□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ شياڭ
ياركەن اۋدانى ىشقۇل اۋىلى باقىت قىستاعىنىڭ تۇرعىنى قاسيەت تۇرىپ 4 - ايدىڭ 6 - كۇنى تاڭ اتىسىمەن قىزمەت كيىمىن، كۇن قاعار شاپكىسىن كيىپ، سۋسىن تورسىعىن اسىنىپ، كۇندەگىدەي قادامىن ءجىتى باسىپ جەمىس ورمانىنا قاراي تارتتى. ول ءبىر ورمان قورعاۋشىسى، قىزمەتىن ەرەكشە قاستەرلەيدى، وسى ورماندى قورعاۋ ونىڭ وتباسى باقىتىنىڭ قاينارى ىسپەتتى.
قاسيەت كەدەيلىكتەن ارىلىپ، كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستاعان بولسا دا، ول قانتتى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققاندىقتان وندا ءالسىز ەڭبەككۇش رەتىندە قايتالاي كەدەيلەسۋ حاۋىپ - قاتەرى بار ەدى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋدىڭ ەڭ تومەنگى شەگىنەن تۇسىرمەۋ ساياساتى ارقىلى ونى الەۋمەتتىك يگىلىك قىزمەت ورنىمەن قامداپ، ورنىقتى كىرىسى بولۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتتى. ”ورمان قورعاۋشىسى بولعاننان كەيىن اي سايىن تۇراقتى كىرىس تاۋىپ، كوڭىلىم جاي تاۋىپ قالدى“، - دەدى ول كۇلىمسىرەي.
جەڭىسكە جەتۋ قيىن ەمەس، جەڭىستى قولدان جىبەرمەۋ ەڭ قيىن. كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ جەتىستىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن، بيىل تۇتاس شينجياڭ قايتالاي كەدەيلەسۋدەن ساقتانۋدى قاداعالاۋ، ساقتاندىرۋ جانە كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ ءتۇزىمىن، مەحانيزمىن اناعۇرلىم اقاۋسىزداندىرىپ، كەمەلدەندىرىپ، ”قايتالاي كەدەيلەسۋدەن ساقتانۋ تورىن“ مىقتاپ توقىپ، كەدەيلىكتەن ارىلعان بۇقارانىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ بىرتىندەپ بايۋعا قاراي بەت الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
قاداعالاۋدى، ساقتاندىرۋدى كۇشەيتىپ، قايتالاي كەدەيلەسۋدەن دالمە - ءدال ساقتاندى
”پارتيانىڭ ابزال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كەدەيلىك قالپاعىن تۇبەگەيلى لاقتىرىپ تاستادىم“، - دەدى ءپايزاۋات اۋدانى قىزىلبويى قالاشىعى ايدىڭ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى پاتيما ابدۇكەرىم، بىلتىر ونىڭ 5 جاستاعى ۇلى شيپاحانادا وتا جاساتقاندا ءبىرتالاي اقشا جۇمساپ، وتباسىنا كۇرت قىسىم ءتۇسىپتى.
اۋداننىڭ قايتالاي كەدەيلەسۋدەن ساقتانۋدى قاداعالاۋ، ساقتاندىرۋ جانە كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ ءتۇزىمى مەحانيزمى بويىنشا كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋشى كادرلار جاعدايدى ۇعىسقاننان كەيىن، ونىڭ ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىن ەسەپتەن كوتەرۋ ماتەريالدارىن دايىنداۋىنا دەرەۋ كومەك كورسەتىپ، ەمدەۋ بويىنشا قۇتقارۋ - كومەكتەسۋگە ءوتىنىش بەرۋىنە قول ۇشىن بەردى. وسىلايشا سوڭىندا وتا قاراجاتى زور مولشەردە ازايدى.
”وتباسىمىز ەڭ تومەنگى تۇرمىستى قامتاماسىزداندىرۋعا ەنگىزىلدى، كۇيەۋىم دە قىستاقتاعى الەۋمەتتىك يگىلىك قىزمەت ورنىندا جۇمىس ىستەيدى“، - دەپ ءسوزىن ساباقتاعان پاتيما، - جەر تابىسى، جۇمىستانۋ جانە وعان ءتۇرلى قوسىمشا قاراجاتتى قوسقاندا، بۇگىنگى تاڭدا وتباسىمىزداعى ءبىر ءۇيلى جان قايتالاي كەدەيلەسۋ حاۋپىنەن تەگىس قۇتىلدىق، - دەدى.
