□ حالىق گازەتىنىڭ شولۋشىسى
3 - ايدىڭ 11 - كۇنى 13 - كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ 4 - ءماجىلىسى «مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ سايلاۋ ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ جونىندەگى قارارىن» داۋىسقا سالىپ، كوپ داۋىسپەن ماقۇلداپ، شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ سايلاۋ ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ جونىندە جاڭا نەگىزگى زاڭدىق سيپاتتى تۇزىمدىك ورنالاستىرۋ جاسادى. بۇل شياڭگاڭدا مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى جاسالىپ اتقارىلعان سوڭ، ورتالىقتىڭ شياڭگاڭنىڭ زاڭدارى مەن ساياسي ءتۇزىلىسىن كەمەلدەندىرۋ جونىندەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى شاراسى، وتانشىلداردى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن ”شياڭگاڭدى شياڭگاڭدىقتار باسقارۋدى“ جۇزەگە اسىرۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتىپ، شياڭگاڭدا ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ امالياتىنىڭ نىق قاداممەن الىستارعا جەتۋىنە پارمەندى كەپىلدىك ەتۋدە توتەنشە كەلەلى دە تەرەڭ مانگە يە.
شياڭگاڭ وتان قۇشاعىنا ورالعاننان بەرى مەملەكەت باستان - اياق ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“، ”شياڭگاڭدى شياڭگاڭدىقتار باسقارۋ“، وسكەلەڭ اۆتونوميا باعىتىن جالپى بەتتىك، دۇرىس دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ، زاڭ بويىنشا شياڭگاڭدى جونگە سالۋعا تاباندى بولىپ، نەگىزگى زاڭ مەن شياڭگاڭنىڭ ءتۇبىرلى زاڭى بەلگىلەگەن شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ نەگىزگى زاڭدىق ءتارتىبىن قورعاپ، شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ دەموكراتيالىق تارتىپتە دامۋىن قولداپ، شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونى تۇرعىندارىنىڭ زاڭ بويىنشا دەموكراتيالىق ۇقىعىن جۇرگىزۋىن قامتاماسىز ەتتى. سونىمەن بىرگە، جۋىق جىلداردان بەرى ورتالىق ۇكىمەتكە قارسى تۇرىپ، شياڭگاڭدى بىلىقتىرۋشى ءىشىنارا ەلەمەنتتەر مەن ”شياڭگاڭ تاۋەلسىزدىگى“ كۇشتەرىنىڭ سايلاۋدان پايدالانىپ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىن باسقارۋ جۇلگەسىنە كىرىپ الىپ، ورتالىق ۇكىمەتكە قارسى تۇرىپ، شياڭگاڭدى بىلىقتىرۋ قيمىلدارىن مەيلىنشە جۇرگىزىپ، زاڭ شىعارۋ كەڭەسىنىڭ اينالىمىن شامالارىنىڭ جەتىسىنشە دارمەنسىزدەندىرىپ، ەرەكشە اكىمشىلىك رايونى ۇكىمەتىنىڭ بيلىك جۇرگىزۋىنە قاساقانا كەدەرگىلىك جاساعاندىعىن، ءتىپتى، سىرتقى جاۋ كۇشتەرمەن استاسىپ، سايلاۋدى مەڭگەرۋ ارقىلى باسقارۋ ۇقىعىن تارتىپ الۋعا ۇرىنعاندىعىن، ءسوز جوق، كورە ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل ارەكەتتەر مەن قيمىلدار شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ نەگىزگى زاڭدىق ءتارتىبى مەن زاڭمەن جونگە سالۋ تارتىبىنە اۋىر دارەجەدە زيان جەتكىزىپ، نەگىزگى زاڭنىڭ، شياڭگاڭنىڭ ءتۇبىرلى زاڭىنىڭ جانە شياڭگاڭدا مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭىنىڭ بەدەلىنە اۋىر سايىس جاريالاپ، مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىنا، حاۋىپسىزدىگىنە، دامۋ مۇددەسىنە اۋىر زيان جەتكىزدى، شياڭگاڭ قوعامى كەلەلى جاعدايىنىڭ ورنىقتىلىعىن اۋىر دارەجەدە ءبۇلدىرىپ، شياڭگاڭداعى قالىڭ حالىق جۇرتشىلىعىنىڭ قۇت - ىرىسىنا اۋىر ىقپال جاسادى، بۇعان، ءسوز جوق، باتىل قارسى تۇرۋ ءارى پارمەندى شارا قولدانىپ حاۋىپ - قاتەردىڭ الدىن الۋ جانە ونى جويۋ كەرەك.
