋى ۇزىن، ەكى جاعالاۋى جەكە - جەكە جەرگىلىكتى ورىن مەن بيڭتۋاننىڭ كوپتەگەن اكىمشىلىك اۋماقتارىنا قارايدى، وزەن ىستەرىن باسقارۋ كوپ تاراۋدى شارپيدى، باستاماشى بولىپ جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن ەشكىم جوق، قىزمەتتى سايكەستىرۋ قيىندىعى زور ەدى“.
”وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي اتقارعاننان كەيىن وزەن باستىعى باس جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالادى، وسى ’جان سەمسەرى‘ بولعاندىقتان قاتىستى تاراۋلاردى سايكەستىرۋ وڭايلاستى، ءارقايسى قىزمەتتى تياناقتاندىرۋ دا جەدەل، دالمە - ءدال بولدى. قازىرگى توۋتۇنحى وزەنىنىڭ سۋى تۇنىپ، جوڭكىلە اعىپ، ەكى جاعالاۋىنداعى بۇقارانىڭ باقىت وزەنىنە اينالدى“، - دەدى ليۋ چياڭ.
2017 - جىلدان بەرى شينجياڭ ”بيڭتۋان مەن جەرگىلىكتى ورىن ءبىر تۇتاس جۇيە“ دەگەنگە تاباندى بولىپ، وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي اتقارىپ، 5 دارەجەلى وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىنىڭ ۇيىمدىق جۇيەسىن ورناتىپ، كەمەلدەندىرىپ، جاۋاپكەرشىلىگى ايقىن، سايكەسۋى ءتارتىپتى، باقىلاۋ - باسقارۋى قاتاڭ، قورعاۋى پارمەندى بولعان وزەن - كولدەردى باسقارۋ، قورعاۋ مەحانيزمىن ورناتىپ، سۋ ەكولوگياسىنىڭ ورتاسىن ۇزدىكسىز جاقسارتتى. بۇكىل رايوندا 3355 وزەنگە، 121 كولگە دارەجەگە، الاپقا ءبولىپ وزەن باستىعىن، وزەن الابى باستىعىن، كول باستىعىن، كول الابى باستىعىن ورنالاستىردى. وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى جاساندى كول جانە سۋ قويماسىنا دەيىن كەڭەيىپ، 11 سۋ الابىندا اۋماعى ءبىر شارشى كيلومەتردەن تومەنگى تابيعي كولدەرگە، سونداي - اق 56 جاساندى كولگە، 676 سۋ قويماسىنا تۇگەلدەي كول باستىعى، قويما باستىعى ورنالاستىرىلدى.
بۇكىل رايوننىڭ ۇلكەندى - كىشىلى وزەندەرىندە تۇگەلدەي ايقىن كۇزەتشى ورنالاستىرىلدى. 2018 - جىلدان بەرى رايونىمىزدا 15 مىڭ 789 ءار دارەجەلى وزەن - كول باستىعى 400 مىڭ ادام - رەتتەن استام شارلاۋ - تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، وزەن - كولدەردەگى ءبىر قىدىرۋ كورنەكتى ماسەلەلەردى شەشىپ، وزەن - كولدەردى شارلاۋ - تەكسەرۋ ۇنەمىلىككە اينالدى.
”بىتىراندى جونگە سالۋدان“ ”جۇيەلى جونگە سالۋعا“ دەيىن رايونىمىزدا وزەن - كول سۋ جۇيەسىنىڭ قۋانىشتى حابارلارى ارت - ارتىنان تارالدى، بىلتىر بۇكىل رايونىمىزدا 73 نەگىزگى وزەننىڭ 173 ءتۇيىندى وزەن الابىنىڭ سۋ ساپاسىنا باقىلاۋ - ولشەۋ، باعالاۋ جۇرگىزىلدى، ناتيجەدە 16 مىڭ 300 كيلومەتر جالپى وزەن ارالىعىندا Ⅲ-Ⅰتۇرىندەگى سۋ ساپاسى ％99.4ىن ۇستاپ، مەملەكەت باعالاۋ جۇرگىزگەن 72 ماڭىزدى سۋ فۋنكتسيالىق وڭىرىندە سۋ ساپاسىنىڭ ولشەمگە جەتۋ سالىستىرماسى ％98.6 بولدى.
