− كوممۋنيستەردىڭ شينجياڭداعى باستاپقى مەزگىلدەگى توڭكەرىستىك قيمىلدارىنىڭ ىزىمەن
انار بۇلت/شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى سۇي يۇنيان
شينجياڭ داشۋەسى مەكتەپ تاريحى سارايىنىڭ جوعارى مەكتەپ وقۋشىسى تۇسىندىرمەشىسى يۇي شيۋسۇڭ قاتارلى كوممۋنيستەردىڭ بويىنداعى توڭكەرىستىك رۋحتى تەرەڭ سەزىممەن اڭگىمەلەۋدە. (3 - ايدىڭ 1 - كۇنى تۇسىرىلگەن)
□ سۋرەتتى انار بۇلت/شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى شيە لۇڭ تۇسىرگەن
3 - ايدىڭ 1 - كۇنى ۇرىمجىدە كۇن اشىق، قاسات قار بىرتىندەپ ەرىپ، قوڭىر سامال سوعىپ تۇر. جاڭا وقۋ ماۋسىمى باستالا سالىسىمەن، قالانىڭ وڭتۇستىگىندەگى شينجياڭ داشۋەسىنىڭ نەگىزگى ءبولىم مەكتەپ اۋلاسىندا وقىتۋشى - وقۋشىلار قايشالىسىپ، ءبىلىم رايى اڭقىپ، جاندى ومىرشەڭدىك قاۋلايدى.
”حۇڭلوۋ“، ”حۇڭحۋ“، ”يۇي شيۋسۇڭ جولى“، ”لين جيلۋ داڭعىلى“... شينجياڭ داشۋەسىنىڭ مەكتەپ اۋلاسىنداعى ءار بۇرىش قىزىل گەنمەن سۋارىلىپ، قىزىل مادەنيەت لەبى ەسىپ تۇر.
”يۇي شيۋسۇڭ جولىندا“ كەلە جاتساڭىز، ەكى جاقتاعى قىزىل مادەنيەت ۇگىت تاقتالارى كوز تارتادى، جولدىڭ بويىنداعى قاراپايىم دا بەرىك سالىنعان سارى رەڭدى ەكى قاباتتى ءۇي ءتىلشىنىڭ وسى رەتكى ساپارىنىڭ نىساناسى − شينجياڭ داشۋە مەكتەپ تاريحى سارايى.
شينجياڭدا ماركسيزمدى ەڭ ەرتە تاراتقان كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى رەتىندە، يۇي شيۋسۇڭ بۇل جەرگە توڭكەرىس تۇقىمىن سەپتى، تالايلاعان كوممۋنيستەردىڭ قايسارلىقپەن العا ىلگەرىلەپ، قاجىماي - تالماي كۇرەس جاساۋى ارقىلى بۇل ۇشقىن تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە اقىرىندا جالىن بولىپ قاۋلادى.
ماركسيزم - لەنينيزم شۇعىلالى جولدى نۇرلاندىردى
شينجياڭ داشۋەسىنىڭ مەكتەپ تاريحى سارايى اۆتونوميالى رايونداعى وتانشىلدىق تاربيە بازالارىنىڭ ءبىرى، مەكتەپ اۋلاسىنداعى ”ازاتتىق عيماراتىنان“ 1952 - جىلى وزگەرتىلىپ سالىنعان بۇل قۇرىلىستىڭ تاريحى 70 جىلعا تاياۋ. ساراي ءىشىنىڭ سان وقيعانى باستان كەشىرگەن كۇشتى تاريح سەزىمى، تاسقىنداعان ىنتاعا تولى قىزىل مادەنيەت رايى كىسى كوڭىلىن تەبىرەنتەدى.
تاريحقا قايىرىلا قاراساق، وتكەن ىستەر جان سۇيىنتەدى.
قازان توڭكەرىسىنىڭ زەڭبىرەك ءۇنى جۇڭگوعا ماركسيزم - لەنينيزمدى الا كەلدى. ماركسيزم - لەنينيزم جۇڭگو جۇمىسشىلار قوزعالىسىمەن ءوزارا ۇشتاسىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى دۇنيەگە كەلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاننان بەرى شينجياڭ دالاسى مەن شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تاعدىرىنا ءجىتى نازار اۋدارىپ كەلدى.
