− ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستاندىعىنداعى توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ ءومىر ىزىمەن
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ميھرگۇل عوپۇر
ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستانىنداعى قۇربانداردىڭ توپتىق ءمۇسىنى.
جاسىل قاراعاي، كوگىلجىم ارشالار قاھارمان قۇربانداردى كۇزەتسە، كوكتەم سامالى مەن سان الۋان گۇلدەر ساعىنىشقا تولى. چيڭميڭعا تاعى تاياپ قالدى، ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستاندىعىندا ادامدار شەكسىز قۇرمەتكە تولى كوڭىل كۇيمەن ءتۇرلى فورمالار ارقىلى قاھارمان قۇربانداردى ەسكە ءتۇسىردى.
ءۇرىمجى قالاسى وڭتۇستىك قالا ماڭى يان - ىرۋو كورىنىس وڭىرىنە ورنالاسقان ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستاندىعىنا چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋ قاتارلى 94 قاھارمان قۇربان جەرلەنگەن. بۇل ارادا تاعى شينجياڭدى قورعاۋ جانە قۇرۋ جولىندا ۇلەس قوسقان دۇنيەدەن وتكەن قارت قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرى، قارت كادرلار جانە قوعام حاۋىپسىزدىگى قاھارمان قۇرباندار قاتارلىلار جەكە - جەكە جەرلەنگەن. بۇل ارا اۆتونوميالى رايوننىڭ، ءۇرىمجى قالاسىنىڭ قۇربانداردى ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنى سياقتى قيمىلداردى وتكىزەتىن ماڭىزدى ورىن. بۇل جەردەگى ءاربىر ناقتى زاتتىڭ، ءاربىر سۋرەتتىڭ، ءاربىر ماتەريالدىڭ بارىنە ماڭگى وشپەس قىزىل ەستەلىك ساقتالعان.
باستان - اياق حالىقتىڭ باقىتىن كوزدەدى
قۇرباندار قابىرستاندىعىنداعى نەگىزگى تاقىرىبى ”تيانشان ەسكەرتكىشى“ اتتى قۇربانداردىڭ ىزگى ىستەرى كورمە سارايىنا كىرگەندە، ءتىلشى زالدىڭ وڭ جاعىندا ءىلۋلى تۇرعان نارت قىزىل پارتيا تۋىن كوردى. ”بۇل ارادا 550دەن استام سۋرەت، سونداي - اق 100دەن استام ناقتى زات بار جانە مىڭداعان سۋرەتتى ماتەريال مەن قۇربانداردان قالعان 300 نەشە مۇرا بار، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا باسشىلىق ەتىپ توڭكەرىس، قۇرىلىس جانە رەفورما جۇرگىزگەن جاپالى بارىسى ەستەلىككە الىنعان“، - دەپ تانىستىردى ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستاندىعى مەڭگەرۋشىسىنىڭ كومەكشىسى گى مين.
سول جاقتاعى باسپالداقتى بويلاي جوعارى ورلەگەندە، چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋ قاتارلى 10 قۇرباننىڭ ءىرى كەسكىندەمەلى توپتىق مۇسىندەرى كوز الدىڭىزدا تۇرادى، قۇربانداردىڭ بەت الپەتىنەن قايتپاس قايسارلىعى مەن مۇندالاپ، جانارلارى الىسقا قادالىپ، جۇرەكتەردى سەلت ەتكىزەدى.
20 - عاسىردىڭ 30 - جىلدارى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قالىڭ كوممۋنيستەردى شينجياڭعا جىبەردى. چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋ ۋاكىل بولعان جۇڭگو كوممۋنيستەرى تۇرلىشە قىزمەت ورنىندا بار ىنتاسىمەن، تاباندىلىقپەن شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، جاقسى ىستەر ىستەدى.
