انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ حايفىڭ 3 - ايدىڭ 14 - كۇنى ۇرىمجىدەن حابارلايدى. 3 جىلعا جالعاسقان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ ەسكى جۇرت شوعىرلارىن ارحەولوگيالىق تەكسەرۋدە ماڭىزدى ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتتى.
زوركۇت بايىرعى قالا ەسكى جۇرتى ارحەولوگيالىق قازبا نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى، بەيجيڭ داشۋەسى ارحەولوگيا - مادەني مۇرا - مۇراجاي شۋەيۋانىنىڭ پروفەسسورى چىن ليڭ 3 - ايدىڭ 12 - كۇنى تىلشىگە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: زوركۇت بايىرعى قالاسى حان، جين پاتشالىقتارى داۋىرلەرىندەگى تارىم ويپاتىنىڭ سولتۇستىك شەتىندەگى ەڭ جوعارى دارەجەلى ورتالىق قالا ەسكى جۇرتى بولۋعا ءتيىس، ونىڭ قۇرىلىس پىشىندەرى ورتالىق پاتشالىقتاردىڭ ۇلگىسىنە كورنەكتى نەگىزدەلگەن. زوركۇت بايىرعى قالاسىنىڭ قازىلۋى باتىس حان داۋىرىندەگى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ تۇرعان ورنىن تۇراقتاندىرۋدا ماڭىزدى قادام بولىپ، ورتالىق پاتشالىقتاردىڭ شينجياڭدى باسقارۋىن، جىبەك جولىنداعى ەجەلگى قالالار ارحەولوگياسىن زەرتتەۋدە شەشۋشى ماڭىز الادى.
«حاننامادا» جازىلۋىنشا، باتىس حان پاتشالىعى شۋاندي شىنجۋەنىڭ 2 - جىلى (زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىل) ورتالىق ۇكىمەت باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرعان. باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ قۇرىلۋى شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ جۇڭگو كارتاسىنا رەسمي ەنگىزىلىپ، جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگىنە اينالعانىن كورسەتەدى. وسىدان كەيىن تاريحتاعى ورتالىق بيلىكتەر باتىس ءوڭىردى ەجەلگى مەكەن ساناپ، باتىس ءوڭىردى باسقارۋ ۇقىعىن جۇرگىزدى.
چيڭ پاتشالىعى داۋىرىنەن قازىرگە دەيىن، وقىمىستىلار جالپى بەتتىك باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ جۇرتى بۇگىنگى بۇگۇر اۋدانىندا بولۋ كەرەك دەپ قارادى. 2018 - جىلى مەملەكەتتىك مادەني مۇرا مەكەمەسىنىڭ بەكىتۋىمەن بەيجيڭ داشۋەسىنىڭ ارحەولوگيا - مادەني مۇرا - مۇراجاي شۋەيۋانى، شينجياڭ مادەني مۇرالار ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى بىرلەسكەن ارحەولوگيا اترەتىن ۇيىمداستىرىپ، ”ارحەولوگيا جۇڭگو“ كەلەلى نىساندارىنىڭ ءبىرى − ”باتىس ءوڭىر باسقاقتىعى ارحەولوگياسى“ نىسانىن باستاپ، العاشقى مەرزىمدە بۇگۇر اۋدانىنداعى زوركۇت بايىرعى قالا ەسكى جۇرتىنا، كۇيىك شاھار بايىرعى قالا ەسكى جۇرتىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى.
شينجياڭ مادەني مۇرالار ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى كۇيىك شاھار بايىرعى قالاسىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا جاۋاپتى بولدى. بۇل بايىرعى قالا ەسكى جۇرتى بۇگۇر اۋدانىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن شامامەن 20 كيلومەتردەي جەردەگى ءشول دالادا، جەر اۋدانى شامامەن 60 مىڭ شارشى مەتر. باستابىندا كەيبىرەۋلەر: كۇيىك شاھار بايىرعى قالاسى چەدىر قالاسى تۇرعان جەر، ياعني باتىس حان داۋىرىندەگى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ تۇرعان ورنى، - دەپ قارادى. ءبىراق ارحەولوگيالىق قازبالار زامانىمىزدان بۇرىنعى 400 - جىلدان زامانىمىزدان بۇرىنعى 150 - جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتىڭ (چۇنچيۋدىڭ سوڭعى مەزگىلىنەن باتىس حان ءداۋىرىنىڭ العاشقى مەزگىلىنە دەيىن) قالا جۇرتىنىڭ نەگىزگى پايدالانىلعان جانە دامىعان مەزگىلى ەكەندىگىن دالەلدەدى. وسىدان كەيىن قالا ەسكى جۇرتى بىرتىندەپ قۇلدىراۋعا بەت العان ءارى تاستاندى بولعان. نىساننىڭ جاۋاپتىسى، شينجياڭ مادەني مۇرالار ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى داڭ جىحاۋ بىلاي دەپ قارادى: ”كۇيىك شاھار بايىرعى قالاسى قازىرگى تاڭدا شينجياڭنىڭ عىلمي ارحەولوگيالىق قازبا ارقىلى تۇراقتاندىرعان جىل ءداۋىرى ەڭ ۇزاق قالا ەسكى جۇرتى بولىپ، تيانشاننىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىندەگى العاشقى كەزدەگى وركەنيەتتەردىڭ شوعىرلانىپ قالاعا اينالۋىن زەرتتەۋگە شەشۋشى ۇلگى ازىرلەدى“.
بەيجيڭ داشۋەسى ارحەولوگيا - مادەني مۇرا - مۇراجاي شۋەيۋانى زوركۇت بايىرعى قالا جۇرتىنىڭ ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىنا جاۋاپتى بولدى. زوركۇت بايىرعى قالا ەسكى جۇرتى بۇگۇر اۋدان قالاشىعىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن 24 كيلومەتردەي جەردە، كۇيىك شاھار بايىرعى قالا ەسكى جۇرتىنان شامامەن 9 كيلومەتردەي قاشىقتىقتا. بايىرعى قالا ەسكى جۇرتى سىرتقى قورعان، ىشكى قورعان جانە مۇنارا قالا جۇرتى بولىپ بولىنەدى، جالپى اۋدانى شامامەن 330 مىڭ شارشى مەتر.
چىن ليڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: ”جەر قاباتتارىنا جانە قازىپ الىنعان زاتتارعا جاسالعان تۇجىرىمعا نەگىزدەلگەندە، مۇنارا قالا جۇرتىنىڭ قۇرىلىستارى جانگو داۋىرىندە سالىنا باستاعان، جانگودان باتىس حان، شىعىس حان، ۋي، جين پاتشالىقتارى داۋىرلەرىنە دەيىنگى 3 رەت ۇلكەن جوندەۋدەن، وزگەرتىپ سالۋدان وتكەن، نەگىزگى تۇلعاسىنىڭ ءداۋىرى ەكى حان داۋىرىنە ءتان. ەكى حان ءداۋىرى زوركۇت بايىرعى قالاسى ەڭ گۇلدەنگەن ءداۋىر، ۋي، جين پاتشالىقتارى داۋىرىندە قۇلدىراعان. وسى گۇلدەنۋ مەزگىلى ءدال باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىنىڭ داۋىرىمەن سايكەس كەلەدى“.
