− مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەني مۇرا ساڭجى حالىق ءانى كۋا بولعان ”قىزىل ءتۇستى رومانتيكا“
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى سۋ شياۋجوۋ، رۋان جوۋ − ۋي
”تۇت اعاشى كۇلتەلەپ ءبۇر جارعاندا، كوڭىلدى ارناپ حات جازدىم قالقاتايعا. ەلىم ءۇشىن اتتاندىم، سەن قولدادىڭ، كەلە الماسام اي اۋناپ، جىلدار ءوتىپ، باقىت سيلا كوڭىلى بار باسقا جانعا“. 1928 - جىلى جازدىڭ ءبىر كۇنى، قىزىل ارميانىڭ شىجاڭى حى جينجاي وسى ساڭجى حالىق انىمەن اياۋلى جارى داي گۇيشياڭمەن ماڭگىلىك قوشتاستى.
ءبىر ايدان استام ۋاقىتتان كەيىن، حى جينجاي شىمىن نيشا قالاشىعىنداعى سوعىستا نەبارى 27 جاسىندا ەرلىكپەن قۇربان بولدى.
”تۇت اعاشى كۇلتەلەپ ءبۇر جارعاندا، ساعىنىشپەن حات جازدىم سۇيگەن جارعا. كەلگەنىڭشە كۇتەمىن ايلاپ - جىلداپ، ءبىر وزىڭە ارناعان كوڭىلىمدى، قالاي عانا سيلايمىن باسقا جانعا“. 1931 - جىلى جازدا توسىن قايعىلى حابار ەستىگەن داي گۇيشياڭ اۋىر قايعىعا باتتى.
ول ءومىر بويى كۇيەۋگە شىقپادى، 60 نەشە جىلدا دەرلىكتەي ءار كۇنى كۇيەۋىنىڭ قابىرىنا بارىپ وسى ءاندى ايتتى، ءار كۇنى ءبىر، ەكى ماساڭ جاپىراعىن ءۇزدى، ومىردەن وتكەندە ونىڭ قالدىرعان اعاش ساندىعى ماساڭ جاپىراعىنا تولدى.
حۋنان - حۋبەي - سىچۋان - گۇيجوۋ توڭكەرىستىك بازاسىندا حى جينجاي مەن داي گۇيشياڭ سياقتى ”قىزىل ءتۇستى رومانتيكا“ حيكاياسى جەرگىلىكتى ورىندا ۇنەمى كەزدەسەتىن ماساڭ اعاشىنداي تاۋ، دالاعا كەڭ تارادى.
اعا بۋىن قۇربانداردىڭ رۋحى ماساڭ اعاشىنداي جەلگە قۇلامايدى، قارعا يىلمەيدى، ءورت بۇتاق، جاپىراعىن كۇيدىرگەنىمەن، تامىرى باياعىسىندا قايسارلىقپەن ومىرشەڭدىك كۇشىن جويماي، كوكتەم سامالىمەن تاعى دا جاڭا بۇرشىك جارادى!
قاقاعان قىس مەزگىلىندە ءتىلشى كەزىندەگى حۋنان - حۋبەي - سىچۋان - گۇيجوۋ توڭكەرىستىك بازاسىنىڭ وزەكتى ءوڭىرى − حۋنان ولكەسىنىڭ جاڭجياجيە قالاسىنا باردى. بۇل جەر سول جىلدارى سوعىس مايدانى بولاتىن، بۇگىنگى تاڭدا دۇنيە جۇزىلىك جاراتىلىستىق مۇرالار جانە ايگىلى كورىنىس وڭىرىنە اينالدى.
يۇڭديڭ رايونى دارۇڭشي داڭق اۋلاسىندا سوڭعى ءومىرىن تىنىشتىقپەن وتكىزىپ جاتقان حوۋ زۇڭيۋان 7 جاستان اسقاندا اكە - شەشەسى، اعايى، اعا - جەڭگەسى قاتارلى 7 اداممەن بىرگە قىزىل ارمياعا قاتىناسىپتى.