1935 - جىلى 5 - ايدا يۇي شيۋسۇڭ (جاناما اتى ۋاڭ شوۋچىڭ) كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالدىڭ ۇيعارۋىمەن ءبىر توپ كوممۋنيسپەن بىرگە شينجياڭعا كەلىپ قىزمەت ورىستەتىپ، ماركسيزم - لەنينيزمدى تاراتىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ جارىق شۇعىلاعا تالپىنۋ جولىن نۇرلاندىردى.
يۇي شيۋسۇڭ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باستاپقى مەزگىلدەگى توڭكەرىس قايراتكەرى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شاڭحاي ۇيىمداستىرۋ گرۋپپاسىنىڭ مۇشەسى، جۇڭگو سوتسياليستىك جاستار وداعىن قۇرۋشى. شينجياڭداعى 3 جىلدان استام ۋاقىتتا يۇي شيۋسۇڭ شينجياڭ بۇقاراسىنىڭ جيھانگەرلىككە قارسى تۇرۋ بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى، قوسىمشا شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ (شينجياڭ داشۋەسىنىڭ توركىنى) باستىعى، ولكەلىك 1 - ورتا مەكتەپتىڭ (ءۇرىمجى قالالىق 1 - ورتا مەكتەپتىڭ توركىنى) باستىعى، دۋبان مەكەمەسى شەكارا قورعانىسى ساياسي تاربيە باسقارماسىنىڭ ورىنباسار باستىعى، اۆياتسيا مەكتەبى مەن وفيتسەرلەر مەكتەبىنىڭ ساياسي تاربيەشىسى سياقتى مىندەتتەردى وتەدى.
”يۇي شيۋسۇڭنىڭ شينجياڭداعى كەزىندەگى ۇلەستەرىن بىلاي دەپ جيناقتاۋعا بولادى: ’ۇلتتىق فورماداعى، ماركسيزم - لەنينيزم مازمۇنىنداعى‘ وقىتۋ باعىتىن جاساپ، ماركسيزمدى جۇيەلى تاراتتى؛ ماركسيزم - لەنينيزمدى جەتەكشى ەتىپ، شينجياڭ بۇقاراسىنىڭ جيھانگەرلىككە قارسى تۇرۋ بىرلەستىگىن توڭكەرىس رۋحىمەن وزگەرتىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى ۇلتتىق بىرلىكساپ ىستەرىنە بەلسەندىلىكپەن ات سالىسۋعا ۇگىتتەدى، جۇمىلدىردى“، - دەدى شينجياڭ داشۋەسى ارحيۆ سارايىنىڭ باستىعى يۇي فۋىن تانىستىرىپ.
ول كەزدەگى شينجياڭ ۇزاق ۋاقىت سوعىس لاڭىن باستان كەشىرگەندىكتەن، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى جۇتاپ، بازار قۇلدىراپ، قازىنا قيىنشىلىقتا قالىپ، ءمانساپتىلار شىرىكتەسىپ، حالىقتىڭ تۇرمىسى كۇيزەلگەن بولاتىن. وسى توپتاعى كوممۋنيستەر شينجياڭعا وسىدان بۇرىن كەلگەن پارتيا مۇشەلەرىمەن بىرگە شىڭ شىسايدىڭ العاباسار ساياسي تۇعىرناما ”التى ۇلكەن ساياساتتى“ جاساۋىنا، ۇگىتتەۋىنە ءارى اتقارۋىنا كومەكتەستى، جيھانگەرلىككە قارسى تۇرۋ بىرلەستىگىن وزگەرتىپ قۇرىپ، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ، وتاندى قۇتقارۋ ۇگىت جانە جىلۋ جيۋ قيمىلدارىن ورىستەتىپ، شينجياڭ ۇكىمەتىنىڭ ءار سالاداعى كوپتەگەن قىزمەتتەرىنە قاتىناستى.
