− نانحۋ كولىندە قىزىل قايىقتى قورعادىم
□شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى يۋان جىنيۇي، يۇي ۋان
”اشەكەيلى قايىقتان توڭكەرىس ءۇنى تاراپ، كوممۋنيستىك پارتيا قۇرىلىپ، جۇمىسشىلار مەن ديقاندار شاتتاندى“. جىجياڭنىڭ جياشيڭى − جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 1 - قۇرىلتايى نانحۋ ءماجىلىسى اشىلعان جەر، سونداي - اق جۇڭگو توڭكەرىستىك قىزىل قايىعىنىڭ جەلكەن جايعان جەرى. ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان ”قىزىل قايىقتاعىلار“ قىزىل قايىقتى ومىرلەرىمەن قورعاپ، ەڭ رياسىز سۇيىسپەنشىلىكتەرىمەن قىزىل قايىق حيكاياسىن شەرتتى.
قايىق جاساۋ
1921 - جىلى جازدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مەملەكەتتىك 1 - قۇرىلتايى شاڭحايدان جياشيڭنىڭ نانحۋ كولىندەگى ءبىر اشەكەيلى قايىقتا اشۋعا اۋىستىرىلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگى سالتاناتپەن جاريالاندى. سونىمەن وسى اشەكەيلى قايىق جۇڭگو توڭكەرىسى تاريحىندا قىزىل قايىق دەگەن اتپەن ماڭگىلىككە جازىلىپ، جۇڭگو توڭكەرىسى قاينارىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان كەزدە وسى اشەكەيلى قايىقتىڭ ءىز - دەرەگىن تابۋ قيىنعا تۇسكەن. 1959 - جىلى نانحۋ توڭكەرىستىك ەسكەرتكىش سارايى سالىنا باستايدى. قازىرگى ساراي باستىعى جاڭ شيان - ي ەسكە ءتۇسىرىپ بىلاي دەدى: ساراي سالۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى كەمەنى قايتا جاساۋ بولدى. كوپ جاقتىڭ ىسپاتتاۋى مەن ىجداعاتتىلىقپەن قالپىنا كەلتىرۋىندە بەيجيڭگە جونەلتىلگەن قايىق ۇلگىسى ماقۇلداندى. قاربالاس قۇرىلىس جۇرگىزۋ ارقىلى 1959 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنىنەن بۇرىن نانحۋ كولىندە قىزىل قايىق اشىق اسپان مەن تۇنىق سۋ اراسىندا قايتا جارىققا شىقتى.
”قايىق تۇلعاسىنىڭ باسىم كوپ بولىگىن جاساۋعا اكەم، 2 جەزدەم، شاكىرت اعا جانە مەن قاتىناستىم“. جياشيڭ قايىق جاساۋ زاۆودىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار باستىعى شياۋ حايگىن سول كەزدەگى قايىق جاساعان كەزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ: ”كوپشىلىك ۇستەمەلەپ جۇمىس ىستەدى، ءار كۇنى تۇندە ۇيلەرىنە دە قايتپاي، شارشاعاندا شاعىن بولمەدە جانتايىپ دەمالدى“، - دەدى.
گۋاڭشيدەن تاسىپ اكەلىنگەن شىرشا اعاشىنان جياڭسۋدان ۇسىنىس ەتىلگەن ەڭ جاقسى ناقىش سالۋ ۇستازى ەسكەك، سىرىق، شارباق توسەك، شاشىراتا قاعىلعان ۇشكىر قازىق، ءبارى - ءبارىن قايتا - قايتا ىجداعاتتىلىقپەن مايدالاپ، اسا قۇنتتىلىقپەن اسەمدەدى.
”قايىق تۇلعاسىنا كۇلگىن جىلتىر سىر جاعىلدى، بۇل سىردىڭ ورتانىڭ اۋا تەمپەراتۋراسىنا بولعان تالابى وتە جوعارى، تەمپەراتۋرا، ءسوز جوق، 25 سەلتسي گرادۋس اينالاسىندا بولۋى كەرەك. الايدا سول كەزدە اۋا رەتتەگىش تە، جەلدەتكىش تە جوق، نە ىستەۋ كەرەك؟ كوپشىلىك ەسكىلىكتى ءتاسىل قولدانىپ، پەشكە وت جاعىپ، قازانداعى سۋدى قايناتىپ، بولمە ءىشىن بۋلاندىرىپ، وسى ادىسپەن تەمپەراتۋرانى ساقتادى“، - دەدى شياۋ حايگىن.