اتى دا، ناقتى ۇقىعى دا بار بولىپ، وزەن - كول ورتاسى كورنەكتى جاقساردى
وزەن - كول باستىعى ”اتى باردان“ ”ناقتى ۇقىعى بارعا“ قالاي اينالدى؟ دالمە - دالدىككە كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن شينجياڭ وزەن - كولدەردى تەكسەرۋدى، قايتا تەكسەرۋدى جالپى بەتتىك ورىستەتىپ، وزەن - كول ءتىزىمىن، وزەن - كول باستىعى ءتىزىمىن كەمەلدەندىرىپ، جاي - جاپسارى انىق، جاعدايى ايقىن بولۋدى ورىندادى، ونىڭ ۇستىنە ءار دارەجەلى وزەن - كولدەردە ”ءبىر وزەنگە ءبىر شارا قولدانۋ“، ”ءبىر كولگە ءبىر شارا قولدانۋ“ جوباسىن جاساپ، وزەن - كولدەردىڭ ”دەنساۋلىعىن“ جاپپاي تەكسەرىپ، ماسەلەلەردى ىشكەرىلەي تاۋىپ، شارالاردى ايقىنداپ، وزەن - كول ماسەلەسىن رەتتەۋ - جونگە سالۋدى پارمەندى ىلگەرىلەتىپ، بۇكىل رايوننىڭ وزەن - كولى شىت جاڭا تۇسكە ەندى.
”وتكەندەگى وزەن - كولدەردى باسقارۋمەن سالىستىرعاندا، وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىنىڭ ماڭىزدى وزگەرىسى ءاربىر وزەن الابىنا، ءاربىر كولگە دەيىن ناقتىلاندىرىلعاندىعىندا“، - دەدى اۆتونوميالى رايوندىق وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى كەڭسەسىنىڭ جاۋاپتىسى ليۋ حۇڭشياڭ تانىستىرىپ.
وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى اتقارىلعاننان بەرى رايونىمىز تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىمدى جۇيەلى جونگە سالۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، ارناۋلى قيمىلدى ۇزدىكسىز ورىستەتىپ، وزەن - كول ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋدى جانە قورعاۋدى ىلگەرىلەتىپ، وزەن - كولدەردىڭ، سازدىقتاردىڭ ەكولوگيالىق يقۋاتىن ۇزدىكسىز حوعارىلاتتى. شاعىن سۋ الابىنداعى سۋ - توپىراقتى ساقتاۋ ءتۇيىندى ينجەنەرياسىن اتقارىپ، جاراتىلىستىق قورىقتىڭ، مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسىنىڭ سازدىعىن قورعاۋدى جانە قالپىنا كەلتىرۋدى كۇشەيتىپ، سازدىق ەكولوگيالىق ورتاسىن ءونىمدى جاقسارتتى.
ءۇرىمجى ساياپىل كولى مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسىندا الا ۇيرەك، اق قۇتان، اققۋ سياقتى ءتۇرلى سۋ قۇستارى سۋ ايدىنىندا اسىر سالىپ، اسەم كورىنىس قالىپتاستىردى. ساياپىل كولى مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى بىلاي دەپ تانىستىردى: ءۇرىمجى وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن مۇقيات تياناقتاندىرىپ، سۋ قاينارىن باسقارۋدى قاتايتىپ، ساياپىل كولى الابىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن قالپىنا كەلتىرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، جەر استى سۋىن الۋدى شەكتەۋ، ەگىستىكتەن ورماندى، جايلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ، ەكولوگيالىق قالتقى ورمانىن ەگۋ، سۋ باستاپ كولدى تولىقتاۋ ينجەرياسىن باستاۋ سياقتى شارالاردى اتقاردى، قازىر ساياپىل كولى سۋ ايدىنىنىڭ 15.2 شارشى كيلومەتر اۋماعى قالپىنا كەلىپ، كولدىڭ ەكولوگيالىق يقۋاتى بىرتىندەپ قالپىنا كەلدى.
