− 100 جىلدان بەرى جان قيارلىقپەن قۇربان بولعان جۇڭگو كوممۋنيستەرىنە ارناۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى/ ديڭ شياۋشي، حۋ حاۋ، گاۋ لەي
چيڭميڭ كەلدى، قاھارماندار رۋحىنا تاعزىم.
ماڭگى وشپەس ەسىمدەر تاريح اسپانىن نۇرلاندىرىپ، رۋحاني كوورديناتانى بەلگىلەدى.
ولار ادىلەت جولىندا جان قيىپ، كونەنىڭ ەسكى - قۇسقىلارىن تازارتتى؛
ولار جاپا - ماشاقاتتا ىزدەنىس جاساپ، اقيقات الاۋىن تۇتاندىردى؛
ولار تامىر تارتىپ، ءوزىن ارناپ، دۇنيەگە ساۋلە شاشىپ، مەيىر توكتى؛
...
تاريح 1840 - جىلدان 1949 - جىلعا دەيىن جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ باسىنا تۇسكەن 100 جىلدىق كىرىپتارلىقتى ۇمىتپايدى.
تاريح، اسىرەسە، 1949 - جىلدان وسى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ 100 جىلدىق گۇلدەنۋىنە كوز سالادى.
شىكۋمىننان تيان - انمىنگە دەيىن، شارۋاشىلىقتى شالقىتۋ جولىنان گۇلدەنۋ جولىنا دەيىن. 100 جىلدان بەرى نانىم كۇرەستە شىڭالدى، نەشە بۋىن توڭكەرىستىك قۇرباندار جۇڭحۋا حالقىن باقىتقا كەنەلتۋ، جۇڭحۋا ۇلتىن گۇلدەندىرۋ اۋەلگى ماقساتى مەن بورىشىنان اينىماي، وتتان - سۋدان تايىنباي، نيەتىنەن قايتپاۋعا انت بەرىپ، ىستىق قاندارى مەن ومىرلەرى ارقىلى اسقاق ايبىندى قاھارماندىق داستان جازىپ، ميلليارد حالىقتىڭ بولاشاقتى بىرگە اشۋىنىڭ تەلەگەي كۇش - قۋاتىن ۇيىستىردى.
اۋەلگى ماقساتتى ىزدەۋ
چيڭميڭ قارساڭىندا ايباتتى ۋليڭشان تاۋىندا ىزعارلى تاۋ جەلىنەن العاشقى كوكتەمنىڭ شىتقىلى بىلىنەدى.
4 - ايدىڭ 1 - كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە سىبەرلەپ جاۋعان جاڭبىردا گۇيجوۋ تۇڭرىن قالاسى يانحى تۋجيازۋ اۆتونوميالى اۋدانى جۇڭجاي قالاشىعى داپيڭ قىستاعىنىڭ تۇرعىندارى ءوز ەرىكتەرىمەن قابىرستانعا بارىپ، ءوز قولدارىمەن العان بالدى، ارنايى تاڭداپ العان گۇلدەرىن قارا قۇلىپتاستىڭ الدىنا قويىپ، وزدەرىنىڭ ۋىن شۋجيىن − داپيڭ قىستاعىندا تۇراتىن ءبىرىنشى شۋجي ۋىن ۋيحۇڭدى تەرەڭ ساعىنىشپەن ەسكە الدى.
ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا اۋىر كەدەيلىككە قارسى ەڭ سوڭعى اتويدا ءۇرتىس 7 جىل بويى كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىندە باستان - اياق شايقاس جاساعان وسى كومپارتيا مۇشەسى جۇرەگىن، جان - ءتانىن وسى ارادا قالدىرىپ، رۋحاني ەسكەرتكىشكە اينالدى. تاعى وسى توڭكەرىستىك بايىرعى مەكەن.
86 جىلدىڭ الدىندا تاعدىرىنداعى ءبىر رەتكى زور بەتبۇرىستى ەندى عانا باستان وتكەرگەن جۇڭگو جۇمىسشى - شارۋا قىزىل ارمياسى چىشۇيدان 4 رەت ءوتۋ، زۇن - ي شايقاسى سياقتى قيان - كەسكى قاندى شايقاستاردا ەرلىكپەن ايقاسىپ، ادىلەت ءۇشىن باسىن بايگە تىگىپ، گۇيجوۋدىڭ تاۋ - سۋى قاھارمان قۇربانداردىڭ ىستىق قانىمەن بويالدى.
زامان اۋىسىپ، ءداۋىر وزگەرسە دە قاھارمانداردىڭ رۋحى وشپەيدى.
100 جىلعا قايىرىلا قاراساق، ەڭ ەرتەدەگى العاشقى توڭكەرىس الاۋىن جاعۋشىلار پارتيانىڭ تۇڭعىش نارت قىزىل تۋىن بيىك كوتەرگەندە، وسى ايبىندى تۋدىڭ استىنا جينالعان توڭكەرىس ارداگەرلەرى جۇڭگو حالقىن باقىتقا كەنەلتۋ، جۇڭحۋا ۇلتىن گۇلدەندىرۋ سىندى اۋەلگى ماقسات پەن بورىشتى قاشاندا ەستەرىنەن شىعارماي، وتاندى قۇتقارۋ، مەملەكەتتى گۇلدەندىرۋ، مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ ساپارىندا ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەي، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى اتتانىپ، ەسەلى ەڭبەكتەرىن وتاننىڭ بايتاق دالاسىنا ويىپ جازدى.