كوممۋنيستەردىڭ شينجياڭداعى باستاپقى مەزگىلدەگى توڭكەرىستىك قيمىلدارى سول كەزدەگى شينجياڭنىڭ شىرىكتەسكەن، مەشەۋ ساياسي جاعدايىن وزگەرتىپ، ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرىپ، دامىتىپ، وقۋ - اعارتۋ، مادەنيەت ىستەرىن گۇلدەندىرىپ، ۇلتتار قاتىناسى مەن ءار ۇلت حالقىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتتى. ولار شينجياڭ قوعامىنىڭ ساياسي العا باسۋى مەن ەكونوميكا، مادەنيەت، وقۋ - اعارتۋ ىستەرىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتىپ قانا قالماستان، شينجياڭداعى ءار ۇلت جاستارىن ماركسيزم - لەنينيزممەن باۋلىپ، توڭكەرىس تۇقىمىن سەپتى.
”العاشقى ساباق“ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلدى
1935 - جىلى 11 - ايدا يۇي شيۋسۇڭ شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ باستىعى مىندەتىنە تاعايىندالعاننان كەيىن، مەكتەپ باسقارۋدى كۇشەيتىپ، ماماندىق فاكۋلتەت، بولىمدەردى رەتتەپ، وقىتۋ ءادىسىن جاقسارتىپ، ”ۇلتتىق فورماداعى، ماركسيزم - لەنينيزم مازمۇنىنداعى“ وقىتۋ باعىتىن جاساپ، شينجياڭدا ماركسيزمدىك ءومىر كوزقاراسى اعارتۋ تاربيەسىن باستادى.
ماركسيزم نازارياسى دارىندىلارىن جۇيەلى تاربيەلەۋ ءۇشىن، يۇي شيۋسۇڭ ماركسيزم - لەنينيزم نازارياسىن، مىندەتتى ساباق ەتىپ، ماتەرياليستىك ديالەكتيكا سياقتى ساباقتاردى تۇڭعىش رەت اشىق ورنالاستىرىپ، ساياسي ەكونوميا، جاڭا فيلوسوفيا جانە فيلوسوفيا تاريحى سياقتى ساباقتاردى ءوزى وقىتتى ءارى ىشكى وڭىردەن دارىندىلاردى شينجياڭعا كەلىپ وقىتۋشى بولۋعا ۇسىنىس ەتتى. شينجياڭ شۋەيۋانى سونىمەن ماركسيزمدى تاراتۋداعى ماڭىزدى شەپكە اينالدى.
”العاشقى ساباق“ شينجياڭ داشۋەسىنىڭ سول جىلدارداعى قىزىل گەنىنىڭ ناقتى بەينەسى ءارى قىزىل گەندى ۇزدىكسىز جالعاستىرۋدىڭ ايقىن بەلگىسى.
”يۇي شيۋسۇڭ شينجياڭ شۋەيۋانى مەن ولكەلىك 1 - ورتا مەكتەپتە ’العاشقى ساباق‘ قيمىلىن ورىستەتتى. شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ جاڭا وقۋشىلارى مەكتەپكە كەلگەندەگى العاشقى ساباق يۇي شيۋسۇڭ جازعان «شينحاي توڭكەرىسىنىڭ تاجىريبە - ساباقتارى» اتتى ماقالا بولدى“. شينجياڭ داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانى قىزىل مادەنيەتتى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رۋان يە بىلاي دەدى: جۇڭگونىڭ تاياۋ زامان تاريحىن ماركسيزمدىك كوزقاراسپەن زەرتتەگەن بۇل شىعارما قالىڭ جاستارعا ارقالاۋعا ءتيىستى تاريحي مىندەتتى كورسەتتى.
ولكەلىك 1 - ورتا مەكتەپتىڭ جاڭا وقۋشىلارى مەكتەپكە كەلگەندەگى العاشقى ساباقتا دا يۇي شيۋسۇڭ «توڭكەرىستىك ءومىر كوزقاراسىن ورناتۋدى» ءوزى ءوتتى. ول وقۋشىلارعا توڭكەرىستى ءبىرىنشى ورىنعا قويىڭدار، ۇلى مۇرات ورناتۋمەن بىرگە، دۇرىس ماحاببات كوزقاراسىن دا ورناتىپ، توڭكەرىس، ۇيرەنۋ، توڭكەرىسشىل وتباسىن قۇرۋ ومىردەگى 3 ۇلكەن كوڭىلدى ءىس دەپ ىقىلاسپەن تاربيە بەردى. ونىڭ ساباعى نەگىزگى تاقىرىپتى توڭىرەكتەي وتىرىپ، قاراپايىم ءتىل ارقىلى تەرەڭ وي اڭعارتقان، دالەل - ىسپاتتى كوبىنەن كەلتىرگەن، كوزقاراسى سارا، مازمۇنى باي بولعاندىقتان، تىڭداۋشىلارىن بارىنشا قىزىقتىرىپ، تەرەڭ وي سالدى.يۇي شيۋسۇڭ ءوزىنىڭ بەرىك ماركسيزم سەنىمىن جاس وقۋشىلارعا جەتكىزىپ، وقۋشىلاردىڭ جۇرەگىنە ماركسيزم - لەنينيزم سەنىمى تۇقىمىن ءسىڭىرىپ، تالاي - تالاي جاس ماركسيزم - لەنينيزمشىلەردى جەتىلدىردى.