رايونىمىز مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ «سۋدىڭ لاستانۋىنان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋ ارەكەت جوسپارىن» جانە «اۆتونوميالى رايوننىڭ سۋدىڭ لاستانۋىنان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋ قىزمەتى جوباسىن» تياناقتاندىرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، سۋ ورتاسىن باسقارۋدى، لاس زاتتاردى ىعىستىرۋدى تىزگىندەۋدى، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ بويىنشا زاڭ اتقارۋدى كۇشەيتتى. سونىمەن بىرگە، بۇكىل رايونىمىزدا وزەنگە (كولگە) قۇيىلاتىن لاس زاتتاردى ىعىستىرۋ اۋزىن اداقتاۋ، رەتتەۋ، جونگە سالۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرىپ ورىستەتىپ، قالا - قالاشىقتاردىڭ لاس سۋدى جيۋ جانە ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىلارىنىڭ ولقىلىعىن تولىقتاۋدى جەدەلدەتتى.
بۇگىنگى كۇندەرى بۇكىل رايونىمىزدا اۆتونوميالى رايون دارەجەلىدەن جوعارى ونەركاسىپ شوعىرلانعان 84 رايون لاس سۋدى شوعىرلى ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسى مىندەتىن تولىق ورىندادى؛ بۇكىل رايونىمىزدا قالا - قالاشىق تۇرمىستىق لاس سۋلارىن ءبىر جايلى ەتۋ زاۆودىنان جالپى 111ى سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلىپ، بارلىق اۋداننىڭ، قالا - قالاشىقتىڭ تۇرمىستىق لاس سۋلارىن ءبىر جايلى ەتۋدى جاپپاي قامتۋ جۇزەگە اسىرىلدى.
رايونىمىزداعى وزەن - كولدەردىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ ناشارلاۋ بەتالىسى ءونىمدى تەجەلىپ، تيانشان الابىندا وزەن - كولدەردىڭ جاعدايىندا كورىنەرلىك، انىق وزگەرىستەر جارىققا شىقتى.
حوتان قاس تاسى مولىنان شىعاتىن يۇرۇڭقاش وزەنىنىڭ، قاراقاش وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى جۇرت ەندىگارى گۇرىلدەپ توپىراق قازعان ماشيناعا جانە وزەن بويىندا شاعىل شاعىپ، قاس تاسىن قازۋدان قالعان تاستاندى ماتەريالدارعا بولا باس اۋىرتپايتىن بولدى. حوتان ايماعى وزەن ارناسىنىڭ جانە وزەن ارناسىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى ءبىر كيلومەتر اۋماقتاعى شاعىل الاڭدارىن جانە ماڭايىنداعى بۇلىنگەن وڭىرلەردى جالپى بەتتىك جونگە سالىپ جانە جەر قىرتىسى ورتاسىن قالپىنا كەلتىرىپ، وتكەندەگى وزەن جاعاسىنىڭ ورتاسى ناشار بولۋ جايتىن وزگەرتىپ، وزەن الابى ەكولوگيالىق جۇيەسىن بىرتىندەپ قالپىنا كەلتىردى.
ۇزاق ۋاقىت جونگە سالىپ، تازارتىپ، باقىت وزەن - كولدەرىن قالىپتاستىردى
اقسۋ قالاسىنىڭ دولان وزەنى كورىنىس اۋماعىندا جۇرسەڭىز، چاڭجياڭ وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى سۋلى الاپتارعا كەلىپ قالعانداي سەزىنەسىز، كوز الدىڭىز تۇنعان جاپ - جاسىل كورىنىس.
وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى جاپپاي اتقارىلعاننان كەيىن جەرگىلىكتى ورىن سازدىق ەكولوگياسىن قورعاۋ العى شارتىندا تۇتاس وڭىرلىك ساياحات جوباسىن اتقارۋدى جەدەلدەتىپ، بۇگىنگى كۇندەرى دولان وزەنى كورىنىس ءوڭىرى مەملەكەتتىك 4A دارەجەلى كورىنىس وڭىرىنە اينالدى.
وزەن - كولدەردى قورعاۋ جانە جۇيەلى جونگە سالۋ تياناقتانىپ، ونىمدىلىك كورسەتۋدە، رايونىمىزداعى ءارقايسى ايماق، وبلىس، قالا جەكە - جەكە 1 − 2 وزەن - كولدى تاڭداپ، اقاۋسىز وزەن - كولدەن ۇلگى كورسەتۋ قۇرىلىسىن ورىستەتىپ، تازا وزەن - كول، حاۋىپسىز وزەن - كول، جاسىل وزەن - كول، حالىق بۇقاراسى ريزا بولاتىن باقىت وزەن - كولىن بەلسەنە قالىپتاستىردى.
