انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ جىلي
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ شەشۋشى شايقاسىن جۇرگىزۋدە اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى الدىمەن جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. بيىل كوكتەم مەرەكەسى كەزىندە ءپايزاۋات اۋدانى جامباز اۋىلى جىبەكشى قىستاعىنىڭ تۇرعىنى امۇت اجى مەن شامشى سىمايىل قاتارلى كورشىلەر اڭگىمەلەسكەندە قىستاق تۇرعىندارىنىڭ حاۋىپسىز، تازا قۇبىر سۋىن ءىشىپ وتىرعاندىعىن اۋزىنان تاستامايدى. ولار «باقىتتى ومىرگە جەتكىزگەن ءتاتتى سۋ» دەگەن ءان دە جازىپتى.
2020 - جىلدىڭ الدىڭعى جارتىسىندا ءپايزاۋات اۋدانىنىڭ قالا، اۋىل اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ينجەنەرياسى اياقتاپ، ءپايزاۋات باس فەرماسىن قامتىعان 470 مىڭنان استام ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشتى، بۇل شينجياڭداعى بارلىق كەدەي حالىقتىڭ كەرمەك، سور سۋعا ءۇزىلدى - كەسىلدى قوش ايتىپ، اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگىنىڭ جاپپاي جۇزەگە اسقاندىعىن كورسەتەدى.
كەدەي حالىقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن جاپپاي شەشۋ − رايونىمىزدىڭ سۋ يگىلىگى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدەگى ”ماڭداي الدى ينجەنەرياسى“. ”13 - بەسجىلدىقتان“ بەرى رايونىمىز جالپى 13 ميلليارد 200 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، اۋىل - قىستاق اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگىن بەكەمدەۋ، جوعارىلاتۋ نىسانىنان 400دەن استامىن اتقارىپ، جيىنى ءبىر ميلليون 520 مىڭ كەدەي حالىقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشىپ جانە ناتيجەلەرىن بەكەمدەپ، جوعارىلاتىپ، بۇكىل رايوننىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شايقاسىنىڭ جەڭىسىنە جەتۋىنە، اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋدى ءۇرتىس ىلگەرىلەتۋىنە بەرىك سۋ يگىلىگى تىرەگىن قالادى.
كەرمەك، سور سۋعا قوش ايتىپ، الاڭسىز سۋ تۇتىندى
سۋ − تىرشىلىكتىڭ قاينارى، اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى حالىق بۇقاراسىنىڭ ءومىرىنىڭ سالاماتتىعىنا سايادى.
سۋ تاپشىلىعى سەبەبىنەن اۋدان ورتالىعىنىڭ ورنىن بۇرىن 3 رەت اۋىستىرعان شەريا اۋدانىندا كوپتەگەن ەگىنشى - مالشىلار ”اۋىز سۋدىڭ 3 اتتاپ سەكىرۋىنە“ كۋا بولدى. 2 - ايدىڭ 7 - كۇنى شەريا اۋدانى شەريا اۋىلى اقكول قىستاعىنىڭ 69 جاستاعى تۇرعىنى رەجەپ قاسىمنىڭ ەسكە الۋىنشا، بالا كەزىندە جازدا سەل كەلگەندە، قىستاق تۇرعىندارى سۋدى اشىق كولشىككە باستاپ كەلىپ ساقتاپ، كەيىن تۇتىنادى ەكەن. كولشىكتە ساقتالعان سۋ ىستەتىلىپ تاۋسىلعان سوڭ، قىستاق تۇرعىندارى قيىر الىستان ەسەك اربامەن سۋ تاسيدى ەكەن.
كولشىك سۋ تازا بولماعان سوڭ، ىشكەن ادامنىڭ ءىشى وتەدى. 1985 - جىلى مەملەكەت ”اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، اۋىز سۋدى تازارتۋ“ ينجەنەرياسىن اتقارىپ، شەريا اۋدانى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ زاماندار بويى كولشىك سۋىن تۇتىنۋ تاريحىن اياقتاتتى. 2005 - جىلى شەريا اۋدانى سۋ ساپاسى ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن، قالا، اۋىلداعى سۋمەن قامداۋ ينجەنەرياسى، جازىقتاعى 3 اۋىل، ءبىر قالاشىقتاعى حاۋىپسىز اۋىز سۋى قۇبىر جەلىسىن بەكەمدەۋ، دەڭگەيىن جوعارىلاتۋ، جاڭالاۋ ينجەنەرياسى سياقتىلاردى باستاپ اتقاردى. 2019 - جىلى 9 - ايدا ءموپ - ءمولدىر، ءتاتتى قۇبىر سۋى وتباسىلارعا جەتىپ، ادامدار ءبىر - بىرىنە اسىعا حابارلاپ، ايرىقشا قۋانىشقا شومدى.