قاھارمان قۇرباندارعا قۇرمەت بىلدىرەمىز!
اۋمالى - توكپەلى جىلداردا ولار قايىسپاس تاباندىلىق كورسەتىپ، اۋەلگى ماقساتتى مىزعىماس قايسارلىقپەن ساقتادى، جان - تانىمەن بورىش ارقالادى −
”سەن گو لياڭسىڭ با؟“
”مەن باس جۇمىسشى ۇيىمىنىڭ كوميتەت باستىعى گو لياڭمىن، مەنى ولتىرە سالىڭدار، كوپ سۇراي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق!“.
”كوممۋنيستىك پارتيانىڭ استىرتىن ۇيىمدارىنىڭ جاعدايىن ايتىپ بەر“.
”كوزىڭدى اشساڭ ءبارى كوممۋنيست، كوزىڭدى جۇمساڭ بىرەۋى جوق“.
”ايتپاساڭ، قاتتى قيناپ تەرگەيمىز!“.
”قالىپتى جاعداي عوي“.
”باسىڭدى الامىن!“.
”وندا، تەزىرەك جونەلت“ −
بۇل 1928 - جىلى 3 - ايدا نەبارى 27 جاستاعى كومپارتيا مۇشەسى گو لياڭ قولعا الىنعاننان كەيىن، جاۋدىڭ ”سوتىنداعى“ بارلىق ”مويىنداۋ ءسوزى“.
قانقۇيلى گومينداڭ كەرتارتپاشىلارى گو لياڭنىڭ بۇقارا اراسىنداعى وراسان زور ىقپالىنان الاڭداپ، قايتا تەرگەپ وتىرماي ونى جاسىرىن ءولتىرىپ، باسىن ءىلىپ جۇرتقا كورسەتەدى.
لۋشۇن بۇل ىستەن حابار تاپقان سوڭ، كەكتەنە: ”توڭكەرىستە باس ىلگەنگە بولا شەگىنشەكتەيتىن جاعداي وتە از ۇشىرايدى“، - دەپ جازدى.
لي داجاۋ، ساي حىسىن، ياڭ جيڭيۇي، جاۋ يمان، ليۋ حۋلان، دىڭ جۇڭشيا... سانسىز توڭكەرىستىك قۇرباندار ۇلت تاۋەلسىزدىگى مەن حالىقتىڭ ازاتتىعىنا قول جەتكىزۋ جولىندا باسىن ولىمگە بايلاپ، جانىن پيدا ەتتى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەرلىكپەن العا ۇمتىلىپ، ۇلتتى جويىلۋدان قۇتقارۋدىڭ، ۇلتتىڭ ار - نامىسىن قورعاۋدىڭ قۇرىش قورعانىن تۇرعىزدى.
اسقار تاۋلار ايباتتانىپ، اساۋ وزەندەر بۋىرقانادى.
قاھارماندار كۇيزەلىستى كۇيدە قايىسپاي كۇرەسىپ، ءبىر ۇلتتىڭ ازاپ - تاۋقىمەتىنە، نۇر - شۇعىلاسىنا تىرەك بولدى.
قاھارمان قۇرباندارعا قۇرمەت بىلدىرەمىز!
ماشاقاتتى قۇرىلىس مەزگىلىندە جانە كوكتەم سامالى ەسكەن رەفورما داۋىرىندە ولار اقتىق دەمىنە دەيىن ەل ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، اۋەلگى ماقساتتى قالتقىسىز ىنتا - ىقىلاسىمەن ساقتاپ، جان قيارلىق رۋحپەن بورىش ارقالادى −
4 - ايدىڭ 2 - كۇنى تاڭەرتەڭ ”دۇنيەنىڭ جوتاسى“ اتالعان شيزاڭنىڭ الي ايماعىندا ”قابىر كۇزەتۋشى“ جاشيجياسو شىچۋانحى قۇرباندار قابىرىنا ەرتەمەن كەلىپ، جايشىلىقتاعىداي قابىردى ارالاپ، جولداردى سىپىرىپ، ارام شوپتەردى وتادى.
تەڭىز دەڭگەيىنەن 4400 مەتر بيىكتىكتەگى وسى قۇرباندار قابىرىنداعى 97 قابىر شيزاڭعا بارعان شولعىنشىلار ليانىندەگى 63 قۇرباننىڭ جانە اليدى گۇلدەندىرۋ بارىسىندا قۇربان بولعان 34 قۇرباننىڭ قابىرى، بۇلاردىڭ اراسىندا كۇڭ فانسىننىڭ دا قابىرى بار.
”ساپار شەگىپ باتىستا تۇردىم ون جىل، ۇستىرتتە قۋانىش، قايعى ءوتتى نە ءبىر. بارلىق جۇرت امان بولسا باسى تۇگەل، بايلىق پەن باقىت كەلەر ارمانىم سول“. كۇڭ فانسىننان قالعان وسى ولەڭ جولدارىندا ونىڭ ۇستىرتتە قىزمەت ىستەگەن حال - كۇيى جاندى بەينەلەندى: شيزاڭدا تۇرعان 10 جىلدا شيزاڭعا كومەككە بارۋدان شيزاڭنان اۋىسقانعا دەيىن ول جەرگىلىكتى ورىننىڭ دامۋىنا جۇرەك قانىن سارقا جۇمساپ، بويىنداعى بارىن ارنادى.
