تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   شينجياڭ حابارلارى

شىنايى شينجياڭ جاراسىمدى، ورنىقتى، گۇلدەنگەن، تاماشا ەكەن

− شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى جانە قاتىستى ەلدەردىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى مەن ديپلوماتتارىنىڭ شينجياڭدا ەكسكۋرسيالاۋىنان، ساپارلاۋىنان ەستەلىك

  □ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى لي شيڭ، ميھىرگۇل ناسىر

  3 - ايدىڭ 30 - كۇنىنەن 4 - ايدىڭ 2 - كۇنىنە دەيىن شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى ۆلاديمير نوروۆ جانە قاتىستى ەلدەردىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى مەن ديپلوماتتارى سىندى 30 نەشە ادامنان قۇرالعان ۋاكىلدەر ۇيىرمەسى شينجياڭدى ەكسكۋرسيالادى، ساپاردا بولدى.

      بىرنەشە كۇندە ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىندەگىلەر ءۇرىمجى، قاشقار جانە اقسۋ قاتارلى 3 جەرگە بارىپ، ”شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى تاقىرىپتىق كورمەسىن“ ەكسكۋرسيالاپ، بازارلاردى ارالاپ، بايىرعى قالانى ساياحاتتاپ، مەشىتتەرگە كىرىپ، دىنگە سەنەتىن بۇقارادان جاعداي ۇعىسىپ، كەلەلى حالىق تۇرمىسى ينجەنەريالارى جەتىستىكتەرىن ۇعىسىپ، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتى، ۇلتتار ىنتىماقتى، ءدىن جاراسىمدى بولعان، ەكونوميكا دامىعان شىنايى جاعدايىن ءوز كوزدەرىمەن كوردى.

  ۆلاديمير نوروۆ پەن كوپ ەلدىڭ ەلشىلەرى، ديپلوماتتارى تۇس - تۇستان ”ناعىز شىندىقتى كوزبەن كوردىك“، كەيبىر ەلدەر ايىپتاعان ايتىلمىس ”ادامدىق ۇقىققا قول سۇقتى“، ”ءدىني كەمسىتۋ جۇرگىزدى“ جانە ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالدى“ دەگەندەر شينجياڭدا مۇلدە ءومىر سۇرمەپتى، ايتىلمىس ”ءناسىل جويۋ“، ءتىپتى، قيسىنسىز ساندىراق ەكەن دەستى.

  شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ تاجىريبەسى ۇلگى الۋعا تاتيدى

  ءبىر مەزگىل ۋاقىتتان بەرى شينجياڭ لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ زالالىنا بارىنشا ۇشىرادى، ءار ۇلت حالقىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعى، سالاماتتىق ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ۇقىقتارىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، جۇڭگو كەسكىن شارا قولدانىپ، زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنە زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەردى. الايدا، كەيبىر ەلدەر شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا زىمياندىقپەن شابۋىلداپ، جۇڭگونىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ جولىنداعى قۇلشىنىسىن بۇرمالاپ، وعان كۇيە جاعىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىن قيسىنسىز جازعىردى. شىندىقتىڭ جاعدايى زايىرى قانداي؟

  3 - ايدىڭ 30 - كۇنى ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىندەگىلدەر ۇرىمجىگە كەلە سالىسىمەن ەڭ الدىمەن ”شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى تاقىرىپتىق كورمەسىن“ ەكسكۋرسيالادى. كورمەدە جان تۇرشىكتىرەتىن زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك دەلولارىنىڭ ناق مايدان سۋرەتتەرى ادامدى تىكسىندىردى.

  ”سونشا كوپ جازىقسىز قاراپايىم حالىق اياۋسىز ولتىرىلسە، كەيبىر باتىس جاقتاعى اقپارات قۇرالدارى شىندىقتى ەلەپ - ەسكەرمەي، فاكتتى شاتاستىردى. كەلىپ شىنايى جاعدايدى كورۋ وتە قاجەت ەكەن“. يراننىڭ جۇڭگوداعى باس ەلشىسى مۇحاممەت كەشاۋارزىزادى تاقىرىپتىق كورمەنى كورگەننەن كەيىن كوڭىل كۇيى ۇزاققا دەيىن تىنىشتالمادى. ”يران حالقى دا لاڭكەستىكتىڭ تاقسىرەتىن مەيىلىنشە تارتقان، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋداعى، ۇشقارىلىقتى الاستاۋداعى ءادىس - امالدارى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ، نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتى قورعاۋ باستى ماقساتى مەن پرينسيبىنە بۇكىلدەي ۇيلەسەدى، حالىقارالىق قوعام بىلەك بىرىكتىرىپ، تىزە قوسا سوققى بەرۋى ءتيىس“.