سول ءبىر ۇمىتىلماس جاپالى كۇندەردە، ءۇي جوق بولعاندا، جۇڭگو كوممۋنيستەرى شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقارانى باستاپ قولىمەن ”جەر كەپە“ قازىپ سوندا تۇردى؛ ءوندىرىس سايماندارى بولماعاندا، ولار كەرەكسىز بولات، توزعان تەمىر جيناپ وزدەرى جاساپ الدى؛ مال بولماعاندا، كەزەكتەسىپ سوقا سۇيرەپ تىڭ يگەردى؛ سۋ يگىلىگىن گۇلدەندىرىپ، وقۋ - اعارتۋدى دامىتىپ، كوپىر سالىپ، جول جوندەپ، جارلى - جاقپايعا جاردەم بەرىپ، كەدەي - كەپشىككە كومەكتەستى... شينجياڭدى قۇرۋ جولىندا ولار جاپالى قۇلشىنىس كورسەتتى.
كورمە سارايى كورىنىستى ۇقساتىپ جاساۋ، ساعىم كەسكىن، كورىنىستى كىشىرەيتۋ، جارتىلاي كورىنىستىك سۋرەت، ەلەكتروندى تۇرتپەلى ەكران، قولمەن پاراقتالاتىن كىتاپ سياقتى وسى زامانعى جاڭاشا دىبىس، جارىق، ەلەكتر تاسىلىمەن، سول جىلداردا كوممۋنيستەردىڭ شينجياڭدا قىزمەت ىستەگەن كورىنىستەرىن قالپىنا كەلتىردى جانە كوز الدىعا اكەلدى.
ماۋ زىميننىڭ كەڭسەسىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن كورىنىسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا مىناداي جازۋلار بار: مەنىڭ شينجياڭعا كەلىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى ءۇشىن كوبىرەك قىزمەت ىستەي العانىم مەنىڭ ەڭ ۇلكەن قۋانىشىم.
ءدال وسىلاي حالىقتىڭ باقىتىن كوزدەۋ، ۇلتتى گۇلدەندىرۋ سىندى اۋەلگى ماقسات، بورىشتى ۇستانعان جۇڭگو كوممۋنيستەرى ”اي - كۇنگە ءامىر شاشا الامىز جاڭارتۋعا كوك ءجۇزىن“دەيتىن اسقاق ەرىك - جىگەرمەن، شينجياڭداعى ءار ۇلت كادر - بۇقارانى باستاپ، جاپالىلىقپەن ىستەپ، شينجياڭنىڭ قارا تۇنەكتەن جارىققا بەت الۋىنا، مەشەۋلىكتەن العا باسۋعا بەت الۋىنا، كەدەيلىكتەن بايۋعا بەت الۋىنا، توماعا - تۇيىقتىقتان ەسىك اشۋعا بەت الۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، ”شاتتىق كەرنەپ تاسىعان جاڭارىپ بۇكىل جەر مەن كوك“ دەيتىن دۇنيە كەرەمەتىن جاراتتى.
تۇرمەدە كۇرەس جۇرگىزىپ قاسيەتىن ايگىلەدى
”تۇرمەدەگى كۇرەس“، ”تۇرمەدەگى تەرگەۋ“، ”تۇرمەدەگى ەگەي ايەل“... كورمە سارايدىڭ ءبىر تۇسىنداعى كورمە زالىندا 1: 1گە سالىستىرماسىمەن سول جىلداردا شينجياڭداعى جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن وتانشىل العاباسار قايراتكەرلەردىڭ تۇرمەگە قامالعان كورىنىستەرى قاز - قالپىندا كورسەتىلىپ تۇر. قورالانا وتىرعان ولار جۇدىرىقتارىن تاس قىپ ءتۇيىپ العان، جانارلارىنان سوڭىنا دەيىن جاۋعا قارسى تۇرۋعا سەرت ەتكەن قايسارلىق مەن مۇندالايدى.
1942 - جىلى ەلى ءىشى جاعدايىندا وزگەرىس تۋىلدى، شىڭ شىساي ”العاباسار“ جالعان بەتپەردەسىن جىرتىپ، اشىق - اشكەرە جياڭ جيەشىگە بەت بۇرىپ، سەلبەسىپ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋدان اشىقتان - اشىق اق تەررورلىق جۇرگىزۋگە ءوتىپ، شينجياڭدا قىزمەت ىستەگەن جۇڭگو كوممۋنيستەرىنەن جانە ولاردىڭ ءۇي ىشىندەگىلەردەن 150 نەشە ادامدى ىلگەرىندى - كەيىندى تۇتقىندادى.