لەي فىڭ، گۋ ۋىنچاڭ، ياڭ شانجوۋ، لو ياڭ، حۋاڭ دا - نيان... باس الماي قاجىرلىلىقپەن ىستەگەن، جانىن سالا تايسالماي ىستەگەن سانسىز قاھارمان ارداگەر وتتاي ىستىق ادال جۇرەكتەرىن وتاننىڭ قۇرىلىس ىستەرىنە ارنادى.
كوپتى كوكەيدە ساقتاساڭ، تاۋداي اسقاق كورىنەسىڭ؛ شىن نيەتپەن وتان ءۇمىتىن اقتاساڭ، كوڭىلىڭ تەڭىزدەي كەڭ بولادى.
ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جۇزەگە اسىرۋدان سوتسياليزمدى گۇلدەندىرۋگە، رەفورمانىڭ قىزۋ ورلەۋىن كوتەرۋدەن جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىكتىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋگە دەيىن شۇعىل، قيىن، قاتەرلى، اۋىر ەڭ العى شەپتە نەشە بۋىن كوممۋنيستەردىڭ ءتيىمسىز جاعدايدا العا ۇمتىلعان، ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەگەن ەڭسەلى تۇلعاسى مەن مۇندالايدى.
اشىق شەپتەن جاسىرىن شەپكە دەيىن، ىس - تۇتەكتى سوعىس مايدانىنان ىس - تۇتەكسىز سوعىس مايدانىنا دەيىن بارلىق جەر ”ەرەكشە ماتەريالدان“ جاسالعان توپ - توپ كوممۋنيستەردىڭ ”جاستىق كوكتەم تاۋ - وزەندى جايناتقان، ىستىق قان بايتاق دالانى قىزىلعا بوياعان“ دارقان تۋراشىلدىعىنا تولدى.
تۇتاس ۇلتتىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىندا جاۋعا قارسى اتتاندى، چاڭجياڭنان ەندەي ءوتۋ شايقاسىندا قالىڭ جاۋدى ويسىراتا جەڭدى، امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ چاۋشيانعا كومەك بەرۋدە قاھارماندىق قالتقىسىزدىق كورسەتتى، تاسقىنعا قارسى اتتانىپ، حاۋىپتەن اراشالاۋدا ەرلىكپەن العا ۇمتىلدى، ىندەتكە قارسى اتتانۋ كۇرەسىندە ءتيىمسىز جاعدايدا ساپارعا اتتاندى، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدا قايسارلىقپەن شايقاسقا اتتاندى... 100 جىلدىق بوران - شاشىندى باستان وتكەرىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ەڭسە كوتەرۋدەن، بايۋدان قۇدىرەتتەنۋگە دەيىنگى ۇلى شارىقتاۋدىڭ بارلىق جەرىندە جىر ەتەرلىك قاھارماندىق القاۋ، جەڭىسپەن العا ىلگەرىلەۋدىڭ ايبىندى جارناماسى جاتىر.
تولىق ەمەس ساناققا قاراعاندا، تاياۋ زاماننان بەرى جۇڭگونىڭ توڭكەرىس جانە قۇرىلىس ىستەرىنە 20 ميلليونداي قۇربان قىمباتتى ومىرلەرىن ارناپتى. ولاردىڭ باسىم كوبى كومپارتيا مۇشەلەرى، باسىم كوبى اتسىز، فاميلياسىز. اتى - ءجونى، فاميلياسى بار قۇرباندار نەبارى ءبىر ميلليون 960 مىڭ.
قانداي ەرلىك كۇرەسكەرلىك ەكپىندى، قاي - قاشان دا قايسار بوپ جولاتپاعان ەشكىمدى. ءتان ولسە دە رۋحىڭ ماڭگى جاساي بەرمەك جاھاندا، جانىڭ سەنىڭ قاي جاقتا دا قايىسپايتىن قاھارمان.
1949 - جىلى 9 - ايدىڭ 30 - كۇنى حالىق قاھارماندارى ەسكەرتكىشىنىڭ تاعانىن قالاۋ سالتى تيان - انمىن الاڭىندا سالتاناتپەن وتكىزىلدى.
ماۋ زىدۇڭ ءوزى جازعان ەسكەرتكىش ءسوزىن وقىدى:
”3 جىلدان بەرى حالىق ازاتتىق سوعىسى مەن حالىقتىق توڭكەرىستە قۇربان بولعان حالىق قاھارماندارى ماڭگى جاسايدى! 30 جىلدان بەرى حالىق ازاتتىق سوعىسى مەن حالىقتىق توڭكەرىستە قۇربان بولعان حالىق قاھارماندارى ماڭگى جاسايدى! وسىدان 1840 - جىلعا قاراي ەسەپتەسەك، سونان بەرى ىشكى - سىرتقى جاۋلارعا قارسى تۇرىپ، ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن حالىقتىڭ بوستاندىعىنا، باقىتىنا قول جەتكىزۋ جولىنداعى كۇرەستەردە قۇربان بولعان حالىق قاھارماندارى ماڭگى جاسايدى!“.
2014 - جىلى 8 - ايدىڭ 31 - كۇنى 12 - كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى كوميتەتى 9 - ايدىڭ 30 - كۇنىن، ياعني حالىق قاھارماندارى ەسكەرتكىشىنىڭ تاعانى قالانعان كۇندى قۇربانداردى ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ بەلگىلەۋدى ۇيعاردى.