شەريا اۋدانى سياقتى وڭتۇستىك شينجياڭدا قۇمدى ءشول مەن تاۋ اراسىنا قىستىرىلىپ، ۇزاق جىلدار قۋاڭشىلىق بولاتىن از جاۋىندى كوپتەگەن جەرلەردە ەگىنشى - مالشىلار ۇرپاقتار بويى كولشىك سۋىن، كەرمەك، سور سۋ تۇتىنىپ كەلدى. ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ حاۋىپسىز سۋ تۇتىنۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ ءۇشىن، مەملەكەت وراسان زور قارجى كۇشىن، زات كۇشىن سالىپ، اۋىل - قىستاقتاعى اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن بار كۇشپەن شەشتى.
”13 - بەسجىلدىق“ مەزگىلدە شينجياڭ اۋىل - قىستاق اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ينجەنەرياسى نىسانىنان 400دەن استامىن اتقارىپ، بارلىق كەدەي حالىقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى شەشىلىپ، وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ قۇمدى ءشول قويناۋىنداعى، شەت، شالعاي، بيىك، سۋىق تاۋلى وڭىرىندەگى قۇبىر سۋى جەتكىزىلمەگەن 67 قىستاقتىڭ بارلىعىنا قۇبىر سۋى جەتكىزىلدى.
ءتاتتى سۋ كەدەيلىكتەن ارىلۋعا دەم بەرىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ ءونىمى ارتتى
اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ اۋىز سۋ ساپاسى ايتارلىقتاي جاقسارعان سوڭ، حاۋىپسىز، قولايلى قۇبىر سۋىن ەگىنشى - مالشى بۇقارا پارتيا اكەلگەن ”باقىت سۋى“، ”سالاماتتىق سۋى“ دەپ اتادى. سونىمەن بىرگە، قالا، اۋىل اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ينجەنەرياسى دا ەگىنشى - مالشىلاردىڭ كەدەيلىكتەن ارىلۋىنا، كىرىستى ارتتىرۋىنا، اۋىل - قىستاق كاسىپ سالالارىنىڭ دامۋىنا دەم بەرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شەشۋشى شايقاسىنىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋگە، اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋگە ”قاينار بۇلاق، جاندى سۋ“ ۇستەدى.
”ءبىز وندىرگەن ۇننىڭ ىشكى وڭىردەگى بازاردا بارعان سايىن قارسى الۋعا بولەنۋى كەلپىن اۋدانىنىڭ تاماشا ەكولوگيالىق ورتاسىندا وسكەن جاسىل، ورگانيكالىق ءبيدايدىڭ ارقاسى، سەرىكتەستىگىمىز زەرتتەپ اشقان تومەن جىلدامدىقتا، تومەن قىسىمدا، تومەن تەمپەراتۋرادا ۇن تارتۋ تەحنولوگياسى سياقتى وزىق ءوندىرىس تەحنيكالارى قالا، اۋىل اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ينجەنەرياسى اكەلگەن جوعارى ساپالى سۋدان ءتىپتى قول ۇزە المايدى“، - دەدى 2 - ايدىڭ 5 - كۇنى شينجياڭ ەلنۇر اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم - تەحنيكا اشۋ شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ القا باستىعى ادىلجان نياز.
الدىڭعى عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا سۋ يگىلىگى مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى بۇكىل ەل بويىنشا سۋ بايلىعىن تەكسەرگەن سوڭ، كەلپىن اۋدانىنىڭ سۋ ساپاسى جونىندە ”بۇكىل اۋدان كولەمىندە جاقسى سۋ جوق“ دەپ قورىتىندى جاسادى. سۋ بايلىعىنىڭ تاپشىلىعى، سۋ ساپاسىنىڭ ناشارلىعى − كەلپىن اۋدانىنىڭ 1985 - جىلى مەملەكەت دارەجەلى كەدەي اۋدان بولىپ بەلگىلەنۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى. بۇل اۋدان 1995 - جىلدان باستاپ 20 نەشە جىلعا جالعاسقان اۋىز سۋ تازارتۋ قىزمەتىن ىستەدى، 2018 - جىلدىڭ اياعىندا تۇتاس اۋدانداعى ءار ۇلت بۇقاراسى ”ءتاتتى سۋ ءداۋىرىن“ باستادى، 2019 - جىلدىڭ اياعىندا بۇكىل اۋدان تۇتاسىمەن كەدەيلىكتەن ارىلىپ، كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستادى.
جاقسى سۋ بايلىعى بولعان سوڭ، كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىنا نەگىز قالاندى. كەلپىن اۋدانى گەزلىك قالاشىعىنىڭ گەزلىك قىستاعىنداعى تۇرعىندار ءموپ - ءمولدىر سۋمەن اتىز سۋارىپ، شامعۇردىڭ ”بايۋ جەمىسىنە“ اينالۋىنا ءنار بەردى؛ كەلپىن قالاشىعى قاراكۇت قىستاعىنداعى تاۋىق باعىمشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن وتباسىلار تازا سۋعا قول جەتكىزىپ، شوجەلەردىڭ قاتارعا قوسىلۋ مولشەرى ارتتى...