”ءبىر بومبى ماڭىمدا جارىلىپ، سوقپا تولقىنى مەنى وزەنگە قۇلاتىپ ءتۇسىردى، باعىما جاراي اتتىڭ قۇيرىعىنان جىبەرمەي ۇستاپ العاندىعىمنان سۋعا كەتپەدىم“. حوۋ زۇڭيۋان قاريا: ”اكەمنىڭ قۇرساعىنا وق ءتيىپ، بىرنەشە كۇن وتپەي اۋىر جاراقاتتان قايتىس بولدى. ۇيىمىزدەگى 8 ادامنىڭ دەنى شايقاستا ءولدى“، - دەدى.
حۋنان - حۋبەي - سىچۋان - گۇيجوۋ توڭكەرىستىك بازاسى جانە قىزىل 2 -، 6 - جۇنتۋان، سونداي - اق وسى نەگىزدە قۇرىلعان قىزىل 2 - باعىت ارميا گومينداڭ ارمياسىنىڭ 500 مىڭنان استام اسكەري كۇشىن شاۋجايلاپ، ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسى جانە جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن وشپەس ەلەۋلى ەڭبەك قوستى.
جۇڭگو جۇمىسشى - ديقان قىزىل ارمياسى 2 - باعىت ارمياسىنىڭ ۇزاق جورىققا اتتانعان جەرى ەسكەرتكىش سارايىنا قويىلعان ءبىر مۇسىندەگى 3 قىزىل ارميا اسكەرىنىڭ بارلىعى جالعىز بىلەكتى ەكەن. ەسكەرتكىش سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى تان جاڭحىڭ تىلشىگە قىزىل 2 - باعىت ارمياسىنان ”ەل شاڭىراعىن كوتەرگەن جالعىز بىلەكتى جياڭجۇننان“ ۇشەۋى شىققاندىعىن، ولار حى بيڭيان، يۇي چيۋلي، يان فۋشىڭ ەكەندىگىن ايتتى.
ءتۇسىندىرۋشى گۋ شيۋچين كوزىنە جاس الا وتىرىپ بىلاي دەپ تانىستىردى: 1935 - جىلى 12 - ايدىڭ 21 - كۇنى، سول جىلى 22 جاستاعى قىزىل ارميانىڭ شىجاڭى حى بيڭيان قيان - كەسكى شايقاستا وڭ جاق بىلەگىنە وق ءتيىپ جارالانادى، جاراقاتى اسقىنىپ كەتكەندىكتەن بىلەگىن كەسىپ تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. ناركوز جوق بولعاندىقتان، حى بيڭيان شيپاگەرگە اعاش كەسەتىن ارامەن جارالانعان بىلەگىن كەسىپ تاستاۋدى ايتادى.
”اعاش ارامەن“ ەكى ساعاتتان اسا ۋاقىت ارالايدى، جانىنا باتىپ اۋىرعاندا حى بيڭيان اۋزىنداعى ورامالدى تىستەپ تەسىپ جىبەرەدى. حابار تاۋىپ جەتىپ كەلگەن حى لۇڭ جەردەن بىرنەشە پارشا قان بولعان سۇيەك پارشاسىن تەرىپ الىپ، ماڭىنداعى قىزىل ارميا كادرلارىنا، جاۋىنگەرلەرگە: ”قاراڭدارشى! بۇل حى بيڭياننىڭ سۇيەگى، كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسىنىڭ سۇيەگى، قانداي بەرىك دەشى!“، - دەيدى.
جاڭجياجيە قالالىق پارتكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى گوۋ تيانباۋ تىلشىگە بىلاي دەدى: 1927 - جىلدان 1936 - جىلعا دەيىن، جاڭجياجيە وڭىرىندە ىلگەرىندى - كەيىندى 200 مىڭنان استام ادام توڭكەرىسكە قاتىناستى، 20 مىڭنان استام ادام قىزىل ارمياعا قاتىناستى، 60 مىڭنان استام ادام جۇڭگو توڭكەرىسى جولىندا داڭقپەن قۇربان بولدى، كوپتەگەن وتباسىلارى ءۇي ىشىمەن ەرلىكپەن قۇربان بولدى.