ورنىقتى كۇي ساندى مالىمەتى ”جانداندى“، ارحيۆ ينفورماتسياسى ”ىسكە قوسىلدى“. ءپايزاۋات اۋدانى وقۋ، اۋرۋ، اپات، جۇمىسسىزدىق سياقتى سەبەپتەردەن قايتالاي كەدەيلەسۋ، كەدەيلەسۋ قاتەرىنە مەرزىم سايىن تالداۋ جاساپ، قاتەرلەردى، كومەسكى كىناراتتاردى دەر كەزىندە الاستاپ، ەرتە بايقاۋدى، ەرتە ساقتانۋدى، ەرتە كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى، ەرتە بوگەۋدى ورىندادى.
كەدەيلىكتەن ارىلىپ، قالپاقتى الىپ تاستاۋ سوڭعى مارە ەمەس، قايتا جاڭا تۇرمىستىڭ، جاڭا كۇرەستىڭ باستاماسى. دەر كەزىندە ساقتاندىرۋدى، دالمە - ءدال كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى ورىنداۋ ءۇشىن اۆتونوميالى رايون ارحيۆ تۇرعىزىپ، كارتچكالاندىرۋدىڭ يكەمدى باسقارۋىن ءۇرتىس كۇشەيتىپ، ”وتباسىندا كارتچكا بولۋ، قىستاقتا كەستە بولۋ، اۋىلدا ءتىزىم بولۋ، اۋداندا ارحيۆ بولۋ، ايماقتا توپتاما بولۋ، رايوندا قامبا بولۋدى“ جۇزەگە اسىردى. جەر - جەر قاداعالاۋدى، ساقتاندىرۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، ءتۇزىم مەحانيزمىن اناعۇرلىم اقاۋسىزداندىرىپ، كەمەلدەندىرىپ، كىرىس وزگەرىسى جانە ”ەكىدەن تارىقتىرماۋ، ءۇشتى قامتاماسىز ەتۋدى“ بەكەمدەۋ جاعدايىن ۇزدىكسىز ءجىتى قاداعالاپ، سيگنال شىراعىمەن دارەجەگە ءبولىپ ساقتاندىرىپ، رايون، ايماق، اۋدان، اۋىل، قىستاق سىندى 5 دارەجە جاۋاپتى بولىپ، قاتەردەن ساقتانۋ قورىنان ويداعىداي پايدالانىپ، يكەمدى كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى تياناقتاندىرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋ جەتىستىگىنىڭ تاريح سىنىنان سۇرىنبەي وتۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتتى.
كەدەيلىك قالپاعى الىنعانىمەن كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى توقتاتپاي، ءبىرتالاي ۋاقىتقا دەيىن سۇيەمەلدەدى
قاشقار قالاسى سەمەن اۋىلى ءدوڭ ويلا قىستاعىنىڭ تۇرعىنى ءمامتىمىن مامۇت ”بوس قالعان“ جىلىجايعا قاراپ قاباعات قۋاندى، ول 3 - ايدىڭ باسىندا ءوز ءۇيىنىڭ جىلىجايىنا ەگىلگەن جاڭا لازىنى بازارعا شىعارىپ، جاقسى باعادا ساتىپ، قالتاسى قامپيىپ قالعان ەدى.
3 مۋلىق كوكونىس جەر ىلگەرى ءمامتىمىن وتباسىنداعىلاردىڭ ”تۇرمىس سۇيەنىشى“ بولاتىن. ايتسە دە، تالاي جىل ”ەسكى وي جەلىسمەن“، ”قاراپايىم ادىسپەن“ كوكونىس ەككەن ول كوكونىسىن ويداعىداي باعاعا ساتا الماي ەپتەپ - سەپتەپ جان باعىپ كەلە جاتقان ەدى.
بىلتىردان بەرى ءدوڭ ويلا قىستاعى ەگىنشىلەردى جىلىجايدا كوكونىس ەگۋگە جەتەكتەدى ءارى ەگىنشىلەرگە ەگىمشىلىك تەحنيكاسىن ۇيرەتتى. سونىمەن ونىمدىلىگى اناعۇرلىم جاقسى كۇمبەزشە لاپاس لازىسىن وزگەرتىپ ەككەن ءمامتىمىن سول جىلدىڭ وزىندە - اق ءونىمىن ايتارلىقتاي باعاعا ساتاتىندىعىن ويلاماعان بولاتىن.
قازىر مامەتيمىندە 4 جىلىجاي بار، قىستاقتاعى ەگىمشىلىك ءىرى وتباسىنا اينالدى. ءدوڭ ويلا قىستاعى دا اتاعى الىسقا جايىلعان كوكونىس ەگىمشىلىگى ءىرى قىستاعىنا اينالدى. قۇرىلعىلى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى كوكونىستى ”كوكتەمدە ەرتە، كۇزدە كەشەۋىلدەتىپ“ شوعىرلى كەزدەن اۋاشالانىپ بازارعا شىعارىپ، ورتا ەسەپپەن ءار مۋىنان 1200 − 1500 يۋان كىرىس ارتتىردى.