سانجى قالاسىنىڭ كوپ جىلدىڭ الدىنداعى لاس، بىلىققان، ناشار بينحۋ وزەنى بۇل كۇندەرى ۋاكىلدىك سيپاتتى كورىنىس تۇيىنىنە اينالدى، ”بينحۋ وزەنى جاڭالاۋدان بۇرىن تاسقىندى ىعىستىراتىن، تاسقىن سۋىن اعىزاتىن توعان بولاتىن، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتارى جانە لاس سۋلارى وزەن ارناسىن تولتىرا بىتەپ، لاستاپ، سانجى قالاسىنىڭ ەكولوگيالىق كورىنىسى مەن قالانىڭ بەت - بەينەسىنە اۋىر دارەجەدە ىقپال جاسايتىن“، - دەدى سانجى قالاسىنىڭ تۇرعىنى حى ليڭشۋە.
”سانجى قالاسى وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي تياناقتاندىرىپ، بينحۋ وزەنىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن جاڭالاپ، وزەن الابىنىڭ كورىنىسىن قالپىنا كەلتىرىپ، سۋ بايلىعىنىڭ جالپىلىق ونىمدىلىگىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، وزەن - كولدەردى جونگە سالىپ قانا قويماي، وزەن اعارى ماڭايىن قالا تۇرعىندارىنىڭ، ساياحاتشىلاردىڭ دەمالاتىن كورىنىس وڭىرىنە اينالدىردى“، - دەدى سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالى وبلىستىق سۋ يگىلىگى مەكەمەسى وزەن (كول) باسقارۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ليۋ رۇڭ.
بينحۋ وزەنى قۇرىلىسى قالا كورىنىستەرىن جاقسارتىپ قانا قويماي، توڭىرەكتەگى كاسىپ سالالارىنىڭ دامۋىن دا جەتەكتەدى، دينوزاۆر سارايى، كوركەمونەر سارايى، كوركەمونەر كورمە ورتالىعى سياقتى قۇرىلىستار بينحۋ وزەنى ورتالىق باقشاسىمەن ءوزارا جاراسىم تاۋىپ، مادەنيەت رايى كۇشتى، سۋ كورىنىستەرى مەن گۋمانيتارلىق كورىنىستەر ءبىر - بىرىنە ءسان قوسقان كورىنىس قالىپتاستى.
كونچى وزەنىنىڭ بويىندا ادامدار الاڭ ءبيىن كوڭىلدەنە بيلەسە، ىلە وزەنى بويىندا ساياحاتشىلار ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتادى، قىستاعى ماناس وزەنى اققۋ مەكەنىنە اينالدى... باقىت وزەن - كولدەرىنىڭ ۇزدىكسىز كوبەيۋىنە وراي، ادامداردىڭ باقىت كورسەتكىشى دە ۇزدىكسىز جوعارىلاپ كەلەدى.
وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمى قىزمەتىندە، رايونىمىز كىلەڭ وزەن ارناسىن جونگە سالۋدان وزەن الابىن جالپىلىق جونگە سالۋعا، ينجەنەريانى جونگە سالۋدان ەكولوگيانى جونگە سالۋعا، كەزەڭدىك جونگە سالۋدان ۇدايىلىق جونگە سالۋعا، ۇكىمەتتىڭ جونگە سالۋىنان جالپى حالىقتىڭ جونگە سالۋىنا قاراي ويىسىپ، وزەن - كول باستىقتارى وزەندى باسقارىپ، كولدى جونگە سالۋدىڭ جالپىلىق ونىمدىلىگىن ۇزدىكسىز ۇلعايتتى.
ليۋ حۇڭشياڭ مىنالاردى ءبىلدىردى: بۇدان كەيىن رايونىمىز وزەن - كول باستىعى ءتۇزىمىن ۇزدىكسىز تەرەڭدەتىپ، وزەن، كولدەردى تازارتۋ نەگىزىندە، جاسىل ەكولوگيالىق جۇيە قالىپتاستىرىپ، ءاربىر وزەندى، ءاربىر كولدى جان ەلىتەر كورىنىسكە، اقاۋسىز وزەن - كولگە، باقىت وزەن - كولىنە اينالدىرادى.