جاۋ قاماۋداعى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنە ءتۇرلى - ءتۇرلى جان تۇرشىگەرلىك جازا جۇرگىزىپ، ولاردى تىزە بۇكتىرمەك بولدى. چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋ قاتارلى قاھارمان قۇرباندار ەرلىك كورسەتىپ تىزە بۇكپەي، اقيقات جولىندا باسىن ءباي تىگىپ، جاۋمەن بەتپە - بەت كۇرەس جۇرگىزدى.
”شىڭ شىساي نە اۋىر جۇمىسقا سالادى، نە يلىكتىرىپ ءمانساپقا قويادى، ونىڭ الداۋىنا تۇسپەڭدەر، كۇرەس جىگەردى بەكەمدەپ، توپتىق يان - انعا قايتۋدى قولعا كەلتىرەيىك“. مىرزا قاماققا ءتۇسىپ كوپ وتپەي، چىن تانچيۋ باسقا جەردە مىرزا قاماقتا جاتقان جولداستارمەن امالدىڭ بارىنشا بايلانىستى ساقتاپ، كوپشىلىككە، ءسوز جوق، سەنىمدى بەكەمدەۋدى ەسكەرتىپ، كوپشىلىكتىڭ كۇرەس جۇرگىزۋىنە جەتەكشىلىك جاسادى.
اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم پارتيا تاريحى جانە حۇجات زەرتتەۋ مەكەمەسى عىلمي زەرتتەۋ جوبا باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى ۋاڭ دي تەرگەۋ ارحيۆتەرىن رەتتەگەن كەزدە جاۋدىڭ ماۋ زىميندى تەرگەۋى مەن چىن تانچيۋدى تەرگەۋىنىڭ ەشقانداي ايىرماسى جوق ەكەنىن بايقايدى. كوپتەگەن تەرگەۋ ارحيۆتەرىندە ەستەلىككە الىنۋىنشا، تەرگەۋ بارىسىندا، جاۋ ”ەگەر سەندەر قاسكۇنەمدىكپەن دۇربەلەڭ تۋدىرعان بولساڭدار“، ”ەگەر بار بولسا قايتەسىڭدەر“ دەگەن سياقتى كوپتەگەن تۇزاق قۇرىپ، شىرعالاپ، ماۋ زىميننىڭ ”مويىنداۋ سوزىنە“ قول جەتكىزۋگە ۇرىنعان.
ۋاڭ دي بىلاي دەدى: ”قازىر اۆتونوميالى رايوندىق ارحيۆ سارايىندا ساقتالعان تەرگەۋ ەستەلىكتەرىنەن ءبىز ساتقىنداردىڭ ’كورسەتۋى‘ مەن ايتىلمىس ’مويىنداۋ ءسوزىن‘ ماۋ زىميننىڭ ەلەڭ قۇرلى كورمەي، ’كوممۋنيستەر استە قاسكۇنەم دۇربەلەڭ سىندى ازەزىلدىكتى ىستەمەيدى. كىم قاسكۇنەم دۇربەلەڭدىكپەن اينالىسادى ەكەن، سول ۇلتتىڭ الدامشىسى جانە قىلمىسكەرى بولماق!‘“ دەپ اشىق جاۋاپ قايتارعانىن بىلدىك.
جاۋ ماۋ زىميننىڭ ماۋ زىدۇڭنىڭ ءىنىسى ەكەندىگىن ءبىلىپ، قۇر قيالعا سالىنىپ، ونى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنان اجىراۋعا شىرعالاماقشى، ماجبۇرلەمەكشى بولادى.
”ول مەنىڭ ساياسي ءومىرىم، پارتيادان اجىرامايمىن!“ دەپ ماۋ زىمين ادىلەتتى ءارى قاتاڭ تۇردە تويتارىس بەرەدى.