وسىدان كەيىن ءار جىلدىڭ وسى كۇنىندە باس شۋجي شي جينپيڭ قاتارلى پارتيا مەن مەملەكەت باسشىلارى ءار سالا ۋاكىلدەرىمەن بىرگە حالق قاھارماندارى ەسكەرتكىشىنە ىززەتپەن گۇل شارباق قويادى.
قاھارمان قۇربانداردى قورعاۋ زاڭىن جاساپ، جۇڭگو حالقىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىنىڭ جەڭىسىن ەسكە الۋ كۇنىن، نانجيڭ زور قىرعىنىندا قازا بولعاندارعا مەملەكەتتىك ازا ءبىلدىرۋ كۇنىن بەلگىلەپ، ەڭبەك ءسىڭىرىپ، داڭققا يە بولعانداردى ماراپاتتادى... پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى قاھارمان قۇربانداردى قورعاۋ قىزمەتىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ، تۇتاس قوعامدا قاھارمانداردى ەستە بەرىك ساقتايتىن، قاھارماندارعا قۇرمەت بىلدىرەتىن تاماشا رايدى كۇشەيتتى.
توڭكەرىستىك قاھارمان قۇرباندار ماڭگى اقپايتىن جۇلدىز سياقتى تۇنگى اسپاندى نۇرلاندىردى، بايتاق دالانى نۇرلاندىردى، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋىنىڭ العا ىلگەرىلەۋ جولىن دا نۇرلاندىردى.
اۋەلگى ماقساتتى ۇعىنۋ
ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر ايىندا شيپاحانا باستىعىنان ناۋقاسقا اينالسا دا ۋحان قالاسى ۋچاڭ شيپاحاناسىنىڭ باستىعى ليۋ جىميڭ قىزمەتىن توقتاۋسىز جالعاستىردى.
ناۋقاس توسەگىندە ول توقتاۋسىز تەلەفون قابىلداپ، ۋيچاتتا جاۋاپ قايتارۋمەن بولدى.
2 ساعاتتا اۋرۋ تەكسەرۋ ءبولىمىن وزگەرتىپ قۇردى؛ 3 كۇندە بۇكىل شيپاحاناداعى باسقا ناۋقاستاردى تۇگەل باسقا جەرگە اۋىستىردى؛ باتىس شيپاحانا اۋماعىن تۇتاسىمەن وزگەرتىپ قۇردى ءارى 300 اۋاشالاۋ توسەك ورنىن ورنالاستىردى... ءبىر ءسات تە دامىل الماي ۋاقىتىن ءومىرىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن قاربالاستىقپەن وتكىزدى.
”ول قاشاندا وسىلاي، قاربالاستىقتان ءوز دەنساۋلىعىنا قاراۋعا دا ۋاقىت شىعارا المادى“، - دەدى ليۋ جىميڭنىڭ قىزمەتتەسى، ۋچاڭ شيپاحاناسى اس قورىتۋ ىشكى اۋرۋلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋاڭ شۇن.
تىرلىكتە ءولىم مەن ومىردەن اساتىن ءىرى ءىس جوق.
وسىنداي قىسىلتاياڭ ساتتە مىندەت جاۋاپكەرشىلىگىن ادا ەتىپ، سىن - سايىس الدىندا ەرلىكپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاعان كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرىنىڭ بويىنان ادامدار تالاي رەت اۋەلگى ماقساتتى تاپقىسى، تۇسىنگىسى كەلدى.
− ءومىر مەن ءولىم سىناعىندا قانداي كۇش ولاردى سان رەت جىعىلىپ قايتا تۇرۋعا، سەرتتەن ماڭگى اينىماۋعا شابىتتاندىردى؟
”ءبىز جارلى ەرلى - زايىپتىلارمىز، ءمانساپتى قوقسىق، بايلىقتى قولدىڭ كىرى سانايمىز. ءبىز كەدەيلىكتەن، جاپا - ماشاقاتتان قورىقپايمىز. ءبىز جارلىلىققا بولا جولدان تايمايمىز. بۇل ’جول‘− توڭكەرىستىك مۇرات“. تۇرمىستارى اسا جاپالى، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ۇستالىپ قۇربان بولۋى مۇمكىن جاعدايدا يۇن داييىڭ ايەلىنە وسىلايشا ءناسيحات ايتقان بولاتىن.
ول ”يزم“ دەگەن ءبىر ءتۇرلى ”قۋاتتى دۇنيە“ دەپ قاراپ، ول ءۇشىن بارلىعىن قۇربان ەتىپ كۇرەسۋگە پەيىل بولدى.
اقيقاتتى ءداپ باسىپ تانىعاننان كەيىن العان بەتتەن قايتپاي ىلگەرىلەۋ كەرەك.
1924 - جىلى كوكتەم مەرەكەسى جەر يەسى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ۋ حۋانشيان ءوزى مەكتەپتەن الىپ كەلگەن ماركستىڭ ايكەلىن اسا قۇرمەتپەن ۇيىندەگى تىلەۋ اسى ۇستەلىنە قويدى.
”بۇل قابا ساقال شەتەلدىك قاريا جاقسى كىسى. ونىڭ اتى ماركس. ول بىزدەي كەدەي توڭكەرىسشىلدەردىڭ ۇستازى. ونىڭ ءادىس - امالى بويىنشا ىستەسەك، ءبىز، ءسوز جوق، شىت جاڭا قوعام قۇرامىز“، - دەيدى ۋ حۋانشيان ۇيىندەگىلەرگە.