جاڭجياجيە قالاسى توڭكەرىستىك بايىرعى رايون قۇرىلىسىن جەبەۋ قوعامىنىڭ باستىعى چىن مەيلين بىلاي دەدى: قىزىل ارميا قولباسى - جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىك ءىسى ساڭجى حالىق انىندە ايتىلاتىن نۇرلى بولاشاققا تالپىناتىن جاۋىنگەرلىك دابىلدى جارىققا شىعاردى − ”اشتى بۇرىش جەيمىن دەسەڭ، اشتىدان قورىقپاۋ كەرەك، قىزىل ارمياعا قاتىناسام دەسەڭ، ولىمنەن قورىقپاۋ كەرەك. پىشاق مويىنعا تىرەلىپ باس كەسىلسە، كەسەدەي تىرتىق عانا قالادى!“.
ۋليڭ تاۋ قويناۋىنا قادام تاستاساڭىز، اعا بۋىن قاھارمانداردىڭ ەجەلگى تۇراعى، قىزىل ارميا شيپاحاناسى، سوعىس مايدانىنىڭ جۇرتى، قىزىل سوۆەتتىڭ ەسكى جۇرتى... سانسىزداعان اسىل ارمان ۇستاعان، قيان - كەسكى وتكەن ىستەر، ماساڭ ورمانىندا قان مەن ءورت، قايعى مەن قۋانىش بولىپ اتقىلاۋدا.
قىزىل 2 - جۇنتۋاننىڭ ساقا جاۋىنگەرى ۋي تيانلۋ بىلاي دەپ ەسكە الدى: اسكەري بولىمدە ۇنەمى استىق تاپشى بولىپ قالادى، جابايى كوكونىس تەرىپ، اعاش تامىرىن قازىپ ازىق ەتەتىنبىز. اندا - ساندا پىسقان كارتوپ بولىنەتىن، ەرەكشە ءدامدى، ەرەكشە قادىرلى سەزىلەتىن، قولمەن قاپسىرا ۇستاپ جەيتىنبىز، تۇگىن قالدىرماي جەپ الاتىنبىز. كەيبىرەۋلەر اشتىققا شىداماعاندا كارتوپتى شايناماي جۇتىپ جىبەرەتىن. باسقالاردىڭ اسىقپاي جەگەنىن كورگەندە وكىنىپ وتىراتىن. كەي كەزدەرى كارتوپ از، ادام كوپ بولعاندىقتان، كارتوپتى جارىپ جابايى كوكونىسكە قوسىپ قايناتىپ پىسىرىپ، كوپشىلىك ءبولىپ جەۋشى ەدى.
جاڭجياجيە حۋنان - حۋبەي - سىچۋان - گۇيجوۋ توڭكەرىستىك بازاسى ەسكەرتكىش سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى شۇي دان، ءتۇسىندىرۋشى دۋ شۋاڭ بىلاي دەدى: قىزىل ارميا قاي - قاشان دا بۇقارانىڭ قامىن ويلادى، زورەكەرلەرگە سوققى بەرگەندە جيناپ العان نارسەلەردى بىلدىرتپەي بۇقاراعا ۇسىندى؛ بۇقارانىڭ ەگىن ەگۋىنە، سۋ تاسۋىنا، ءۇي جوندەۋىنە كومەكتەستى؛ بۇقارانىڭ ءبىر ساباق ينە - ءجىبىن المادى، بۇقارانىڭ قىلتيعان ءشوبى مەن بۇتاسىنا دەيىن تيىسپەدى... ەسكەرتكىش سارايىندا سول جىلدارعى قىزىل ارميانىڭ بازار باعاسىنان جوعارى باعامەن كوكونىس ءوسىرۋشى ديقانعا تولەگەن ون كۇمىس تەڭگەسى قازىرگە دەيىن ساقتالۋدا.