كوكونىس ەگىمشىلىگىن دامىتىپ، ءبىر ميلليون 114 مىڭ 300 مۋ جەرگە كوكونىس ەكتى، ونىڭ ىشىندە قۇرىلعىلى كوكونىس 229 مىڭ مۋ، جىلدىق جالپى ءونىم مولشەرى 2 ميلليون 800 مىڭ توننادان استى... كوكونىس كاسىپ سالاسىن ۇزدىكسىز زورايتۋ ءۇشىن، قاشقار ايماعى كوپ ءتۇرلى شارالار قولدانىپ شارۋالاردىڭ كوكونىس ەگۋ بەلسەندىلىگىن جانداندىرىپ، ساياساتتىق سۇيەمەلدەۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، ءىس جۇزىندىكپەن بىرلەستىرە كوكونىس تۇقىمى، كوكونىس بازاسى قۇرىلىسىنا قوسىمشا قاراجات بەرۋ ولشەمىن جاساپ، كوكونىس كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىنا جاڭا قوزعاۋشى قۋات قوستى. سونىمەن بىرگە، شينجياڭعا كومەكتەسەتىن ولكە - قالالارداعى جانە ايماقتاعى قامداۋ - ساتۋ كووپەراتيۆى قاتارلى كۇشتەردىڭ كومەگىمەن ساتىپ الۋ تەبىنىن كۇشەيتىپ، اۋدان، اۋىل، قىستاق ءۇش دارەجەلى ساتىپ الۋ جانە ەلەكتروندى ساۋدا تۇعىرى سياقتى ارنالاردى ىركىلىسسىزدەندىرىپ، كوكونىس ەگەتىن شارۋالاردىڭ پايدا تابۋىن قامتاماسىز ەتىپ، كوكونىستى جاقسى باعادا ساتۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتىپ، جىلىجايدا ەگۋدەن تۇسكەن پايدانى اسىلگى 8000 يۋاننان 10 مىڭ يۋاننىڭ ۇستىنە دەيىن جوعارىلاتتى.
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ مىندەتى ورىندالعاننان كەيىن، رايونىمىزدىڭ جەر - جەرى قالپاعى الىنعانىمەن جاۋاپكەرشىلىكتى توقتاتپاۋعا، قالپاعى الىنعانىمەن ساياساتتى توقتاتپاۋعا، قالپاعى الىنعانىمەن كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى توقتاتپاۋعا، قالپاعى الىنعانىمەن باقىلاۋ - باسقارۋدى توقتاتپاۋعا تاباندى بولىپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدى اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋمەن ءونىمدى ۇشتاستىرۋدى ىلگەرىلەتىپ، كاسىپ سالاسىن دامىتۋدىڭ جاڭا جولدارىن، جاڭا ادىستەرىن بەلسەندىلىكپەن قاراستىرىپ، ونىمدەردى ساتۋ ارناسىن كەڭەيتىپ، كاسىپ سالاسى دامۋىنىڭ ساپاسى مەن ونىمدىلىگىن جوعارىلاتتى.
كوكونىس، ەتتى كەپتەر، قويان، بارقىت ءشوپ، روزا گۇلى... بۇرىنعى قۇنارسىز توپىراق ساياساتتىڭ جاندى سۋىمەن كاسىپ سالاسىنىڭ مول جەمىسىن بەرىپ، كەدەيلىكتەن ارىلعان بۇقارانىڭ كىرىسىن ورنىقتى ارتتىرىپ بايۋىنا تۇرتكى بولدى. ”كەدەيلىك كەلمەسكە كەتتى، دوڭگەلەك داۋلەتكە ۇمتىلۋ جولىمىز كەڭەيە ءتۇستى، تۇرمىسىمىز بارعان سايىن گۇلدەندى!“. ۇمىتكە تولى كوكتەمدە ءمامتىمىننىڭ كۇلكىسىنەن سەنىم لەبى ەسەدى.
ەرىك - جىگەر ارقىلى سۇيەمەلدەۋگە، اقىل - پاراسات ارقىلى سۇيەمەلدەۋگە تاباندى بولىپ، يدەيالىق ”توسپانى“ بەكەمدەدى
قايتا كەدەيلەسۋدەن ساقتانۋدا رۋحاني جاقتاعى نەگىزدى بەكەمدەپ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدا ءتۇبىردى بەكەمدەۋدى، ۇزاق بولاشاقتى قامتاماسىز ەتۋدى كەپىلدەندىرۋگە تۋرا كەلەدى.