  ”جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ ونىمدىلىگى توتەنشە كورنەكتى ەكەن“. نەپالدىڭ جۇڭگوداعى باس ەلشىسى ماحىندىرا باھادۇر پاندەي بىلاي دەدى: وسىلاي بولىپ قانا قالماستان، جۇڭگو جاق كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى ءدىني ۇشقارى يدەيامەن جۇعىمدالعان، جەڭىل قىلىمىستىق ارەكەت نەمەسە زاڭعا قايشى ارەكەت وتكىزگەن ادامداردىڭ ءدىني ۇشقارى يدەيادان ارىلۋىنا كومەكتەسىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتى تۋىلۋدان بۇرىن، وركەن كۇيىندە جويۋعا قۇلشىنىپ، ۇشقارى يدەيامەن جۇعىمدالعان ادامدارعا جاڭا تۇرمىسپەن قاۋىشۋ ورايىن ازىرلەدى، مۇنداي ءادىس - امال تولىق تۇراقتاندىرۋعا جانە ۇيرەنۋگە، ۇلگى الۋعا تاتيدى.

  قاشقار قالاسىندا ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىنداعىلار مىنانى كوردى: كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ مەكتەبىنەن وقۋ بىتىرگەن تاربيەلەنۋشى گۇلميرا ازىر ۇشقارى يدەيانىڭ شىرماۋىنان قۇتىلىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى، زاڭ بىلىمدەرىن جانە جۇمىستانۋ شەبەرلىگىن يگەرىپ، قازىر ايىنا جۇمىس ىستەۋدەن 5000 يۋان اينالاسىندا كىرىس تاۋىپ، تۇرمىسى وتە جاقسى ءوتىپ جاتىپتى. بۇل امەريكاداعى، باتىس جاقتاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ ايتىلمىس ”ادامدىق ۇقىققا قول سۇقتى“، ”لاگەر“ دەگەن ساندىراقتارىنان مۇلدە باسقاشا ەكەن.

  ”شينجياڭنىڭ لاڭكەستىكتەن ساقتانۋداعى قاتىستى شارالارى بارىنشا القاۋعا تاتيدى، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنا مۇشە بارلىق ەلدەردىڭ وڭىرلىك حاۋىپسىزدىگىنە، ورنىقتىلىعىنا ماڭىزدى ۇلەس قوستى“، - دەدى ۆلاديمير نوروۆ.

  شينجياڭ بارلىق ءىستى رياسىز، بۇكپەسىز، ورىندى ىستەگەن

  قازىر شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسى ءۇرتىس دامىپ، قوعام جاراسىمدى، ورنىقتى بولىپ، حالىق تۇرمىسى ۇزدىكسىز جاقسارىپ، مادەنيەت بۇرىن بولىپ كورمەگەن دارەجەدە گۇلدەنىپ، ءدىن تاتۋ، ۇيلەسىمدى بولدى، الايدا ءىشىنارا ەلدەردەگى كەيبىر ساياسي الاياقتار مەن اقپارات قۇرالدارى شىندىقپەن ساناسپاي، اق پەن قارانى شاتاستىرىپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە دورەكىلىكپەن كيلىكتى.

  ءۇرىمجى قالاسى تيانشان رايونى اق مەشىت، قاشقار قالاسى ايتكار مەشىتى، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانى سياقتى جەرلەردە، ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىنداعىلار مەشىت زالىنىڭ تازا، كەڭ ەكەنىن، تازالانۋ ءۇيى، اسحانا، اۋا رەتتەگىش سياقتى ءتۇرلى قۇرىلعىلاردىڭ تولىق ەكەنىن، دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ ناماز وتەپ جاتقانىن كوردى. بۇل شىندىقتار باتىستاعى كەيبىر ساياسي الاياقتاردىڭ شينجياڭ ”ءدىني سەنىم ەركىندىگىن شەكتەدى“ دەگەن داتتاۋىنا پارمەندى قايتارما سوققى بەردى.