چىن مەيلين بىلاي دەدى: قىزىل داۋىل مەن اق تەررورلىق الدىندا حالىق كوممۋنيستىك پارتياعا ىلەسۋ تالعامىن جاساپ، ارمياعا بەلسەنە قاتىناستى، سوعىسقا كومەك كورسەتتى، زاتتاي، قارجىلاي جىلۋ جينادى...
ساڭجى حالىق ءانى وسى جونىندە بىلاي دەپ جىرلادى: ”قىزىل ارميانى العاش رەت نانشان تاۋىنان اتتاندىرعاندا كۇزگى جەل تۇرىپ، سەبەزگى جاڭبىر جاۋىپ، ىزعار بەتتى ايمالادى... قىزىل ارميانى ونىنشى رەت اتتاندىرىپ قايتىپ كەلگەندە ۋليڭ تاۋىنىڭ توبەسىنە مۇنارا ورنادى...“، ”كەلىنشەك، تەز ورنىڭنان تۇرىپ ەسىك الدىنا شىراق ءىل؛ جول جارىق بولسا، جولداستاردىڭ جۇرۋىنە قولايلى بولادى“.
ەتەنە تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك ورناتىپ، ءولىم - ومىردە بىرگە بولدى، قىزىل ارميانىڭ قولباسىلارى مەن جاۋىنگەرلەرى سوعىس مايدانىندا ءولىمدى تىپتەن ەلەڭ قۇرلى كورمەدى.
قىزىل 4 - ارميا 1 - شىسى 1 - تۋانىنىڭ تۋانجاڭى حى گۇيرۋ سوعىس مايدانىندا بىلاي دەپ اتتان سالدى: ”جولداستار، كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ كۇرىش تاماق جەي الۋى ءۇشىن اتتانىڭدار!“، اسكەرلەردىڭ الدىنا شىعىپ، جاڭبىرداي جاۋعان وققا قاراماي اتوي سالعاندا، دەنەسىنىڭ 7 جەرىنەن وق ءتيىپ، 33 جاسىندا ەرلىكپەن قۇربان بولدى.
1951 - جىلى حى لۇڭ نەمەرە جەڭگەسى چىن گۇييىڭگە (حى گۇيرۋدىڭ شەشەسى) جازعان حاتىندا بىلاي دەيدى: جيەنىم گۇيرۋدىڭ قانى بوستان - بوسقا اققان جوق، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ جەڭىسىنە ۇلەس قوستى، وتە داڭقتى!
ءتىلشى تىلشىلىك ىستەگەن كەزىندە نۋ ورماننىڭ تەرەڭ قويناۋىنا، بۇلاقتىڭ، وزەننىڭ جاعاسىنا بارسىن، الدە قالا، اۋىلدىڭ مادەنيەت، دەنە تاربيە الاڭىنا بارسىن، حىشيە اتتى جۇردەك پويەزدا نەمەسە جوعارى قارقىندى تاس جولدا جۇيتكىگەن اۆتوبۋزدا وتىرسىن، بار الاپتان ساڭجى حالىق ءانىنىڭ قىزىل تاۋ جىرى قۇلاعىنا ەستىلدى، بار الاپتان قۇلپىرعان، گۇلدەنگەن كورىنىستەردى كوردى.