قامتاماسىزداندىرۋ تاعى دا كۇشەيتىلىپ، ساپا تاعى دا جوعارىلادى
اۋىل - قىستاقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى − كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ شەشۋشى شايقاسىنىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە قول جەتكىزۋدىڭ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋدىڭ نەگىزگى قامتاماسىزدىعى، اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ ستراتەگياسىن اتقارۋدىڭ شەشۋشى بۋىنى ءارى قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيى مەن باسقارۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋدى قاجەت ەتەتىن جۇيەلى ينجەنەريا.
قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى اۋىل - قىستاقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا سۋ مولشەرى، سۋدان پايدالانۋدىڭ قولايلىلىق دەڭگەيى، سۋمەن قامداۋعا كەپىلدىك ەتۋ مولشەرى، سۋ ساپاسى سىندى 4 ءتۇرلى كورسەتكىشتى قاتاڭ اتقارىپ، اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگىن ءونىمدى تۇردە قامتاماسىز ەتتى. قازىر قىزىلسۋ وبلىسىنىڭ اۋىل - قىستاقتارىندا اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگىن وتباسىلارعا جەتكىزۋ ينجەنەرياسىنىڭ پايداسى كورىلىپ وتىر، تۇتاس وبلىس بويىنشا بارلىق قىستاقتا سۋ اقىسىن جيناۋ جۇيەسى ورناتىلىپ، سۋ اقىسى زەردەلى سۋ ساعات ارقىلى ەسەپتەلىپ، جينالىپ، وتباسىلاردى سۋمەن قامداۋ جۇزەگە اسىرىلدى ءارى 24 ساعات ۇزدىكسىز سۋمەن قامدادى.
بىلتىر شىڭگىل اۋدانى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ ارناۋلى تۇرلەرىن بىرىكتىرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ساياتىن قارجى، جەرگىلىكتى قارىز جانە ەگىنشى - مالشىلاردىڭ قۇرىلىسقا ات سالىسۋى سياقتى تاسىلدەر ارقىلى اۋىل - قىستاقتاردا كوپ ءتۇرلى اۋىز سۋ نىساندارىن ۇزدىكسىز سالىپ جانە جاڭادان سالىپ، اۋىل - قىستاقتا اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ينجەنەريالارىنىڭ ويداعىداي سالىنۋىن، ويداعىداي باسقارىلۋىن، پايدالانىلۋىن، ودان ۇزاق ۋاقىت يگىلىك كورۋدى جۇزەگە اسىردى.
”13 - بەسجىلدىقتان“ بەرى رايونىمىزدىڭ اۋىل - قىستاقتاردا سۋمەن قامداۋ، قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيى كورنەكتى جوعارىلاپ، اۋىل - قىستاقتا 1289 ورىندا شوعىرلى سۋمەن قامداۋ ينجەنەرياسى سالىندى، قۇبىر سۋىنىڭ جالپىلاسۋ مولشەرى، شوعىرلى تۇردە سۋمەن قامداۋ مولشەرى، سۋمەن قامداۋعا كەپىلدىك ەتۋ مولشەرى تۇگەلدەي ％90تەن استى.
سۋ يگىلىگى ارقىلى كەدەيلىكتەن ارىلتۋ جەتىستىكتەرىن بەكەمدەۋ، كەڭەيتۋ ءۇشىن، رايونىمىز 2025 - جىلعا بارعاندا اۋىل - قىستاقتا قۇبىر سۋىنىڭ جالپىلاسۋ مولشەرىن ％99.3كە، شوعىرلى تۇردە سۋمەن قامداۋ مولشەرىن ％99.7كە، كولەمدەنگەن ينجەنەريانىڭ قىزمەت وتەيتىن جان سانىنىڭ سالىستىرماسىن ％92.1كە، 1000 ادامنان جوعارى ينجەنەريا سۋ كوزدەرىن قورعاۋ ءوڭىرىن بەلگىلەۋ مولشەرىن ％100 جەتكىزىپ، قالا مەن اۋىلدا سۋمەن قامداۋدى ءبىر تۇلعالاندىرۋدى، ينجەنەريا قۇرىلىستارىن ولشەمدەندىرۋدى، جۇمىستى باسقارۋدى ولشەمدەندىرۋدى، جوندەۋ، كۇتىمدەۋدى مامانداندىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، ”قايناردان شۇمەككە دەيىنگى“ باياندى داميتىن اۋىل - قىستاقتىڭ اۋىز سۋ حاۋىپسىزدىگى ينجەنەريا قۇرىلىسىن جانە جۇرگىزۋ، باسقارىپ كۇتىمدەۋ جۇيەسىن ورناتىپ، سۋمەن قامداۋدا قالامەن بىردەي ساپادا بولۋ، بىردەي ولشەمدە بولۋ، بىردەي قامتاماسىز ەتىلۋ، بىردەي قىزمەت وتەلۋ نىساناسىنا جەتۋدى جوسپارلادى.