ءپايزاۋات اۋدانى جامباز اۋىلى چاقا قىستاعىنىڭ تۇرعىنى سەلىمجان تۇرسۇن كۇندەردە ءبىر كۇن ءوزىنىڭ دە قىستاق تۇرعىندار جينالىسىندا ءسوز سويلەپ، كوپشىلىككە اقشا تابۋ تاجىريبەسىن ايتىپ بەرەتىندىگىن ويلاپ تا كورمەگەن ەدى.
”جالقاۋبايدان“ بۇگىنگى ايلىق كىرىسى 4000 يۋانعا تاياۋ ەڭبەكشىل جانعا اينالعان سوڭعى جىلدارداعى وزگەرىستەرىن ەسىنە العاندا، سەلىمجان ەرىكسىز تەبىرەنىپ: ”قىستاق كادرلارى جاقسى جەتەكتەپ، يدەيامدا تۇبىرىنەن بۇرىلىس جاساۋىما مۇمكىندىك جاسادى، سونىڭ ارقاسىندا بۇكىل ءۇي ىشىمىزبەن جاڭا تۇرمىسقا قول جەتكىزدىك“، - دەدى.
سەلىمجان وسى كۇندە قىزمەتكە بەرىلە كىرىسكەنىمەن، العاش جۇمىس باسىنا بارىپ جۇمىس ىستەگەن كەزىندە سالاقسىپ، ءتۇزۋ ءبىر كۇن دۇرىستاپ جۇمىس ىستەمەيتىن.
اۆتونوميالى رايوندىق مال شارۋاشىلىعى، مال شيپاگەرلىگى مەكەمەسىنىڭ ءپايزاۋات اۋدانى جامباز اۋىلىنىڭ چاقا قىستاعىندا تۇراتىن ءبىرىنشى شۋجيى چىن شيۋفىڭ سەلىمجاندى ۇنەمى ىزدەپ كەلىپ اڭگىمەلەسىپ، كەڭەس قۇرىپ، ساياساتتى ايتىپ، دامۋ جولىن قاراستىرىپ، ونىڭ ەرىك - جىگەرگە كەلۋىنە شىن كوڭىلمەن كومەكتەستى... بارىس - كەلىس كوبەيگەن سوڭ، سەلىمجان بىرتىندەپ ورنىعا باستادى.
”كەدەيلىكتەن ارىلعان كۇندە دە، ەگەر جىگەر - قايرات بولماسا، قايتا كەدەيلەسۋ قاتەرى ساقتالا بەرەدى. ءبىز كوپ ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كىرىستى ارتتىرىپ، بايۋ سەنىمىن جانداندىرىپ، ’قىسقى ەگىستىڭ سايابىر كەزىن‘ ’قىسقى ەگىستىڭ قاربالاس كەزىنە‘ وزگەرتىپ، ەگىمشىلىك، باعىمشىلىق، سونداي - اق كەيبىر قولدانىلمالى تەحنيكا باۋلۋلارىن كۇشەيتىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ وي - سانانى قارۋلاندىرىپ، ىشكى قوزعاۋشى كۇشتى جانداندىرۋىنا مۇمكىندىك جاسادىق.“، - دەدى چىن شيۋفىڭ.
كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدە الدىمەن ەرىك - جىگەر جاعىنان سۇيەمەلدەۋ، كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدە، ءسوز جوق، اقىل - پاراسات جاعىنان سۇيەمەلدەۋ كەرەك. جاقىنعى جىلداردان بەرى بۇكىل رايوندا جوعارىدان تومەنگە دەيىن تيپتەر ارقىلى ۇلگى كورسەتۋ، تاربيەلەۋ - جەتەكتەۋ، شەبەرلىككە باۋلۋ سياقتى ادىستەر ارقىلى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كوز ايانى كەڭەيتىپ، ءبىلىمىن ارتتىرىپ، شەبەرلىگىن جوعارىلاتۋىنا كومەكتەستى. يدەيا ورنىقتى، ىشكى قۋات جەتكىلىكتى بولدى، كورىكتى كەلەشەككە بەتتەگەن قادام دا اناعۇرلىم نىق بولا ءتۇستى.
تاۋدان اسساڭ، شىڭعا شىعاسىڭ. كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ ۇتىلامالى تاياقشاسىن جاقسى جالعاپ، اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ جاڭا ساپارىنا اتتانۋدا شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ سەنىمى مىعىم.