شينجياڭ بۇقاراسىنىڭ جيھانگەرلىككە قارسى تۇرۋ بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى رەتىندە، يۇي شيۋسۇڭ ءبىر توپ كوممۋنيستى باستاپ، وسى ۇيىم فورماسىنان پايدالانىپ ماركسيزمدى زور كۇشپەن تاراتتى. ماركسيزمنىڭ شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا كەڭىنەن تارالۋى سول كەزدەگى اۋىر اپاتتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ وتىرعان ءار ۇلت بۇقاراسىنا نۇر - شۇعىلا جانە ءۇمىت الا كەلدى.
”’العاشقى ساباق‘ قازىر شينجياڭ داشۋەسىنىڭ قىزىل داستۇرىنە اينالدى. ءار جىلى وقۋ باستالعاندا، بارلىق وقىتۋشىلار العاشقى ساباقتا يدەيا - ساياسي تاربيە ساباعىن ءوتىپ، قىزىل گەندى ۇرپاقتار بويى جالعاستىرىپ، وقۋشىلاردىڭ پارتيالىلىق تاربيەسىنىڭ مازمۇنىن قىزىل مادەنيەتپەن بايىتادى“، - دەدى رۋان يە.
توڭكەرىس ۇشقىنىن ۇرپاقتار بويى جالعاستىردى
يۇي شيۋسۇڭ قاتارلى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ شينجياڭداعى توڭكەرىستىك قيمىلدارى سول كەزدەگى مەشەۋ، توماعا - تۇيىق شينجياڭ جونىنەن ماڭىزدى اعارتۋ رولىن اتقارىپ، اۋىر ازاپ ىشىندەگى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا ماركسيزم - لەنينيزم مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بارلىعىن ءبىلدىرىپ، ازاتتىقتىڭ شۇعىلاسىن كورسەتتى.
شينجياڭ داشۋەسىنىڭ مەكتەپ تاريحى سارايىنداعى ”قىزىل گەن نەگىزىنىڭ قالانۋى“ بولىگىندە توڭكەرىستىك مادەنيەتتىڭ وشاعى − ماركسيزمنىڭ شينجياڭ داشۋەسىنە كەلۋ بارىسى جازىلعان، يۇي شيۋسۇڭنىڭ ءومىر بايانى دا جازىلعان.
يۇي شيۋسۇڭ توڭكەرىستىك ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى مەزگىلدەرىن شينجياڭعا ارنادى. 1937 - جىلى 12 - ايدىڭ 10 - كۇنى شىڭ شىساي ايتىلمىس ولكە ورتالىعىنداعى ”قاسكۇنەمدىك بۇلىك دەلوسىنان“ پايدالانىپ يۇي شيۋسۇڭدى قولعا العاننان كەيىن سوۆەت وداعىنا ايداپ اپاردى. 1939 - جىلى 2 - ايدا يۇي شيۋسۇڭ سوۆەت وداعىندا كەرى توڭكەرىسشىلدەردى الاستاۋ اسىرا سىلتەۋشىلدىگى سەبەبىنەن قاستاندىققا ۇشىرادى، ول كەزدە نەبارى 40 جاستا بولاتىن.