جاي پاراسات ءىستى جونگە سالادى، ۇلى پاراسات ءتۇزىمدى جونگە سالادى. شياڭگاڭدا قازىر اتقارىلىپ وتىرعان سايلاۋ ءتۇزىمى مەحانيزمىندە كورنەكتى ولقىلىقتار مەن جەتەرسىزدىكتەردىڭ ساقتالىپ وتىرۋىنداعى ەڭ ماڭىزدى ءبىر سەبەپ ”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋ“ پرينسيبىنىڭ ءالى دە جالپى بەتتىك تياناقتانباۋىندا، ”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋ“ تۇراقتى جاعدايىنىڭ ءالى دە شىنايى قالىپتاسپاعاندىعىندا. مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ «قارارى» شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ سايلاۋ ءتۇزىمىن ونان ارى كەمەلدەندىرىپ، تۇزىمدىك جاقتان ”وتانشىلداردىڭ، شياڭگاڭدى سۇيەتىندەردىڭ شياڭگاڭدى باسقارۋىنا، ورتالىق ۇكىمەتكە قارسى شىعىپ، شياڭگاڭدى بىلىقتىرۋشىلاردى قاتاردان شىعارۋعا“ كەپىلدىك ەتىپ، ءتۇزىم، مەحانيزم جاقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كومەسكى كىناراتتار مەن حاۋىپ - قاتەرلەردى الاستاپ، وتانشىلداردى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن ”شياڭگاڭدى شياڭگاڭدىقتار باسقارۋعا“ شىنايى كەپىلدىك ەتۋ، شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ زاڭ بويىنشا بيلىك جۇرگىزۋىنە جانە ءونىمدى باسقارۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ، شياڭگاڭنىڭ ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ امالياتىن بويلاپ باستان - اياق دۇرىس باعىتپەن العا باسا بەرۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن بولىپ تابىلادى.
”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋ“ − ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ باعىتىنىڭ قاجەتتى مازمۇنى. سوناۋ 1984 - جىلى 6 - ايدا دىڭ شياۋپيڭ جولداس بىلاي دەپ ايقىن اتاپ كورسەتكەن: ”شياڭگاڭدى شياڭگاڭدىقتار باسقارۋدىڭ شەك - شەكاراسى جانە ولشەمى بار، ءسوزسىز، وتانشىلداردى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن شياڭگاڭدىقتار شياڭگاڭدى باسقارۋ كەرەك“. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ امالياتىنىڭ نىق قاداممەن الىستارعا جەتۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتۋدە، ءسوز جوق، ”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋعا“ باستان - اياق تاباندى بولۋ كەرەك. دۇنيە جۇزىنە كوز جىبەرسەك، مەيلى قايسى مەملەكەتتە بولسا دا ءوز وتانىنا ادال بولۋ مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، سونداي - اق سايلاۋعا قاتىناسقان مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ءسوز جوق، بويسۇنۋعا ءتيىستى نەگىزگى ساياسي ءمورالى. شياڭگاڭ جۇڭگونىڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونى، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىر بولىگى، ”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋعا“ تاباندى بولۋ بۇلجىماس قاعيدا. بۇل مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىنا، حاۋىپسىزدىگىنە، دامۋ مۇددەسىنە ساياتىن، شياڭگاڭنىڭ ۇزاق ۋاقىت گۇلدەنىپ - كوركەيۋىنە، ورنىقتىلىعىنا ساياتىن ءتۇبىرلى پرينسيپ. ”وتانشىلداردىڭ شياڭگاڭدى باسقارۋىن“ ورىنداعاندا عانا، ورتالىقتىڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايوندى جالپى بەتتىك باسقارۋ ۇقىعى ءونىمدى تياناقتانادى، نەگىزگى زاڭ جانە ءتۇبىرلى زاڭ بەلگىلەگەن نەگىزگى زاڭدىق ءتارتىپ ءونىمدى قورعالادى، ءتۇرلى تەرەڭ قاتپارلى ماسەلەلەر ءونىمدى شەشىلەدى، شياڭگاڭ باياندى تىنىشتىقتى جۇزەگە اسىرا الادى، سونداي - اق جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى ۇلەس قوسا الادى.
