شينجياڭنىڭ دامۋى مەن العا باسۋى كوپكە ايان
امەريكانىڭ بۇرىنعى مەملەكەت ىستەر حاتشىسى پومپەو شينجياڭ ۇيعۇر ۇلتى مۇسىلماندارىنا جانە باسقا دا از ۇلتتارعا قاراتا ”ءناسىل جويۋ“ جانە ”ادامزاتقا قارسى قىلمىس“ وتكىزدى دەپ كوكىدى، بۇل شىندىقتى ەلەپ - ەسكەرمەگەن ناعىز ساندىراق، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا قيسىنسىز سوقتىققاندىق جانە قاساقانا كۇيە جاققاندىق،ءبىز بۇعان كۇشتى نارازىلىق بىلدىرەمىز جانە باتىل قارسى تۇرامىز.
شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتى سياقتى از ۇلتتاردىڭ جان سانى ۇزدىكسىز ارتىپ كەلەدى. ساناق مالىمەتتەرىندە كورسەتىلۋىنشە، 2010 − 2018 - جىلعا دەيىن شينجياڭداعى تۇراقتى جان سانى 21 ميلليون 815 مىڭ 800 ادامنان 24 ميلليون 867 مىڭ 600 ادامعا مولايىپ، 3 ميلليون 51 مىڭ 800 ادام كوبەيىپ، ％13.99 ارتقان. مۇنىڭ ىشىندە ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى 10 ميلليون 171 مىڭ 500 ادامنان 12 ميلليون 718 مىڭ 400 ادامعا مولايىپ، 2 ميلليون 546 مىڭ 900 ادام كوبەيىپ، ％25.04 ارتقان؛ حانزۋ ۇلتىنىڭ جان سانى 8 ميلليون 829 مىڭ 900 ادامنان 9 ميلليون 6 مىڭ 800 ادامعا مولايىپ، 176 مىڭ 900 ادام كوبەيىپ، ％2.0 ارتقان. ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ ارتۋ مولشەرى تۇتاس شينجياڭ جان سانىنىڭ ارتۋ مولشەرىنەن جوعارى بولىپ قالماستان، ءتىپتى حانزۋ ۇلتى جان سانىنىڭ ارتۋ مولشەرىنەن كورنەكتى جوعارى بولعان. دۇنيەدە جان سانى مۇنداي جىلدام ارتقان ”ءناسىل جويۋ“ بولعان با؟ ءبىز پومپەوعا مىنانى قاتاڭ ەسكەرتەمىز: مىنا ساندى مالىمەتتەردى، ءسوزسىز، ەسىڭە ساقتا، شىندىققا قۇرمەت ەت، ەندىگارى ويدان وسەك - اياڭ قيىستىرما!
شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىن قولدايدى. ءبىز «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭىن»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا زاڭىن» مۇقيات دايەكتىلەندىرىپ، ۇلتتاردىڭ مەيلى جان سانى از - كوپ بولسىن، دامۋ دەڭگەيى جوعارى - تومەن بولسىن، تۇگەلدەي تەرەزەسى تەڭ بولۋىنا تاباندى بولىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تەرەزەسى تەڭ تۇرعىدا مەملەكەت ىستەرىنە قاتىناسۋ، باسقارۋ ۇقىعى مەن ءوز ءوڭىرىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ ىستەرىن ءوزى باسقارۋ ۇقىعىن شىنايى قامتاماسىز ەتتىك. شينجياڭدا 5 اۆتونوميالى وبلىس، 6 اۆتونوميالى اۋدان، 42 ۇلتتىق اۋىل بار. اۆتونوميالى جەرلەردىڭ ءار دارەجەلى حالىق قۇرىلتايلارى مەن حالىق ۇكىمەتتەرى ءوز ءوڭىرىنىڭ ىستەرىن باسقارۋ ۇقىعىن جۇرگىزەدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى تەپە - تەڭ زاڭدىق مارتەبەدەن يگىلىكتەنەدى، نەگىزگى زاڭ مەن زاڭداردا بەرىلگەن سايلاۋ جانە سايلانۋ ۇقىعىنان يگىلىكتەنەدى، مەملەكەت ىستەرىن باسقارۋعا قاتىناسۋ، ءدىني سەنىم ەركىندىگى، ءبىلىم الۋ، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ، ءوز ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە مۇراگەرلىك ەتۋ سياقتى ءتۇرلى ۇقىقتاردان يگىلىكتەنەدى. ماسەلەن، اۆتونوميالى رايوندىق 13 - كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلدەرىنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلدەرى ％64.2تى يەلەيدى، اۆتونوميالى رايوندىق ساياسي كەڭەس 12 - كەزەكتى كوميتەتىندەگى مۇشەلەردىڭ ىشىندە از ۇلت مۇشەلەرى ％46.7تى يەلەيدى. ءبىز پومپەوعا مىنانى قاتاڭ ەسكەرتەمىز: سەنىڭ شىندىقپەن ساناسپاي، بىلەرمەندىك ىستەۋىڭە بولادى، الايدا ساندىراق شىندىقتى بۇركەمەلەي المايدى، ساندىراقتىڭ تويتارىسسىز - اق توزىپ جوعالاتىندىعى داۋسىز!
شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى ءونىمدى قورعالدى جانە جالعاستىرىلدى. بۇرىننان بەرى ءبىز ۇلتتاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ۇقىعىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتىپ، ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن زاڭ بويىنشا قورعادىق جانە جالعاستىردىق، اسقاقتاتتىق. قازىر شينجياڭداعى ۇلتتار نەگىزىنەن 10 ءتۇرلى ءتىل - جازۋدى قولدانادى، ءار دارەجەلى، ءار ءتۇرلى مەكتەپتەر حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل، قىرعىز، سىبە سياقتى 6 ءتۇرلى ءتىل - جازۋدى قولدانىپ وقىتۋ جۇرگىزەدى. از ۇلت ءتىل - جازۋلارى ءادىليا، اكىمشىلىك، وقۋ - اعارتۋ، اقپارات - باسپا ءسوز، راديو جانە كينو - تەلەۆيزيا، ينتەرنەت سياقتى سالالاردا جانە كۇندەلىكتى تۇرمىستا جاپپاي قولدانىلىپ، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن جالعاستىرۋ مەن دامىتۋدى ءونىمدى جەبەدى. ءبىز از ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنە قۇرمەت ەتىپ جانە قورعاپ، ءار ۇلتتىڭ بايىرعى شىعارمالارىن بەلسەنە جيناپ، قورعاپ، شۇعىل قۇتقارىپ، جوعالىپ بارا جاتقان ۇيعۇر ۇلتىنىڭ «قۇتتى بىلىگىن» اۋدارىپ باسپادان شىعاردىق، قىرعىز ۇلتىنىڭ ەپوسى «ماناس»، موڭعۇل ۇلتىنىڭ ەپوسى «جاڭعىر» سياقتىلاردى قامتىعان كوپتەگەن حالىقتىق اۋىز ادەبيەت تۋىندىلارىن رەتتەپ، باسپادان شىعاردىق، ۇيعۇر مۇقامى، قىرعىزدىڭ ەپوسى «ماناس» يۋنەسكونىڭ ”ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى ۋاكىلدەرى تىزىمىنە“ ەنگىزىلىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتى ءونىمدى قورعالدى جانە جالعاستىرىلدى. وسىنىڭ بارلىعى پومپەونىڭ كوزىنە شالدىقپادى ءارى كورگىسى دە كەلمەدى، ءوز قيالىنداعى بويىنشا، اۋىزىنا كەلگەنىن كوكىدى، داتتاپ جالا جاپتى. ءبىز پومپەوعا اۋىز وزىمدىكى دەپ ەندىگارى كوكي بەرمەۋدى قاتاڭ ەسكەرتەمىز!
شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتىلدى جانە قورعالدى. ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتۋ جانە قورعاۋ − جۇڭگونىڭ ءبىر نەگىزگى ساياساتى، دىنگە سەنەتىن ازاماتتار دىنگە سەنبەيتىن ازاماتتارمەن بىردەي ساياسات جانە ەكونوميكا، قوعام، مادەنيەت جاقتارداعى ۇقىقتاردان تەڭ يگىلىكتەنەدى. ءبىز دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ قالىپتى ءدىني قيمىلى مەن ءدىني قاجەتىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتىپ، ءدىني قيمىل ورىندارى مەن ءدىني قيمىل شارت - جاعدايىن كۇش سالا جاقسارتىپ، قالىڭ دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە تولىق قۇرمەت ەتتىك جانە قورعادىق. ءبىز ءار ۇلتتىڭ كيىم - كەشەك، اس - سۋ، ۇيلەنۋ، مەرەكە - مەيرام، سالت - سانا، ءولىم - ءجىتىم سياقتى جاقتارداعى ادەت - عۇرپىنا تولىق قۇرمەت ەتىپ، مۇسىلمانشا ازىق - تۇلىكتەردىڭ ءوندىرىس - تيجارات قيمىلدارىن ولشەمدەستىرىپ، شينجياڭداعى مۇسىلمانشا تاعامدار تۇتىناتىن ادەت - داعدىسى بار ۇلتتاردىڭ اس - سۋ ادەت - عۇرپىنا كەپىلدىك ەتتىك. شينجياڭداعى قاتىستى ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءداستۇرلى مەرەكەسى بولعان ”قۇربان ايت مەرەكەسى“، ”ورازا ايت مەرەكەسى“ زاڭدى الەۋمەتتىك مەرەكە ەتىپ بەلگىلەندى. جەرلەۋ ادەت - عۇرپى بار ۇلتتارعا الەۋمەتتىك قابىرىستاندىققا ارناۋلى جەر اجىراتىلىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ نەگىزگى ۇقىق - مۇددەسى قامتاماسىز ەتىلدى. پومپەو تاراتقان شىندىققا جاناسپايتىن سوزدەر ونىڭ ءوزى قۇراستىرىپ، ءوزى رەجيسەرلىك ىستەگەن وسەك - اياڭدار. ءبىز پومپەوعا مىنانى قاتاڭ ەسكەرتەمىز: وسى جەردە تۋىلىپ، وسى جەردە ءوسىپ - جەتىلگەن شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى سەنىڭ ”زاۋالعا بەت العان اپەرباقاندىعىنىڭ“ شىنايى ماقساتىن ايقىن بىلەدى، سەنىڭ ىستەگەن ءىسىڭ، قىلعان قىلىقتارىڭنىڭ بارلىعى قۇر قيال عانا!
”سان وتىرىك ءبىر شىندىقتى بۇركەمەلەي المايدى: ءار ۇلت حالقىنىڭ قۇلشىنۋىنىڭ ارقاسىندا، شينجياڭنىڭ قوعامى ورنىقتى بولدى، دامۋى ءۇرتىس تاماشا بەتالىسقا بەت الدى، حالقى تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشتى. شينجياڭدا ءۇرتىس 4 جىل بويى زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك دەلولارى تۋىلمادى. 2014 - جىلدان 2019 - جىلعا دەيىن شينجياڭنىڭ وڭىرلىك ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى 919 ميلليارد 590 ميلليون يۋاننان ءبىر تريلليون 359 ميلليارد 710 ميلليون يۋانعا ءوسىپ، جىلىنا ورتا ەسەپپەن ％7.2 ارتتى. حالىق تۇرمىسى ايتارلىقتاي جاقساردى، قالا، اۋىل نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ ورەسى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، قوعامدىق قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسى كۇن سايىن كەمەلدەندى، تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىنا قاتىناسۋ سالىستىرماسى ％99.7كە جەتىپ، جالپى حالىق تەگىن دەنساۋلىق تەكسەرۋدەن يگىلىكتەنىپ، تۇتاس شينجياڭداعى 14 ايماق، وبلىس، قالا تۇگەلدەي جوعارى قارقىندى تاس جول داۋىرىنە ءوتتى، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شەشۋشى سيپاتتى جەڭىسكە قول جەتكىزدى.
شىندىق پەن ناقتى جاعداي الدىندا، پومپەونىڭ كورسە دە كورمەسكە سالىنىپ، ءوزى قولدان جاساعان جۇڭگوعا قارسى تۇرۋ قۇر قيالىمەن اداسقان بەتىنەن قايتپاۋىنداعى ماقسات جۇڭگونىڭ شينجياڭىنداعى ۇلتتار قاتىناسىنا ىرتكى سالۋ، شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعىن بۇلدىرۋگە ۇرىنۋ. شينجياڭنىڭ قوعامى ورنىقتى بولعان، ەكونوميكاسى گۇلدەنگەن، حالقى تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشكەن تاماشا جاعدايىن تۇتاس دۇنيە ءجۇزى كورىپ، ءبىلىپ وتىر، ونى پومپەو تاراتقان وسەك - اياڭ جوققا شىعارا المايدى. پومپەو سىندى زاۋالعا بەت العان اپەرباقاننىڭ، ءسوزسىز، تاريحتىڭ ماسقارالىق دىڭگەگىنە مىقتاپ شەگەلەنەتىندىگى داۋسىز!