نەشە 10 جىل ۋاقىت زىمىراپ وتسە دە، ۇستالاردىڭ اۋەلگى ماقساتى وزگەرمەدى. ”سول كەزدە قايىقتى ەشكىم دە اقشا ءۇشىن جاسامادى، قايتا توتەنشە داڭق سەزىندى. قىزىل قايىق اۋىزعا الىنسا بولعانى، ىشتەي قاباعات قۋانامىن“، - دەپ ءسوزىن ساباقتاعان شياۋ حايگىن: ”ومىرىمدە 30 نەشە قايىق جاسادىم، وسى قىزىل قايىقتى جاساۋعا قاتىناسقانىما ءوزىمدى توتەنشە تالەيلى سانايمىن“، - دەدى.
قايىقتى قورعاۋ
20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىندا شياۋ حايگىن قىزىل قايىقتىڭ جانىندا تۇرىپ، نانحۋ توڭكەرىستىك ەسكەرتكىش سارايىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە بايانداما جاسادى، كورەرمەندەر قاتارىندا جاڭ شينجى ەسىمدى قايىق قورعاۋشى جاس قىزمەتكەر تۇردى. 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى ول نانحۋ كولىندەگى قىزىل قايىقتىڭ ادال قورعاۋشىسى بولدى.
”ادەتتەگى اعاش قايىقتى وسىنشاما كوپ جىل ساقتاۋ قيىن. الايدا نانحۋ كولىندەگى قىزىل قايىق بۇعان ۇقسامايدى، بۇل ءبىزدىڭ انا قايىعىمىز، ەشقانداي بوداۋ بەرۋمەن ساناسپاي ونى قورعاۋىمىز كەرەك“. 1985 - جىلى جاڭ شينجى نانحۋ توڭكەرىستىك ەسكەرتكىش سارايىنا قىزمەتكە تۇرىپ، نەگىزىنەن، قىزىل قايىقتى رەمونتتاۋ، قورعاۋ سياقتى قىزمەتتەرگە جاۋاپتى بولدى.
ءبىر جىلدا ءبىر رەت كىشى - گىرىم، 2 جىلدا ءبىر رەت ۇلكەن رەمونت بولادى، ءار جولعى رەمونت بارىسىندا جاڭ شينجى مەن قىزمەتتەستەرى قىزىل قايىقتىڭ مىڭنان استام ۇساق بولشەكتەرىن ءبىر - بىرلەپ تەكسەرىپ شىعادى. شىلىڭگىر ىستىق كەزدە ولار شىجىعان كۇن استىندا قىزىل قايىقتىڭ اعاش تاقتايشالارىنا تۇڭ اعاشى مايىن جاعادى. 8 رەت جاعىلاتىن تۇڭ اعاشى مايىن ءبىر رەت جاعىپ بولعان سوڭ كەپتىرىپ، ونان سوڭ تاعى جاعىپ، تۇڭ اعاشى مايىنىڭ اعاش تاقتايشالارىنا تۇگەلدەي سىمىرىلۋىنە كەپىلدىك ەتەدى. ”جازدا باسقالار جاڭبىر جاۋىپ اۋانىڭ سالقىنداۋىن تىلەسە، ءبىز جاۋىن سەبەبىنەن رەمونتقا نۇقسان تيۋىنەن الاڭدايمىز، تۇڭ اعاشى مايىن جاعۋ سىندى وسى ءبىر جۇمىس باسقىشىنا 50 نەشە كۇن ۋاقىت كەتەدى“.