سۋرەتتەگى يۇي شيۋسۇڭ ەر ءمۇسىندى، كوزىنە كوزىلدىرىك تاققان، جۇزىنەن زەردەلىلىك شىعىپ تۇرعان كەلبەتتى دە ماڭعاز ءبىلىمپاز بەينەلى كىسى. ول قاراڭعى تۇنەكتە قولىنا الاۋ ۇستاعان جان سياقتى تاعدىر تاقسىرەتىن كوپ تارتسا دا قاشاندا ەرلىككپەن الدا ءجۇرىپ جول شالدى.
”20 جاسىندا اتا مەكەنى جىجياڭنان اتتانعاندا يۇي شيۋسۇڭ ’كوپشىلىكتىڭ قارنى اسقا جارىعاندا بارىپ، مەن قايتىپ كەلەمىن‘ دەگەندى مۇرات تۇتتى. ول ’مەنىڭ ارمانىم وتانعا پايداسى تيەتىن، حالىققا پايداسى تيەتىن بارلىق جاقتىڭ ادامى بولۋ‘ دەگەن بولاتىن“، - دەدى مەكتەپ تاريحى سارايىنىڭ جوعارى مەكتەپ وقۋشىسى تۇسىندىرمەشىسى. قازىر شينجياڭ داشۋەسىندە جيىنى 72 جوعارى مەكتەپ وقۋشىسىنان ۇيىمداسقان تۇسىندىرمەشى بار، ولاردىڭ مەكتەپكە جاڭادان كەلگەن وقۋشىلارعا بەرەتىن قوماقتى سيى مەكتەپ تاريحىن ءتۇسىندىرۋ.
”يۇي شيۋسۇڭنىڭ ءومىرى بۇرالاڭعا تولى بولسا دا ونىڭ مۇراتى باستان - اياق وسكەلەڭ، سەنىمى بەكەم بولدى. ونىڭ قايىسپاس توڭكەرىستىك رۋحى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ جۇڭگو حالقىنىڭ باقىتىن كوزدەگەن، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ گۇلدەنۋىن كوزدەگەن اۋەلگى ماقساتى مەن بورىشىن تولىق ايگىلەدى. ونىڭ شينجياڭداعى مۇرات - سەنىم ءۇشىن قوسقان ۇلەسى جوعارى مەكتەپ وقۋشىلارىن ماركسيزم سەنىمىن بەكەمدەۋگە بارىنشا باۋراۋدا جانە شابىتتاندىرۋدا“، - دەدى رۋان يە.
قازىر شينجياڭ داشۋەسى بۇكىل ەل بويىنشا العاشقى توپتاعى 42 ماڭداي الدى داشۋە قۇرىلىسى جوعارى مەكتەپتەر قاتارىنا كىرىپ، 3 مەكتەپ اۋماعى بولىپ دامىپ كەڭەيدى، وندا قازىر ءار ءتۇرلى ماماندىق بويىنشا 35 مىڭنان استام وقۋشى وقيدى. باستاپتا يۇي شيۋسۇڭ شينجياڭعا ماركسيزمدى الا كەلسە، قازىر ءتىپتى دە كوپ وقۋشىلار ونىڭ ءىزىن باسىپ، قىزىل گەندى جالعاستىرىپ، قىزىل ءداستۇردى اسقاقتاتۋدا.
”مەن يۇي شيۋسۇڭ قاتارلى كوممۋنيستەردىڭ قىزىل توڭكەرىستىك رۋحىن ماڭايىمداعى ءار ادامعا تاراتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا جاستىق ورالىم مەن كۇشىمدى قوسامىن“، - دەدى پارتيالى جوعارى مەكتەپ وقۋشىسى گۇزالنۇر ءيۇسۇپ.
”پارتيا قۇرىلعاندىعىنىڭ 100 جىلدىعى شۇعىلالى ساتىندە، ’قوس 100 جىلدى‘ كۇرەس نىساناسىنىڭ تاريحي توعىسۋ تۇيىنىندە، ءبىز قىزىل مادەنيەتتىڭ نارلەندىرۋىندە جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاندى امالياتى بارىسىندا جاستىق ورال ارمانىن اۋەلەتىپ، حالىقتىڭ مۇددەسى جولىندا قاجىماي - تالماي كۇرەسۋ بارىسىندا ءوز ءومىرىمىزدىڭ كوركەم تاراۋىن جازامىز“، - دەدى پارتيالى جوعارى مەكتەپ وقۋشىسى جاۋ يفي.