  پاكيستاننىڭ جۇڭگوداعى باس ەلشىسى مويىن حاك بىلاي دەدى: ”شينجياڭ دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ قالىپتى ءدىني قيمىلدارى مەن ءدىني قاجەتىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىزداندىردى، مەشىتتەرگە سەپتەلگەن قۇرىلعىلار وتە تولىق ەكەن، دىنگە سەنەتىن بۇقاراعا بارىنشا قولايلىلىق جاساپتى. كوپتەگەن ادامدار وسىلاردى تۇسىنبەي تۇرىپ، جۇڭگونىڭ ساياساتىن سان - ساققا جۇگىرتتى. شينجياڭ بارلىق ءىستى رياسىز، بۇكپەسىز، ورىندى ىستەگەن، كوپشىلىكتىڭ شينجياڭعا كەلىپ ارالاپ، كورىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ناقتى جاعدايىن ۇعىسۋىن ءۇمىت ەتەمىن“.

  قاشقار قالاسى اۋات اۋىلدىق سەنترلى باستاۋىش مەكتەبى − جاتاقتى باستاۋىش مەكتەپ، مەكتەپ ماڭىنداعى 11 قىستاقتىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارى وسىندا وقيدى. ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىندەگىلەر مەكتەپكە كىرىپ، وقۋشىلاردىڭ مەكتەپتەگى ۇيرەنۋ، تۇرمىس جاعدايىن ۇعىستى. ”كلاستاردىڭ، جاتاقتاردىڭ شارت - جاعدايى توتەنشە جاقسى، وقۋشىلار مەكتەپتە جاتۋ - جاتپاۋدى ەركىن تاڭداۋىنا بولادى ەكەن“. ارمەنيانىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى سەرگەي ماناسساريان بىلاي دەدى: مەن تاعى مىناداي جاي - جاپسارعا نازار اۋداردىم، كلاستى، جاتاقتى ەكسكۋرسيالاعان كەزدە ءوز ەركىنشە سۋرەتكە تۇسىرۋگە، كەسكىنگە الۋعا بولادى، بارلىعى جاريا ۇستالعان ەكەن. ايتىلمىس ”شينجياڭدا از ۇلت بالالارىن زورلىقپەن جاتاقتى مەكتەپكە جاتقىزىپ، جاقىن - جان اشىرىنان ايىرۋ“ جايتى مۇلدە ساقتالماپتى.

  تاياۋ ۋاقىتتان بەرى ءىشىنارا مەملەكەت پەن ءىشىنارا حالىقارالىق ماركا ماقتانى سىلتاۋراتىپ سويقان تۋدىرىپ، شينجياڭدا ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“ ساقتالعان دەپ جالا جاپتى. اقسۋداعى ءبىر ماقتا توقىماشىلىق زاۆودىندا وسىزاماندانعان ءوندىرىس جەلىسى، تازا دا رەتتى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەر جاتاعى، مول دا ءنارلى جۇمىسكەرلەر تاعامى ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىنداعىلارعا شينجياڭ ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ شىنايى احۋالىن كورسەتتى. ”بۇل جەردەگى ءوندىرىس جەلىسى ايرىقشا اۆتوماتتاسىپتى، كاسىپورىن جۇمىسكەرلەردى تاماشا زەينەتكەرلىك، ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىمەن قامداپتى، جۇمىسكەرلەردىڭ قىزمەت بەلسەندىلىگى اسا جوعارى ەكەن“، - دەدى وزبەكستاننىڭ جۇڭگوداعى باس ەلشىلىگىنىڭ كىشى ەلشى دارەجەلى كەڭەسشىسى باتىر تۇرسىنوۆ.

  تاربيەلەۋ - باۋلۋ بويىنشا وقۋ بىتىرگەن تاربيەلەنۋشىلەردىڭ وتباسىنا بارىپ اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن مۇحاممەت كەشاۋارزىزادى بىلاي دەدى: ”ءبىز شينجياڭنان ’ءناسىل جويۋ‘ سىندى زورلىق - زومبىلىقتى ەمەس، قايتا ’كەدەيلىكتى جويۋ‘ سىندى قۇلشىنىستى كوردىك. مىنە ءدال وسىنداي قۇلشىنىس بولعاندىقتان، شينجياڭ حالقىنىڭ تۇرمىسى بارعان سايىن جاقسارعان“.

  الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتى سەزىنىپ، حالىق تۇرمىسى قۇرىلىسىنىڭ جەتىستىكتەرىن القادى

  بىرنەشە كۇن ەكسكۋرسيالاۋ ارقىلى ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىنداعىلار شينجياڭنىڭ از ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن قورعاۋعا كۇش سالۋ، ەكونوميكانىڭ دامۋىن جەبەۋ، حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋ سياقتى جاقتارداعى تابىستارىنا جوعارى باعا بەردى.

  شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازاردىڭ وزگەشە قۇرىلىس ۇلگىسى، قاشقار بايىرعى قالاسىنىڭ تاتىمدى تاريحي ءۇردىسى ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىنداعىلاردى ەرەكشە باۋرادى. ” بۇل جەردە كوپ نەگىزدى مادەنيەت قاتار ءومىر ءسۇرىپتى، جەرگىلىكتى ورىن تاريحي مادەنيەتتى قورعاۋعا ءمان بەرىپ، كوپتەگەن مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن بايىرعى جۇرتتار جاقسى قورعالىپتى، بۇل ماعان تەرەڭ اسەر قالدىردى“، - دەدى قاشقار بايىرعى قالاسىن ەكسكۋرسيالاعاننان كەيىن تاجىكستاننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى زوھير وزود سايدزودا.

  دىنگە سەنەتىن جاي بۇقارانىڭ وتباسىنا بارىپ اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن، مالديۆتىڭ جۇڭگوداعى ەلشىلىگىنىڭ ورىنباسار باس ەلشىسى سوباح راشيد بىلاي دەدى: ”ءبىز شينجياڭدىقتاردىڭ تۇرمىس كۇيىن تىكە سەزىنگەنىمىزگە ءارى ءوز كوزىمىزبەن كورگەنىمىزگە اسا قۋانىشتىمىز، جۇڭگو ۇكىمەتى بۇقارانىڭ كىرىسىن ارتتىرۋ ءۇشىن، جۇمىستاندىرۋ بويىنشا شەبەرلىككە باۋلۋ ورىستەتىپ، جۇمىستاندىرۋ ورنىمەن قامداپتى، بۇل القاۋعا توتەنشە تاتيدى“.

  اقسۋ قالاسى يگەرشى اۋىلى يگەرشى قىستاعىندا ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىنداعىلار ەرەكشەلىككە يە سالت - سانا كوشەسىن تاماشالاپ، اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ جانە كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ جاعدايىن ۇعىستى. ”ءبىز ءبىر وتباسىلىق اسحاناعا باردىق، ىقىلاستى، مەيماندوس وتاعاسى قازىرگى تۇرمىسىنا توتەنشە رازى ەكەن“، - دەدى پاكيستاننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى مويىن حاك، وسى بىرنەشە كۇندە مەيلى قايدا بارسام دا شينجياڭنىڭ دامىعانىن جانە العا باسقانىن سەزىندىم.

  ”ءار جاقتىڭ كۇشى شينجياڭنىڭ دامۋىنا توتەنشە زور قۇلشىنىستار جاساعان، كوپتەگەن ادامنىڭ تۇرمىسى كورنەكتى جاقسارعان“. رەسەيدىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىلىگىنىڭ ۋاقىتشا ۋاكىلى يۆان جەلەحوۆتسەۆ بىلاي دەدى: ”باتىس جاقتىڭ كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالعان حابارى ءبىزدىڭ شينجياڭعا دەگەن كوزقاراسىمىزدى مەڭگەرە المايدى. شينجياڭداعى كەزىمدە ولار ايتقانداي ىستەردى بايقامادىم. جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ بىزگە شينجياڭدى تىكە ءتۇسىنۋ ورايىن ازىرلەپ بەرگەنىنە توتەنشە العىس ايتامىن“.

  كەتەرىندە مۇحاممەت كەشاۋارزىزادى يران باس ەلشىلىگىنىڭ رەسمي ميكرو بلوگىندا بىلاي دەپ لەبىز قالدىردى: كوركەم شينجياڭ ءاربىر قوناقتى ”جارناما ۋاكىلى“ بولۋعا باۋراۋداي حيكمەتكە شىنىمەن يە ەكەن. كەزىندە زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنىڭ زيانىنا تەرەڭ ۇشىراعان وسى ءوڭىردى بۇگىنگىدەي كوركەم كەلبەتكە يە ەتۋدىڭ استارىنداعى قۇلشىنىس پەن جاپا - ماشاقات ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. شينجياڭداعى وسى رەتكى ۇمىتىلماس ساپارىمىزدى اياقتار الدىندا، ءبىز شينجياڭنىڭ دامۋ تابىستارىنا قۇرمەت بىلدىرەمىز، ىقىلاستى، مەيماندوس شينجياڭ حالقىنا قۇرمەت بىلدىرەمىز، شينجياڭعا تاماشا تىلەك جولدايمىز!

جاۋاپتى رەداكتور : نۇربولات قابىل

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.