قازىرگى تاڭدا شينجياڭ وقۋ - اعارتۋىندا ءتۇبىرلى وزگەرىس تۋىلدى. سۋرەتتە: قاعىلىق اۋدانى بەسارىق اۋىلىنداعى شىعىس ءۇمىت باستاۋىش مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلارى وقۋشىلاردىڭ كىتاپ وقۋىنا جەتەكشىلىك ەتۋدە. □ گازەتىمىزدىڭ ماتەريال سۋرەتى
ازاتتىقتىڭ الدىندا ءبىلىم الۋ دەڭگەيىنىڭ جاپپاي تومەندىگى سەبەپتى شارۋالار سايلاۋدا كوبىنەسە ”بۇرشاق تاستاۋ“ سياقتى تاسىلدەر قولداناتىن.
3 - اي كوكتەم سامالى ەسىپ، كوكتەم شۋاعىن شاشاتىن مەزگىل. ”14 - بەسجىلدىقتىڭ“ جاڭا ساپارىنا ارشىندى قادام باسقان شينجياڭداعى ءار ۇلت پەرزەنتتەرىنىڭ بۇكىل ەل حالقى سياقتى ەرىك - جىگەرى قاۋلاپ، رۋحى تاسقىندادى.
ساپار نەعۇرلىم ارشىندى بولعان سايىن، ونى باستايتىن كۇش سولعۇرلىم قاجەتتى. 100 جىلدىڭ الدىنداعىعا قايىرىلا قاراساق، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى كونە جۇڭگونىڭ تاس قاراڭعى ءتۇن شىمىلدىعىن نايزاعايداي ءتىلىپ ءوتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ العا باسۋ جولىن نۇرلاندىردى ءارى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا شۇعىلالى بولاشاق الا كەلدى.
يمپەرياليزم مەن فەوداليزمنىڭ قوس قابات ەزگىسىنە ۇشىراعان شەت - شالعاي، توماعا - تۇيىق، ناداندىق، مەشەۋلىك جايلاعان وڭىردەن بۇگىنگى تاڭدا ومىرشەڭدىك كۇش قاۋلاپ، تىرشىلىك لەبى ەسكەن جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى وزەكتى رايونىنا دەيىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ مەشەۋلىكتەن العا باسۋعا، قاراڭعىلىقتان نۇر - شۇعىلاعا قاراي بەت الۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى.
توڭكەرىس جالىنى سانانى وياتتى
تاريحتا شينجياڭ ءوڭىرى دۇنيە جۇزىندەگى ”ءتورت ۇلكەن وركەنيەت جۇيەسى“ توعىسقان جەر، كوپ نەگىزدى مادەنيەت توپتالعان، كوپ ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر سۇرگەن جەر بولعان. دەسەدە تاياۋ زاماننان بەرى شينجياڭدا فەودالدىق جەرگىلىكتى ميليتاريستەر چيڭ پاتشالىعىنىڭ ۇستەمدىك ساياساتىنا ءبىر مەزگىل مۇراگەرلىك ەتىپ، ىشكە قاراتا حالىقتى ناداندىقتا ۇستاۋ ساياساتىن اتقاردى، سىرتقا قاراتا ەسىكتى جابۋ شاراسىن قولداندى. وقۋ - اعارتۋىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ دامۋى كەنجە قالعان شينجياڭدى شەكسىز قارا تۇنەك تورلادى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ، شينجياڭعا ايرىقشا نازار اۋداردى، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا نازار اۋداردى. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس جالىنى لاۋلاپ، جۇڭحۋا ۇلتى ءومىر مەن ءولىم قىسىلتاياڭ كەزەڭىندە تۇردى. جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ قوزعاۋشىلىق ەتۋىندە شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسىپ، وتان اۋىرتپالىعىن بىرگە ارقالاپ، ءار ۇلت باۋىرلاستاردىڭ وتباسى - وتان تانىمى، وتانشىلدىق سۇيىسپەنشىلىگى بۇرىن - سوڭدى بولماعان جوعارى ورلەۋگە كوتەرىلدى. شينجياڭداعى ءارقايسى بۇقارالىق توپتار بۇكىل ەلدىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس ۇندەۋىنە بەلسەنە ءۇن قوسىپ، بۇكىل ەلگە: ”شينجياڭ شەت - شالعاي، شەكارا وڭىردە بولعانىمەن، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ وتاندى قۇتقارۋ، وتە - موتە، ءبىزدىڭ جەتپەك ماقساتىمىز، قاي - قاشان دا قارۋدى جاستانا جاتىپ مەملەكەت حالقىمەن بىرگە كۇرەس جۇرگىزۋگە سەرت بەرەمىز“ دەگەن تەلەگرامما جولداپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزەتىن، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستى سوڭىنا دەيىن جالعاستىراتىن بەرىك بەكىمىن تولىق بەينەلەدى. كوممۋنيستەر تاعى تيانشان الابىندا جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسقا جىلۋ جيناپ، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىنە كومەك كورسەتتى. ”اقشاسى بارلار اقشا شىعارىپ، كۇش - قايراتى بارلار كۇش قوستى، كوپشىلىك بىرلەسە وتىرىپ جاپون قاراقشىلارىن جۇڭگودان قۋىپ شىعايىق“ دەگەن سياقتى ۇران - جازبالار ءار ۇلت حالقىنىڭ جىگەرىن تاسقىنداتىپ، جاۋعا تەگىس كەكتەندىردى. 1939 - جىلى 8 - ايدا شينجياڭ جىلۋعا اتالعان جالپى اقشانى جۇمساپ 10 سوعىس ۇشاعىن ساتىپ الىپ مەملەكەتكە تارتۋ ەتتى، وعان ”شينجياڭ ءنومىرلى“ دەپ ات قويدى.
جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ وتاندى قۇتقارۋ قوزعالىسىنىڭ سىنىنان ءوتىپ، كوممۋنيستەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان ءار ۇلتتىڭ العاباسار زيالى جاستارى توڭكەرىس قيمىلدارىن بەلسەنە ورىستەتىپ، ماركسيزم - لەنينيزم يدەياسىن ۇگىتتەدى، توڭكەرىس ۇشقىنى تيانشان الابىندا تۇتانىپ، نۇر شۇعىلا مەن ءۇمىت قاراڭعى تۇندە قايسارلىقپەن بىرتە - بىرتە كۇشەيدى.
1949 - جىلى 9 - ايدىڭ 25 - كۇنى شينجياڭ بەيبىت ازات بولىپ، قارا تۇنەك، مەشەۋ كونە ءتۇزىم تۇبەگەيلى كۇشىنەن قالىپ، نەشە مىڭ جىلدار بويى ءار ۇلت ەڭبەكشى حالقىنىڭ ەزۋگە، قاناۋعا ۇشىراعان ايانىشتى تاعدىرىن تۇبىرىنەن وزگەرتتى، ءار ۇلت حالقى مەملەكەتتىڭ قوجايىنىنا شىنايى اينالدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، پارتيا ورتالىق كوميتەتى تاريح پەن رەالدىق، ساياسي مەن ەكونوميكا، ۇلت پەن ءوڭىر سياقتى فاكتورلاردى تولىق ويلاستىرۋ نەگىزىندە شينجياڭدا ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىن جولعا قويدى. 1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدەگى وسى ۇلى جاسامپازدىق ارەكەتى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءوز - وزىنە قوجايىن بولۋ بەلسەندىلىگىن ونان ارى جۇمىلدىردى، ءار ۇلت حالقىنىڭ سوتسياليزمدى بىرگە قۇرۋ بەلسەندىلىگىن قوزعادى، ۇلتتاردىڭ بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋىنە، بىرگە گۇلدەنىپ - كوركەيۋىنە، دامۋىنا بەرىك نەگىز قالادى.
وزىق مادەنيەت حالىق پاراساتىن تاسقىنداتتى
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى كەلۋدەن بۇرىن شينجياڭ مادەنيەتتە ەرەكشە جۇتاڭ كۇيدە بولاتىن. جۇڭگو كوممۋنيستەرى وسى مۇلگىگەن جۇتاڭدىقتى وزگەرتىپ، شەكسىز ءنار بەردى.