1943 - جىلى 2 - ايدىڭ 7 - كۇنى كوممۋنيست گاۋ دىڭباڭ لين جيلۋمەن ءبىر كۇندە تۇتقىندالىپ، 4 - تۇرمەدەگى ءبىر قاماقحاناعا بىرگە قامالادى. گاۋ دىڭباڭ ەسكە الۋ ماقالاسىندا بىلاي جازعان: ”4 - تۇرمەنىڭ 10 - قاماقحاناسىنا قامالا سالعاندا، لين جيلۋ بىزگە: ’ءبىز تۇرمەگە قامالدىق، ءبارىمىز كوممۋنيسپىز، ۇيىمداسۋىمىز كەرەك، ۇيىمداسساق عانا كۇش - قۋاتىمىز بولادى‘“.
”لين جيلۋ «تۇتقىن جىرىندا» بىلاي دەپ جازعان: ’سەنىمدى ءبىز بەكەمدەپ، تۇرعىمىزدا تۇرامىز! كەسەر باسىمىزدى قۇربان قىپ، ەركىندىك پيراميداسىن سالامىز، ىستىق قانىمىزبەن تۋدى قىزىلعا بوياپ، جىلدار بويى جەلبىرەتەمىز!‘مۇنداي ولەڭ جولدارىن ناشىنا كەلتىرە وقىساڭ، جۇرەگىڭ قاباعات تولقيدى. قان مەن ءورت سومداعان توڭكەرىستىك رۋح ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن ءوتىپ، كەلەشەككە نۇرىن توگىپ، ءبىزدى العا باسۋعا ماڭگى جىگەرلەندىرەدى“، - دەدى شينجياڭ داشۋەسى ارحيۆ سارايىنىڭ باستىعى يۇ فۋىن قاتتى اسەرلەنىپ.
تۇلا بويىنان ساۋ تامتىق قالماي، ساۋىس جارا بولىپ، اجال اۋزىنان سان مارتە قايتسا دا، جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ بولاتتاي بەرىك جىگەرى مۇلدە اۋىتقىعان جوق. جاۋ بار ايلا - شارعىسىن جۇمساعانىمەن، باستان - اياق جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ اۋزىنان وزدەرى ءۇمىت ەتكەن ءبىر اۋىز ءسوز الا المادى، قولدارىنا تىلكىمدەي ”دالەل - سىپات“ تا ىلىكتىرە المادى.
1943 - جىلى 9 - ايدىڭ 27 - كۇنى جاۋىزدىعى باسىنان اسقان جاۋ تۇرمەدە چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋلەردى استىرتىن ءولتىردى...
”توڭكەرىس مۇراتى اسپاننان دا بيىك“. قاھارمان قۇرباندار ءومىرى ارقىلى نانىم - سەنىمنىڭ كۇش - قۋاتىن ءتۇسىندىردى، ولار قۇربان بەرۋدەن قورىقپايتىن، ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەيتىن رۋحپەن مەملەكەتتىڭ دەربەستىگى، ۇلت ازاتتىعى، حالىقتىڭ باقىتى جولىندا دارقاندىقپەن ءومىرىن قيىپ، اقيقات ءۇشىن باسىن ءباي تىكتى.
قىزىل گەن ماڭگى جالعاسادى
كورمە سارايدان شىعىپ، قابىرستاندىق داڭعىلىن بويلاپ شىعىسقا جۇرسەڭىز، كوك اسپان استىندا، قاراعاي - ارشالار اراسىندا، ەسكە الۋ الاڭىنداعى حالىق قاھارماندار ەسكەرتكىشى مەن ءۇن - ءتۇنسىز تۇرعان قۇرباندار قابىرى ەرەكشە ايبىندى دا اسقاق كورىنەدى.
”قىزىل ەستەلىك“ ءمۇسىن ويما قابىرعاسىنا جەتسەڭىز، وندا شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسى مەن جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ ءان سالىپ، بيگە باسىپ ازاتتىقتى قۇتتىقتاپ جاتقان كورىنىسى اسەرلى ويىلعان. ءمۇسىن ويما قابىرعاسىنىڭ ۇستىڭگى بولىگى قوعامنىڭ ءار سالاسىنداعى 5 تيپتىك ادامنىڭ باس سۋرەتىنە ۋاكىلدىك ەتەدى، ولاردىڭ جانارىنا كۇش - قايرات ۇيالاعان، بەت الپەتى ءباز - باياعىسىنداي بەكەم، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ تاتۋ - ءتاتتى جاساسىپ، ءوزارا ءبىر - بىرىنە كومەكتەسىپ، قارايلاسىپ كەلە جاتقاندىعىنا ۋاكىلدىك ەتەدى.