ول وسىلاي دەدى ءارى وسىلاي ىستەدى.
پارتياعا مۇشە بولعاننان كەيىن، ۋ حۋانشياننىڭ العاشقى ءىسى ءوز ءۇيىنىڭ جەر جالداۋشىلارىن، نەسيە العان شارۋالاردى ۇيىنە شاقىرىپ الىپ، كوزدەرىنشە جەر جالداۋ كەلىسىمى مەن نەسيە قولحاتتارىن تۇگەل ورتەپ، ءوزىنىڭ جەر يەسى تابى وتباسىنان تۇبەگەيلى بەزىپ، باتىلدىقپەن توڭكەرىس جولىنا ءتۇستى.
ۋ حۋانشيان ەرلىكپەن شايقاس جۇرگىزىپ، اتويلاپ قوسىننىڭ الدىندا ءجۇرىپ، قىزىل 25 - ارميانىڭ بارلىق قولباسى - جاۋىنگەرلەرىنىڭ قۇرمەتىنە يە بولدى. 1935 - جىلى نەبارى 28 جاستاعى ول شايقاستا، باقىتقا قارسى، قۇربان بولدى.
اقيقاتقا تالپىنۋ جولىندا وعان سەنگەندىكتەن، جەڭىسكە جەتۋگە كوزدەرى دە جەتتى.
”ينتەرناتسيونال، ءسوز جوق، ىسكە اسادى!“. اقيقاتقا سەنگەن چۇي چيۋباي ءوزى اۋدارعان «ينتەرناتسيونال ءانىن» ىڭىلداي ءجۇرىپ ءولىم الدىندا قاسقايىپ، اتىلعانعا دەيىن كۇلىمسىرەپ تۇردى.
”داڭقتىڭ قاجەتى جوق، ەڭبەك جازىلۋىنىڭ قاجەتى جوق، تەك قانا اقيقات ەلىنە سي تارتقىم كەلەدى“. اقيقاتقا سەنگەن يىن فۋ ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەي، ومىرگە الاۋ اكەلگەن پرومەتەي بولعىسى كەلدى...
100 جىلدان بەرى سانسىز كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرى اقيقات جولىندا وزدەرىن وتانعا ارناپ، قان كەشە سوعىس جۇرگىزىپ، بۇگىنگى جۇڭگونىڭ بايىپ - قۇدىرەتتەنۋىنىڭ نەگىزىن قالادى.
− ۋاقىتتىڭ سالقار كوشىندە نە نارسە ولاردى تولاسسىز تەر توگىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن دامىلسىز ىستەۋگە يتەرمەلەدى؟
1962 - جىلى جياۋ يۇيلۋ حىناننىڭ لانكاۋىنا قىزمەت اۋىستىرىپ باردى.
ول كەزدە لانكاۋ قۇمدى بوران، سورتاڭدانۋ، سۋ باسۋدىڭ ازابىن مەيلىنشە تارتىپ تۇرعان بولاتىن. تۇتاس اۋدان حالقىن باستاپ قۇمدى بوگەۋ، سۋدى جونگە سالۋ، جەردى وزگەرتۋ كۇرەسىندە جياۋ يۇيلۋ اتويلاپ الدا ءجۇردى.
قۇمدى بوران كۇشەيگەن كەزدە ول باستاماشىلدىقپەن جەل وتكەلدەرىن تەكسەرىپ، كوشپەلى قۇمدى بارلادى؛ جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ تۇرعاندا، ول باستاماشىلدىقپەن بەلۋاردان كەلەتىن سەلدى كەشىپ اعىن اۋقىمىن باعامدادى؛ قارلى بوران ازىناپ تۇرعاندا، ول كادرلاردى باستاپ كەدەيلەر مەن قيىنشىلىعى بارلاردىڭ جاعدايىن ۇعىسىپ، بۇقارانىڭ ۇيىنە قۇتقارۋ استىعى مەن قاراجاتىن جەتكىزدى...
ول بۇكىل اۋدانداعى كادر، بۇقارانى كوڭىل تورىنە قويدى، ءبىراق ءوزىن ويلامادى. باۋىر اۋرۋى سەبەبىنەن جياۋ يۇيلۋ ۇنەمى اۋىرعانىنان بەلىن جازا الماي قالاتىن، ول سوندا دا قولىمەن نەمەسە قاتتى زاتپەن باۋىر تۇسىن تىرەپ الىپ تاباندىلىقپەن قىزمەت ىستەدى.”مەن وزىممەن ساناسپاي، حالىقتىڭ ءۇمىتىن اقتايمىن“.
پارتيا مەن حالىقتىڭ ەتەنە بايلانىسىنىڭ قۇپياسى جياۋ يۇيلۋدىڭ ”ومىرىندە قۇم توبەمەن كۇرەسىپ، ولىمىندە قۇم توبەنى كۇزەتكەن“ ادال ىنتا - ىقىلاسىنا، ياڭ شانجوۋدىڭ ”تاقىر تاۋدى جاسىلداندىرىپ، ءوز شاشى اعارعان“ ءۇن - ءتۇنسىز ءوزىن ارناۋىنا، لياۋ جۇنبونىڭ ”جۇمىس باسىندا بولا السا، جيىن زالىندا بولمايتىن“ شىنايى يگەرىپ، ناقتى ىستەۋىنە ءسىڭىرىلدى...