1935 - جىلى 11 - ايدا جۇڭگو كوممۋنيستى يۇي شيۋسۇڭ شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ (شينجياڭ داشۋەسىنىڭ توركىنى) باستىعى بولىپ تاعايىندالىپ، ”ۇلتتى فورما، ماركسيزم - لەنينيزمدى مازمۇن ەتكەن“ وقۋ - اعارتۋ باعىتىن بەلگىلەپ، بۇكىل وقىتۋشى - وقۋشىلاردىڭ ماركسيزم - لەنينيزمدى ۇيرەنۋدى كۇشەيتۋىنە باسشىلىق ەتىپ، شينجياڭ شۋەيۋانىندا ماركسيزمدىك ءومىر كوزقاراسى اعارتۋ تاربيەسىن ورىستەتتى. شينجياڭ شۋەيۋانى وسىلايشا ماركسيزم - لەنينيزمدى تاراتاتىن ماڭىزدى شەپكە اينالدى.
الدىڭعى عاسىردىڭ 30 - جىلدارىندا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ىلگەرىندى - كەيىندى نەشە ءجۇز كادردى شينجياڭعا ماركسيزم - لەنينيزم مەن وزىق مادەنيەتتى تاراتۋعا جىبەرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ دۇنيە ءجۇزىنىڭ العاباسار مادەنيەتىن تۇسىنۋىنە، جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىن ورىستەتۋىنە، ءداۋىر اعىمىنا تەڭەلۋدىڭ ىقتيمالدىققا اينالۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس مەزگىلىندە ەل ىشىندەگى ىقپالعا يە ءبىر توپ العاباسار قايراتكەرلەر جانە زيالىلار ىركەس - تىركەس باتىس بولىككە كەلدى. ولار جۇڭگو كوممۋنيستەرىمەن تىعىز سەلبەسىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، شينجياڭدا ۇلتتاردى نەگىزگى فورما، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستى وزەك، يمپەرياليزمگە، فەوداليزمگە قارسى تۇرۋدى باستى مازمۇن ەتكەن جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىن ورىستەتتى. شەكارا - شالعاي شينجياڭ ”جۇڭگونىڭ ۇلتتى گۇلدەندىرۋىنىڭ ماڭىزدى بازاسى“ دەپ اتالدى.
جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى ماركسيزم - لەنينيزمنىڭ شينجياڭدا كەڭ كولەمدە تارالۋىن ىلگەرىلەتتى. سول كەزدە ماركسيزم - لەنينيزمنىڭ كلاسسيك شىعارمالارى ديحۋاداعى (ءۇرىمجىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى) كىتاپ دۇكەندەرىندە اشىق ساتىلدى، اۋەلى، شەت - شالعايداعى ءۇشتۇرپان اۋدانىندا دا نەشە ءجۇز كىتاپ جارىق كوردى؛
جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ باسقارۋىنداعى «شينجياڭ گازەتى» ماۋ زىدۇڭنىڭ «ۇزاققا سوزىلاتىن سوعىس تۋرالى» قاتارلى شىعارمالارىن جاريالادى، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستى ۇگىتتەيتىن، ماركسيزم - لەنينيزمدى ۇگىتتەيتىن العاباسار شەپ بولدى؛ شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ ساباقحاناسىندا جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن ايگىلى وقىمىستىلار وقىتۋشى - وقۋشىلارعا تاعى ماركسيزمنىڭ نەگىزگى قاعيداسىنان تىكە ساباق بەردى.
جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ وتاندى قۇتقارۋ يدەياسىن بار كۇشپەن ۇگىتتەدى. ”جاڭا اسكەرلەر يىڭى“ توڭكەرىس ءانىن اسقاقتاتا شىرقادى، شىعانداعان ءان اۋەنى ديحۋا قالاسىنا تارالىپ، بۇقارانىڭ وتاندى ءسۇيۋ ىنتاسىن مازداتتى؛ جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن العاباسار قايراتكەرلەر تەاتردى شينجياڭعا اكەلدى، كينو اكتەرلەرى جاۋ دان، شۇي تاۋ سياقتىلار جازعان، ورىنداعان جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس تەاترى «كۇرەس» 10 نەشە كۇن قويىلىپ، تەاترحانالار ءار جولى كورەرمەندەرگە لىق تولدى؛ ايگىلى جازۋشى ماۋ دۇن 4 - مامىر قوزعالىسىنان بەرگى جاڭا مادەنيەتتى كۇشىن سارقا جۇمساي وتىرىپ تاراتتى، ول جاساعان «4 - مامىر قوزعالىسى جونىندەگى تولعانىس» سياقتى 3 رەتكى لەكسياسى سانسىزداعان العاباسار جاستارعا ىقپال كورسەتىپ، شينجياڭنىڭ مادەنيەت قۇرىلىسىنا ءورىس اشۋ سيپاتتى ۇلەس قوستى.
جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى تاعى شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتتى، ءار ۇلت دارىندىلارىن باۋلىدى. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس مەزگىلىندە شينجياڭداعى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا 27 ادام ىلگەرىندى - كەيىندى وقۋ - اعارتۋ اكىمشىلىك تاراۋلارىنىڭ جانە ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ باسشىلىق مىندەتىن جانە وقىتۋ قىزمەتىن وتەدى، مۇنىڭ ىشىندە لين جيلۋ شينجياڭ شۋەيۋاننىڭ وقىتۋ ىستەرى باستىعى مىندەتىن اتقاردى. ولار ءار ۇلت وقۋ - اعارتۋ قىزمەتكەرلەرىن ىنتىماقتاستىرىپ، ءبىر قىدىرۋ پارمەندى شارالار قولدانىپ، شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىنىڭ دامۋىنا جاسامپازدىق سيپاتتى ۇلەس قوستى، شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋ بەت - بەينەسىنىڭ وزگەرۋىن ىلگەرىلەتتى.
حالىقتا سەنىم بولسا، مەملەكەتتە كۇش - قۋات بولادى، ۇلتتا ءۇمىت بولادى. جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىنا سەپكەن وزىق مادەنيەت تۇقىمى وركەنيەتتىڭ العا باسۋىنا تالپىنعان بارلىق ءار ۇلت باۋىرلاستاردىڭ رۋحاني الەمىن نارلەندىرىپ، ولاردىڭ قۋاتتى رۋحاني تىرەگىنە اينالىپ، شينجياڭنىڭ شۇعىلاعا، العا باسۋعا بەت تۇزەۋىن ىلگەرىلەتەتىن ايبىندى كۇش - قۋاتتى ۇيىستىردى.
زەيىن - زەردە مەن كۇش - قۋاتتى ۇيىستىرىپ العا ىلگەرىلەدى
قاينارى تەرەڭ بولسا، اعىنى ۇزاققا بارادى. بۇگىنگى تاڭدا قىزىل ەستەلىكتەرگە تولى شينجياڭ داشۋەسىنىڭ مەكتەپ اۋلاسىندا ءار ۇلت جوعارى مەكتەپ وقۋشىلارى يۇي شيۋسۇڭ جولى، لين جيلۋ داڭعىلى، دۇڭ جۇڭيۋان جولى، جاڭ جۇڭشى جولى سياقتى كوممۋنيستەر مەن العاباسار قايراتكەرلەردىڭ ەسىمى بەرىلگەن جولدارمەن ءجۇرىپ، توڭكەرىستىك اعا بۋىنداردىڭ ىزدەرىن باسىپ، قىزىل گەندى جالعاستىرىپ، قىزىل ءداستۇردى ساۋلەلەندىرىپ، كوممۋنيزم مۇرات - سەنىمدەرىن ونان ارى بەكەمدەدى.
100 جىلدان بەرى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا ورنەكتەگەن قىزىل ەستەلىكتەرگە قايىرىلا قاراساق، ونىڭ ءمانى شينجياڭنىڭ كەدەي، مەشەۋ بەت - بەينەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋىندە عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، يدەيا، مادەنيەت، وقۋ - اعارتۋ كۇشى ارقىلى بۇقارانىڭ ساناسىن وياتقاندىعىندا، بۇقارانىڭ اقىل - پاراساتىن قوزعاعاندىعىندا، مۇرات - سەنىمى بار تالاي ۇرپاق توڭكەرىسشىلەردى، قۇرىلىسشىلاردى باۋلۋىندا، سوتسياليزم ىستەرىنىڭ ءىزباسارلارىن باۋلۋىندا.
جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ وزىق مادەنيەتتى تاراتۋىمەن، سول كەزدەگى شينجياڭ ”تەرەزەنى اشىپ، دۇنيە جۇزىنە نازار سالا باستادى“، جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن العاباسار قايراتكەرلەردىڭ بىرگە قۇلشىنۋىندا كونە ۇلگىدەگى جەكەشە مەكتەپ جاعدايىنان ءالى دە قول ۇزە قويماعان شينجياڭ شۋەيۋانى العاباسار جاستاردى باۋليتىن سارايعا وزگەرتىلىپ، كوپتەگەن جاس وقۋشىلار وسىعان بايلانىستى توڭكەرىس جولىمەن باتىل ءجۇردى.
جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ توككەن تەرىنىڭ ارقاسىندا شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرى بۇرىن بولماعان دامۋعا يە بولدى. تەك جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس مەزگىلىن عانا مىسالعا الار بولساق، 1933 - جىلدان بۇرىن بۇكىل شينجياڭدا تەك 60 نەشە مەكتەپ، 2000 وقۋشى بار بولاتىن. ال، 1942 - جىلعا جەتكەندە شينجياڭدا ۇكىمەت اشقان، قوعام اشقان باستاۋىش مەكتەپ 2463كە، وقۋشىسى 271 مىڭ 100گە جەتىپ، شينجياڭنىڭ ءار ۇلت دارىندىلارىن باۋلۋىنا نەگىز قالادى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ پارمەندى باسشىلىعى بولعاندىقتان، شينجياڭداعى ءار ۇلت كادر - بۇقاراسى ورتاق مۇرات - سەنىمگە، قۇن ۇستانىمىنا، ءمورال كوزقاراسىنا تاباندى بولىپ، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن، توڭكەرىس مادەنيەتىن، سوتسياليستىك وزىق مادەنيەتتى اسقاقتاتىپ، يدەيا، رۋحاني جاقتا تىعىز ىنتىماقتاسىپ، ”كورىكتى شينجياڭ قۇرۋ، وتان ارمانىن بىرگە جۇزەگە اسىرۋ“ جولىندا قۋاتتى رۋحاني كۇش ۇيىستىردى.
بار الاپ جاڭارىپ ماساتىداي قۇلپىردى. جاڭا داۋىرگە وتتىك، سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسى شينجياڭداعى ءار ۇلت كادر - بۇقاراسىنىڭ قىزمەتىنە، تۇرمىسىنا جانە رۋحاني الەمىنە ءسىڭىپ، قوعامدىق سالتتىڭ بەلسەنە العا باسۋىنا جەتەكشىلىك ەتۋدە. 3 - رەتكى ورتالىقتىڭ شينجياڭ قىزمەتى جونىندەگى اڭگىمە ماجىلىسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: يدەولوگيا سالاسى قىزمەتىن ىشكەرىلەي ويداعىداي ىستەپ، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋ ينجەنەرياسىن ىشكەرىلەي ورىستەتۋ كەرەك. جاڭا داۋىردەگى پارتيانىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسىنىڭ ماڭىزدى مازمۇنى رەتىندە، ”شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋ“ شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىق باس نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋعا رۋحاني قوزعاۋشى كۇش جانە اقىل - پاراساتتىق تىرەك ازىرلەدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى اناردىڭ دانىندەي تىعىز ۇيىسىپ، وتاندى سۇيەتىن، شينجياڭدى سۇيەتىن تەرەڭ دە باياندى سۇيىسپەنشىلىكتەرىمەن جاڭا داۋىردەگى جۇڭگوشا سوتسياليستىك شينجياڭ قۇرۋدىڭ سالتاناتتى ساپارىندا زەيىن - زەردە مەن كۇش - قۋاتتى ۇيىستىرىپ، ارشىنداي العا باسۋدا.