سىلي اۋدانى شيكوۋ قالاشىعى جاڭشۋ قىستاعىنداعى ”سوۆەتتىك شيكوۋ رايوندىق ۇكىمەتتىڭ“ ەسكى جۇرتى تۇرعان جەردەگى ەگىنجايعا جينچيۋ المۇرتى، ءجۇزىم، قاربىز، شاپتول كەڭىنەن ەگىلگەن؛ سۋ جاعاسىنداعى قايراڭدا دا دالالىق كەڭەيتىلگەن ساياحاتتىق سەزىنۋ نىسانى قۇرىلىپتى.قىستاق تۇرعىنى ۋاڭ جياشۇن تىلشىگە بىلاي دەدى: تۇتاس قىستاقتا اينالىمعا بەرىلگەن 680 مۋدان استام جەردە ساياحات جانە جەمىس - جيدەك، كوكونىس ءۇزۋ سياقتى جاسىل ەكونوميكا دامىتىلدى، تۇتاس قىستاقتاعى 1300دەن استام قىستاق تۇرعىنى تۇرلىشە دەڭگەيدە كىرىستەرىن ارتتىردى، كەدەي وتباسىلار تۇگەل كەدەيلىكتەن ارىلىپ، دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە ۇمتىلدى.
حى جينجايدىڭ قابىرىنىڭ ءبىر جاعىندا ماساڭ اعاشىمەن قورشالعان ساڭجى اۋدانى حۇڭجياگۋان داڭق اۋلاسى بار. داڭق اۋلاسىنىڭ 60 جاستاعى باستىعى حى شياۋيىڭ ماقتانىشتى تۇردە تىلشىگە ”قايتا قىزمەتكە شاقىرىلۋ كۋالىگىن“ كورسەتتى. 30 نەشە جىلدان بەرى، حى شياۋيىڭ داي گۇيشياڭ سياقتى 100 نەشە توڭكەرىستىك قارتقا قىزمەت وتەپ كەلدى. ”پارتيانىڭ ساياساتى جاقسى، قوعامداعى ءار سالا بارىنشا قامقورلىق جاسادى، داڭق اۋلاسىنىڭ قىزمەتى دە بارعان سايىن جاقسى ىستەلۋدە“.
حۇڭجياگۋان داڭق اۋلاسىنىڭ ارتىندا قاتپار تاۋدىڭ اراسىندا جاسىل ەكونوميكا كوركەيۋدە، سامسىپ تۇرعان جابايى قياق ەل ءىشى - سىرتىنا كۇسەت ساتىلىپ، 80 مىڭنان استام ادامنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ بايۋىنا كۇش ۇستەدى؛ ”ساڭجى اق شايىنىڭ“ ءيىسى چاڭجياڭ الابىنا تارالىپ، ءونىم قۇنى 228 ميلليون يۋانعا جەتتى... بىلتىر ساڭجى اۋدانى ىندەتتىڭ ىقپالىنا جانە سيرەك كەزدەسەتىن نوسەردىڭ سوققسىنا ۇشىراعانىمەن، تۇتاس اۋداندا ارحيۆ تۇرعىزىلىپ، كارتچكالاندىرىلعان كەدەي حالىقتان 29 مىڭ 106 وتباسى، 98 مىڭ 575 ادام تۇگەلدەي كەدەيلىكتەن ارىلدى.
ساڭجى حالىق ءانى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرالارىن جالعاستىرۋشى شياڭ زورۇڭ بىلاي دەدى: ساڭجى حالىق انىنە اعا بۋىنداردىڭ جاراتىلىستىق اپاتتارعا، جاۋعا قارسى اتتانعانداعى مەدەتى سىڭگەن، قازىرگە دەيىن جاڭا داۋىردەگى تاماشا تۇرمىس كارتيناسىن جىرلاۋدا. جاڭا ءان «ەڭ كوركەم تاعى دا باداگۇڭ تاۋىندا» جىرلانعانداي: اسپالى سارايدا اۋليەلەر تۇرادى، سۋ دوڭعالاعىمەن ەگىنجايلار سۋارىلادى؛ اشەكەي شام تاماشا ارمانعا جۇكتى بولىپ، بارابان ءۇنى تاۋ قويناۋىن جاڭعىرتتى؛ اتا - بابامىزدان قالعان ءان مەن ءبي بۇگىنگە دەيىن شۇعىلا شاشىپ كەلەدى...
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 2 - ايدىڭ 3 - كۇنى چاڭشادان بەرگەن حابارى)