− بوران - شاشىننان ەندەي وتكەندە، نە نارسە ولاردى ۇزدىكسىز ءوز دەڭگەيىن جوعارىلاتىپ، ءداۋىردىڭ تولقىنىندا ماڭگى قاسقايىپ تۇرۋعا يتەرمەلەدى؟
30 جىل قىزمەت ىستەگەندە 28 جىل ءۇي جالداپ تۇرىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 6 رەت كوشتى، سوڭعى رەتىندە 4 قاعاز جاشىككە سالىنعان بارلىق ”مال - مۇلكى“ تۇرمىستىق قاجەتتى بۇيىمداردان سىرت، 68 داڭق كۋالىگى بولدى... سانشي داتۇڭ قالاسى ياڭگاۋ اۋداندىق ارىز - ارمان بويىنشا قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشىسى، كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى لي پەيبين 50 جىلدىق ومىرىندە تاباندىلىقپەن تۇرمىس كەشىرىپ، ابىرويلى ءومىر ءسۇردى.
تاۋداي تۋراشىل، سۋداي پاك بولدى.
ونىڭ ەستەلىك داپتەرىندە نەگىزگى ساتىدان كەلگەن وسى حالىق جاراستىرۋشىسىنىڭ ءوزىن قاتاڭ تەكسەرۋى بار:
”باستان - اياق پارتيانىڭ قاجىرلىلىقپەن كۇرەسەتىن تاماشا ءداستۇرىن ساقتاپ، كەدەيلىككە شىداپ، جالعىزدىققا كونىپ، كەيىستىڭ سىنىنان ءوتۋ كەرەك“، ”پاكتىكتىڭ تومەنگى شەگىن باتىل ساقتاپ، ارام ولجاعا قول سوزباي، جامان ءىس ىستەمەي، ناشار سالتتى بويعا جۇقتىرماۋ كەرەك“، ”بىلىنگەن زامان تيداۋ سالىپ، ازدىرۋعا تۇسپەي، پارتيانىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ، حالىقتىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ، ادالدىعىن ايگىلەۋ كەرەك“.
”جۇپىنى، كىرشىكسىز دە قاراپايىم تۇرمىس، ءدال ءبىز توڭكەرىسشىلەردىڭ سانسىز قيىنشىلىقتى جەڭە الاتىن تۇسىمىز!“ دەپ جازدى فاڭ جىمين ءوزىنىڭ «كەدەيلىك» اتتى شىعارماسىندا.
ءومىر ماڭگى بولمايدى، ءبىراق ومىردە ماڭگىلىك ىستەردى جاراتۋعا بولادى.
اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاۋ
81192 − ءار جىلى 4 - ايدىڭ 1 - كۇنى ادامدار وسى ءبىر تىزبەك ءنومىردى اۋىزعا الىپ، ەرلىكپەن قۇربان بولعان قاھارمانداردى ەسكە الادى.
2001 - جىلى ءدال وسى كۇنى تەڭىز ارمياسىنىڭ اۋە اسكەرى، ۇشقىش ۋاڭ ۋي 81192 - ءنومىرلى سوعىس ۇشاعىن ايداپ، شۇعىل كوككە كوتەرىلىپ، جاۋعا قارسى شىققاندا، قارسى جاقتىڭ قالاقشاسى ارتقى قاناتىن سوعىپ، تەڭىز بەن كوكتىڭ اراسىندا عايىپ بولادى.
2021 - جىلى 3 - ايدىڭ سوڭىندا ”20 جىلدان كەيىنگى ساپتاسىڭىز“ دەگەن قولتاڭبا جازىلعان حات ۋاڭ ۋيدىڭ قابىرىنىڭ الدىنا قويىلدى.
”دۇنيەدەن وتكەنىڭىزگە 20 جىل تولايىن دەدى، ءسىزدى كورۋگە كەلدىم“ دەلىنىپتى حاتتا، ”سىزبەن العاش رەت 2017 - جىلى 4 - ايدىڭ 1 - كۇنى تانىستىم، ول كەزدە داشۋەنىڭ 1 - جىلدىعىندا وقيتىنمىن... تالاي جىلدان بەرى كوڭىل تۇكپىرىمدە جاتقان اسكەر بولۋ ارمانىم بەينە توپىراقتا كومىلگەن تۇقىمنىڭ كوكتەمنىڭ لەبىن سەزىنگەنىندەي بۇرلەي باستادى“.
بۇل حات ءبىر جاستىڭ ۋاڭ ۋيدىڭ ىزگى ىستەرىنەن شابىت الىپ، تەڭىز ارمياسىنا قاتىناسقان اڭگىمەسىن بايانداعان، سونداي - اق قاھارمان رۋحىنىڭ شابىتتاندىرۋىندا سانسىز سوڭعى بۋىننىڭ كۇش جالعاپ العا باسقان قادامىنا كۋا بولعان.
”مەن قايتۋعا شاراسىزبىن، سەندەر ۇزدىكسىز العا ۇمتىلىڭدار!“. ۋاڭ ۋيدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىندە قالدىرعان وسى سوزىندەي اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاپ، ۇزدىكسىز العا ۇمتىلۋ قاھارماندار جونىنەن ەڭ جاقسى ەسكە الۋ سانالادى.
اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاۋدا سەنىم وتىن قاۋلاتۋ كەرەك.