1949 - جىلى 9 - ايدىڭ 25 - كۇنى شينجياڭ بەيبىت ازات بولدى. بەس جۇلدىزدى قىزىل تۋ تيانشان الابى مەن پامير ۇستىرتىنە تىگىلدى، ءسويتىپ، شينجياڭ تاريحىندا شىت جاڭا بەت اشىلدى. رەفورما جاساپ، ەسىك اشقاننان بەرى، اسىرەسە، پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى ءبىر قىدىرۋ ەرەكشە ساياسات - شارالار شىعارىپ، بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل ەلدىڭ كۇشىن جۇمىلدىرىپ شينجياڭنىڭ دامۋىن قولدادى. جاڭا داۋىردەگى پارتيانىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسى شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا تابىسپەن جۇزەگە اسىرىلىپ، ەل - جۇرت شاتتىققا شومىپ، زامان تىنىش بولىپ، تيانشان الابى جاڭا بەينەگە ەنىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قۇت - ىرىسى شالقىدى.
قاھارمان قۇربانداردىڭ رۋحىنا بۇل دۇنيە وزدەرىڭ ارمانداعانداي وزگەردى دەپ جۇباتۋ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.
بۇگىنگى ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستانى توڭكەرىستىك قۇرباندار ماڭگىلىك ۇيقىدا جاتقان قاسيەتتى جەر عانا ەمەس، قىزىل گەندى جالعاستىراتىن بازاعا دا اينالدى.
2013 - جىلى چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋ قاتارلى قۇربانداردىڭ تۋىس - تۋعاندارى وسى اراعا كەلىپ ازا ءبىلدىرۋ سالتىنا قاتىناستى. ماۋ زىدۇڭنىڭ نەمەرەسى ماۋ شينيۇي تىلشىلىكتى قابىلداعاندا مىنانى ءبىلدىردى: ”ارداگەر قۇربانداردىڭ مۇراتىنا مۇراگەرلىك ەتىپ، شەكارا ءوڭىر ءۇشىن، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن ۇلەسىمىزدى ءتىپتى جاقسى قوسۋىمىز كەرەك“.
”ءبىز ءار جىلى ورتا ەسەپپەن ەكسكۋرسيالاۋعا، قابىر سىپىرۋعا كەلگەندەردەن 500 مىڭنان استام ادامدى (رەت) قابىلدايمىز، ەڭ كوپ بولعاندا ءار كۇنى قابىرستانعا كەلەتىن ادام سانى 10 مىڭنان اسادى“، - دەدى ءۇرىمجى قالاسى قۇرباندار قابىرستانى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ياڭ جۇن تانىستىرىپ.
اناعۇرلىم كوپ قالا تۇرعىندارىنىڭ قىزىل مادەنيەتتى جالعاستىرۋعا قاتىناسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ ءۇشىن، 2017 - جىلعى جازدىق دەمالىستان باستاپ، قۇرباندار قابىرستانى قوعامنان ەرىكتىلەردى اشىق قابىلدادى، بۇل قيمىل كوپتەگەن ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىسىن باۋرادى.
ءۇرىمجى قالالىق 15 - باستاۋىش مەكتەپتىڭ 6 - جىلدىق وقۋشىسى گىڭ زىشين كىشكەنتاي ەرىكتىلەردىڭ ءبىرى. ”ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاماشا تۇرمىسىمىز سانسىز توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ دومالاعان باس، اققان قاندارىمەن كەلگەن، ءبىز توڭكەرىستىك رۋحتى جالعاستىرىپ، قازىرگى باقىتتى تۇرمىسىمىزدى قاستەرلەپ، جاقسى ۇيرەنىپ، مەملەكەت پەن قوعامعا جارامدى ادام بولامىز“، - دەدى گىڭ زىشين.