تايفىڭ داۋىلى تۇرعاندا، جاڭ شينجى مەن قىزمەتتەستەرى قىزىل قايىقتىڭ جانىنان كەتپەي، جەلدىڭ باعىتى مەن سۋ دەڭگەيىنە نەگىزدەلىپ، قىزىل قايىقتى ىقتاسىن ورىنعا قاراي ۇزدىكسىز بۇرىپ وتىرادى؛ اياز بولعاندا، ولار سۇيەكتەن وتەتىن مۇزداي سۋىق كول سۋىنان قورىقپاستان قىزىل قايىقتىڭ مۇز قىراۋى مەن قاسات قارلارىن تازالايدى...
2018 - جىلى جاڭ شينجى داڭقپەن زەينەتكە شىقسا دا، ىلعي قوناقتارىن، دوستارىن باستاپ قىزىل قايىقتىڭ جانىنا بارىپ حيكايا شەرتەدى. ”قايدا بارسام دا، نانحۋ كولىندەگى قىزىل قايىقتى جوندەۋشىمىن دەيمىن“، ”شاعىن قايىقتا ۇلى پارتيا دۇنيەگە كەلدى، قىزىل قايىق رۋحى جۇڭگوعا جەتەكشىلىك ەتتى. قىزىل قايىقتى قورعاۋ نەتكەن داڭقتى ءىس دەسەڭىزشى!“.
قايىقتى جىرلاۋ
جاڭ شينجىنىڭ ايەلى دە، قىزى دا نانحۋ توڭكەرىستىك ەسكەرتكىش سارايىنا ءتۇسىندىرۋشى بولىپ ىستەيدى. ايەلى شۇي جينچياۋ كەزىندە جياشيڭ رايونى بەيجيڭ تەاتر ۇيىرمەسىنىڭ بەتكە ۇستار ارتيسى بولعان، 1984 - جىلى نانحۋ توڭكەرىستىك ەسكەرتكىش سارايىنا كەلىپ قىزمەت ىستەگەن. قارشادايىنان نانحۋ كولىنىڭ جاعاسىندا وسكەن قىزى جاڭ ي بۇگىندە قىزىل قايىقتىڭ جانىنداعى ايتۋلى تۇسىندىرۋشىگە اينالدى.
”اكە - شەشەم قىزمەتىمدەگى ارداقتى ۇستازدارىم، ۇشەۋىمىز اڭگىمەلەسسەك ءۇش اۋىز ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى ’نانحۋ‘ جانە ’قىزىل قايىق‘ دەگەننەن ايرىلمايدى“. جاڭ ي بىلاي دەدى: ”شەشەم ماعان ءتۇسىندىرۋشى قاراماققا ادەمى كورىنگەنىمەن، جاپاعا شىداۋعا دايىندالۋى كەرەك، جەكەنىڭ ساپاسىنا قويىلاتىن تالاپ وتە جوعارى دەسە، اكەم نانحۋ كولىندەگى قىزىل قايىق حيكاياسىن جاقسى ايتۋ داڭقتى ءارى جاپالى بورىش، ارالدى، سارايدى وتباسىڭ ساناۋىڭ كەرەك دەگەن“...
وسى بىرنەشە جىلدا جاڭ ي قىزىل قايىقتى كورۋگە كەلگەن كوپتەگەن ادامدى قابىلدادى. تاماشالاۋشىلار ونىڭ تۇسىندىرمەسىن تىڭداسا، ول دا تاماشالاۋشىلاردىڭ ءون - بويىنان تابىس سەزىمىنە كەنەلدى. جاڭ ي كەزىندە 80 نەشە جاستاعى قارت قىزىل ارميا جاۋىنگەرىن قابىلداعان، كاريا دوڭگەلەكتى ورىندىققا وتىرىپ، قىزىل قايىققا قاراپ ەرەكشە اسەرلەنەدى. ول جاڭ يعا: ”جاسىم ۇلعايدى، ەڭ ۇلكەن ارمانىم جياشيڭنىڭ نانحۋ كولىنە كەلىپ قىزىل قايىقتى ءوز كوزىممەن كورۋ ەدى“، - دەگەن.
”اعا بۋىندارىمىز بىزگە ۇلگى كورسەتىپ كەتتى، قازىر مەن سوڭعى ۇرپاقتارعا ۇلگى كورسەتۋىم كەرەك!“، - دەدى جاڭ ي.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 1 - ايدىڭ 21 - كۇنى حاڭجوۋدان بەرگەن حابارى)