”مەن ءوز ەركىممەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولامىن“ − ءدال وسى اسقاق سەرت قۇربانداردى تولاسسىز ىلگەرى باستىردى.
قاھارماندار ەجەلدەن ءوز باسىن كۇيتتەگەن ەمەس، پارتيا ءۇشىن حالىق ءۇشىن ەرلىكپەن قۇربان بولۋعا پەيىل بولعان. ۋاڭ ۋي پارتياعا كىرۋ ءوتىنىشىندە: ”استە ساياسي ۇپايعا يە بولۋ ءۇشىن ەمەس، ءمانساپ الىپ، داۋلەتتى بولۋ ءۇشىن دە ەمەس“ دەپ جازىپتى؛ چىن جانفاڭ مايداندا قۇلاعان كەزىندە قالتاسىنداعى پارتياعا كىرۋ ءوتىنىشىن 16 جەردەن وق تەسكەن؛ فان جىنزى، زىڭ حۇيشياڭ قاتارلى كەدەيلىكتەن ارىلتۋ قاھارماندارى پارتياعا كىرۋ وتىنىشىندە سەنىمدى ءتۇسىندىرىپ كەتتى.
”كوممۋنيزم ءۇشىن ءومىر بويى كۇرەسەمىن“ − ءدال وسى ايبىندى سەرت جۇڭگونىڭ بايتاق دالاسىندا جاڭعىردى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا، پارتيا تاريحىن ۇيرەنۋ تاربيەسى بۇكىل پارتيادا قاۋىرت ورىستەتىلدى. چيۋ شاۋيۇن قۇرباننىڭ ەسكەرتكىش سارايىندا، زۇني ءماجىلىسى اشىلعان جەردە، چيڭحاي ولكەسى شينيڭ قالاسى جۇڭگو جۇمىسشى - ديقان قىزىل ارمياسى باتىس باعىت ارمياسى ەسكەرتكىش سارايىنداعى باتىس باعىت ارمياسىنىڭ ءمۇسىنى الدىندا ... پارتياعا كىرۋ سەرتىن قايتا ەسكە العان سەرت بەرۋ ۇندەرى العا باسۋ مۇرات - سەنىمىن بەكەمدەۋدە.
اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاۋدا قىزىل گەندى ۇزدىكسىز جالعاستىرۋ كەرەك.
”جيڭيۋە باستاۋىش مەكتەبىن ەكسكۋرسيالاۋلارىڭىزدى قارسى الامىز! 1941 - جىلى 4 - ايدىڭ 17 - كۇنى ءتۇن ورتاسىندا، كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى سۇي جيڭيۋە، ما ۋىنلياڭ، مىڭ چاڭيوۋ ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى، حالىقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن فەودال ميليتاريست ما حۇڭكۇيدىڭ قاندى قىلىشىنىڭ الدىندا ولىمنەن قورىقپاي، مەكتەبىمىزدىڭ اۋلاسىندا قاھارماندىقپەن قۇربان بولدى...“.
مەكتەپتىڭ كىشكەنتاي ءتۇسىندىرۋشىسى 11 جاستاعى دۋ يۇيتۇڭ ۇيرەنۋدەن تىسقى ۋاقىتىندا ۇنەمى ءۇش قۇرباننىڭ ەسكەرتكىش سارايىن ەكسكۋرسيالاۋعا كەلگەن قوناقتارعا جانە وسى مەكتەپتەگى ساباقتاستارعا ءۇش قاھارماننىڭ اڭگىمەسىن بايانداپ بەرەدى.
”قازىرگى باقىتتى تۇرمىسىمىز قۇربانداردىڭ ىستىق قانىمەن جانە ومىرىمەن كەلگەن، ولاردىڭ ەرلىكپەن ءوزىن ارناۋ رۋحى ماڭگى قاسيەتىن وزگەرتپەيتىن تۋ رەتىندە ءبىزدىڭ جيڭيۋەداعى وقۋشىلاردى شابىتتاندىرۋدا، قازىر جاقسى ۇيرەنىپ، ەرجەتكەندە وتاننىڭ ءۇمىتىن اقتايمىن“، - دەدى دۋ يۇيتۇڭ.
شيا ميڭحان، دۇڭ سۇنرۇي، ۋاڭ جينشي، زوۋ بيحۋا، حۋاڭ ۋىنشيۋ... ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ۇمتىلعان قاھارمان قۇرباندار 100 جىلدىق ۇلى پارتيانىڭ شۇعىلالى تاريحىن سومداپ، پارتيانى قۇرۋعا، پارتيانى گۇلدەندىرۋگە، پارتيانى قۇدىرەتتەندىرۋگە مول ءنار ازىرلەدى، سونداي - اق ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان جاستار مەن وسپىرىمدەردىڭ كوكەيىنە ”قىزىل تۇقىم“ سەپتى.
اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاۋدا جاڭا داۋىردەگى ۇزاق جورىق جولىن جاقسى ءجۇرۋ كەرەك.
چيڭميڭ، گۇيبەي. تاۋدىڭ اراسى، سۋدىڭ جاعاسىندا قىزىل ارميا قابىرى ءۇن - ءتۇنسىز ەرەكشە ايبىندى تۇر.