ەرەكشە اكىمشىلىك رايون قۇرۋدىڭ، ەرەكشە اكىمشىلىك رايون ءتۇزىمىن ورناتۋدىڭ ۇقىعى ورتالىقتا. ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ 31 - تارماعىندا بىلاي دەپ بەلگىلەنگەن :”مەملەكەت قاجەت بولعان كەزدە ەرەكشە اكىمشىلىك رايون قۇرادى. ەرەكشە اكىمشىلىك رايوندا اتقارىلاتىن ءتۇزىمدى ناقتى جاعدايعا قاراي مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى زاڭ بويىنشا بەلگىلەيدى“. سايلاۋ ءتۇزىمى شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ ساياسي ءتۇزىمى مەن ساياسي ءتۇزىلىسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى، ورتالىقتىڭ جەتەكشىلىگىندە قاتىستى سايلاۋ ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ كۇمان تاعۋعا كەلمەيتىن زاڭدىق سيپاتقا، ورىندىلىق سيپاتقا، سوزسىزدىك سيپاتقا يە. شياڭگاڭ وتان قۇشاعىنا ورالعاننان كەيىن، ءار جولعى ماڭىزدى سايلاۋ تۇزىمىنە وزگەرىس جاساۋ تۇگەلدەي ورتالىقتىڭ جەتەكشىلىگىندە جۇزەگە اسىرىلعان. بۇل رەت شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىنىڭ سايلاۋ ءتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋدە ”’ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم‘، ’شياڭگاڭدى شياڭگاڭدىقتار باسقارۋ‘، وسكەلەڭ اۆتونوميا باعىتىن جالپى بەتتىك، دۇرىس دايەكتىلەندىرۋ“، ”مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىن، حاۋىپسىزدىگىن، دامۋ مۇددەسىن باتىل قورعاۋ“، ”شياڭگاڭدى زاڭ بويىنشا جونگە سالۋعا تاباندى بولۋ“، ”شياڭگاڭنىڭ ءىس جۇزىندىك جاعدايىنا ۇيلەسىمدى بولۋ“، ”شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىن باسقارۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ“ ماڭىزدى پرينسيپتەرىنە بويسۇنعان، ءسوز جوق، شياڭگاڭنىڭ ءىس جۇزىندىگىنە ۇيلەسەتىن، شياڭگاڭ ەرەكشەلىگىنە يە جاڭاشا دەموكراتيالىق سايلاۋ ءتۇزىمىن ىلگەرىلەتىپ، قالىپتاستىرىپ، قالىڭ شياڭگاڭ تۇرعىندارىنىڭ دەموكراتيالىق ۇقىعىن جۇرگىزۋىنە ەڭ زور دارەجەدە كەپىلدىك ەتىلەدى.
”شياڭگاڭدى شياڭگاڭدىقتار باسقارۋدى“ اتقارۋدا، ءسوز جوق، ”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋعا“ تاباندى بولۋ كەرەك؛ ”وتانشىلدار شياڭگاڭدى باسقارۋعا“ تاباندى بولعاندا عانا، ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ جالپى بەتتىك، دۇرىس دايەكتىلەنەدى، تياناقتانادى. بۇل تاريحتان العان تەرەڭ وي، سونداي - اق امالياتتىڭ قاجەتتى تالابى. ءبىز شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونى سايلاۋ ءتۇزىمىنىڭ كەمەلدەنۋىنە ىلەسە، شياڭگاڭنىڭ دەموكراتيالىق ءتۇزىمىنىڭ ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ تۇزىمدىك جۇلگەسىندە، نەگىزگى زاڭ مەن ءتۇبىرلى زاڭنىڭ ارناسىندا اناعۇرلىم اقاۋسىز، اناعۇرلىم ءساتتى العا قاراي داميتىندىعىنا، شياڭگاڭنىڭ گۇلدەنىپ - كوركەيۋىنىڭ، ورنىقتىلىعىنىڭ ءونىمدى تۇزىمدىك كەپىلگە يە بولاتىندىعىنا ”ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم“ ۇلى ءىسىنىڭ، ءسوز جوق، جاڭا ومىرشەڭدىك كۇشىن قاۋلاتاتىندىعىنا سەنەمىز!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 3 - ايدىڭ 11 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