1934 - جىلى 11 - ايدىڭ اياق شەنىنەن 12 - ايدىڭ باس شەنىنە دەيىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانە ورتالىق قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشىنىڭ شياڭجياڭ وزەنىنەن وتۋىنە كەپىلدىك ەتىپ، جاۋدىڭ قىزىل ارميانى شياڭجياڭ وزەنىنىڭ شىعىسىندا قورشاپ جويۋ ماقساتىن تالقانداۋ ءۇشىن ون مىڭداعان قىزىل ارميا قولباسشىلارى مەن جاۋىنگەرلەرى جاۋمەن ەرلىكپەن شايقاسىپ، كەڭ - بايتاق دالا قىزىل قانعا بويالدى.
قۇربانداردىڭ ىستىق قانىمەن بويالعان گۇيبەيدىڭ تاۋلى رايونى بۇگىنگى كۇندە كەدەيلىكتەن ارىلىپ، شىت جاڭا بەينەگە ەندى:
كەزىندە قىزىل ارميانىڭ گۋانياڭ، چۋانجوۋ ەكى اۋدانعا كىرگەن جولىنىڭ ％80تەن استامىن ۇستاعان گۋانفىڭ جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولى 2015 - جىلى اشىلىپ، بايىرعى رايونداعى حالىققا ءتىپتى كوپ قۇت - ىرىس جەتكىزدى؛
شينشۇي توسقاۋىل شايقاسى بولعان گۋانياڭ اۋدانى شينشۇي قالاشىعى حىمۋ قىستاعىندا گۋانفىڭ جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولى ءتىپتى كوپ ساياحاتشىلاردى تارتىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ قارا ورىك، قاربىز سياقتى جەمىستەرىنىڭ ءوتىمدى بولۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى؛
حۋاجياڭ اۋىلى گاۋجاي قىستاعىنداعى لياڭجياجايعا بارساڭىز، بامبۋك ورمانى تەڭسەلىپ، تۇپ - تۇنىق بۇلاق سۋى اعىپ جاتىر، ياۋزۋ ۇلتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە يە تۇرعىن ۇيلەر رەتتى ورنالاسقان، قىزىل مادەنيەت الاڭى، ەگىنشىلىك كورمە ءوڭىرى سياقتىلار ءتىپتى وزگەشەلىككە يە؛
...
يرەلەڭدەگەن 800 شاقىرىم يمىڭ، ايبىنى اسقاق 72 تەپسەڭ، كەزىندە ميلليون حالىق ارميانى قولداپ، الدىڭعى شەپكە كومەكتەستى، 100 مىڭ قاھارمان قۇربان قان مايداندا قازا تاپتى.
بۇگىنگى كۇندە ارميا مەن حالىق ەتەنە بولىپ، بەينەت پەن زەينەتتە بىرگە بولىپ سومداعان يمىڭ رۋحى ۇزدىكسىز جالعاسىپ، اعا بۋىنداردىڭ حالىقتى بارىنەن جوعارى قويعان سۇيىسپەنشىلىك ۇستانىمى جاڭا ۇرپاق كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرىنىڭ قانىنا، گەنىنە تەرەڭ ءسىڭدى.
شاندۇڭ لين - ي قالاسى لانليڭ اۋدانى دايسۇن قىستاعى پارتكومىنىڭ شۋجيى، ”ءداۋىر ونەگەسى“ ۋاڭ چۋانشي قىستاق تۇرعىندارىن دەربەس شارۋاشىلىق قۇرىپ جۇمىستانۋعا كۇش سالا شابىتتاندىرىپ، قولداپ، حالىق بۇقاراسىن باستاپ قىستاقتى قۋاتتاندىرۋ، حالىقتى بايىتۋ جولىن اشۋدا.
”ءار ۇرپاق ادامدار ءوزىنىڭ ۇزاق جورىق جولىن جاقسى ءجۇرۋى كەرەك. اۋىل - قىستاقتىڭ گۇلدەنۋىن جاپپاي ىلگەرىلەتۋدە كۇش جالعاپ ىستەي بەرۋىمىز كەرەك“، - دەدى ۋاڭ چۋانشي باتىل ۇنمەن. قىستاقتىڭ بارعان سايىن گۇلدەنۋى ونىڭ جانە بارلىق قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ارمانى ەدى.
ماركس ”ىستەرىمىز ايگىلى بولماسا دا، ماڭگى ءومىر سۇرەدى“ دەگەن ەدى. ارداگەر اتويشىلار ۇزاق ۇيقىعا كەتسە دە، سوڭعى ۇرپاقتارعا قالدىرعان اسا قىمباتتى رۋحاني بايلىعى عاسىرلار بويى ماڭگى جاسايدى، ماڭگى وشپەيدى.
قاھارماندار جالعىز ەمەس، اۋەلگى ماقسات ەل اراسىندا.
چيڭميڭدە قابىر سىپىرعان توپ جياڭشي رۇيجيننىڭ يەپيڭىندەگى قىزىل ارميا قۇرباندار ەسكەرتكىش مۇناراسىنىڭ الدىندا ۇزاقتان - ۇزاققا سوزىلدى. ەسكەرتكىش مۇناراسىنىڭ ءدال الدىنداعى كوگالعا ”قۇربانداردىڭ ىستىق قان ىزىمەن العا باسايىق!“ دەگەن ءسوز تارتىمدى جازىلعان.
(جازۋعا قاتىناسقاندار: ياڭ ۋىن، ۋ حۇييىڭ، سۇي يۇڭگۋان، لي فان) (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 - ايدىڭ 4 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
