قۇربان تۇلىم:
مەن پرولەتارياتتىڭ ءبىر جاۋىنگەرىنە اينالدىم
شارتاراپتاعى ايگىلىلەر ①
[بەتاشار]
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاننان كەيىنگى 100 جىلدىق كۇرەس بارىسىندا تيانشان الابىندا كوپتەگەن تىڭعىلىقتى، قاجىرلىلىقپەن ىستەپ، قايسارلىقپەن كۇرەسىپ، ۇزدىك، تاڭداۋلى بولۋعا ۇمتىلعان، جان اياماي ۇلەس قوسقان كوپتەگەن تاڭداۋلى كوممۋنيستەر جارىققا شىقتى. ايگىلى ادامداردى تىلگە الۋ ءۇشىن، بۇگىنگى داۋىرگە قاراۋ كەرەك. بۇگىننەن باستاپ، انار بۇلت / شينجياڭ گازەتى جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى تۇعىرىندا ”شار تاراپقا اتى ايگىلىلەر“ ايدارىن اشىپ، ءبىز وقىرمانمەن بىرگە تاڭداۋلى كوممۋنيستەردىڭ ءىز - دەرەگىن بويلاپ، تاڭداۋلى پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ءىس - ىزدەرىنە قايىرىلا قاراپ، كوممۋنيستەردىڭ اۋەلگى ماقسات پەن بورىشىن ەسكە الامىز.
□ انار بۇلت/ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ءپاريزات ابدۇل
پيونەرلەر قۇربان تۇلىمنىڭ ءتوراعا ماۋ زىدۇڭدى كورگەن كەزدەگى اڭگىمەسىن تىڭداۋدا (1964 - جىلى تۇسىرىلگەن).
□ سۋرەتتى ديڭ بينشۋان تۇسىرگەن
”كەيىپكەر ارحيۆى“
قۇربان تۇلىم 1883 - جىلى كەريا اۋدانى تۋراقاز اۋىلىندا كەدەي - جارلى شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن، ۇزاق ۋاقىت فەودال جەر يەسىنىڭ قاناۋى مەن قورلاۋىنا ۇشىراعان؛ 1949 - جىلى شينجياڭ بەيبىت ازات بولعاننان كەيىن، قۇربان تۇلىمنىڭ باقىتتى تۇرمىسقا قولى جەتتى، ەسەكپەن بەيجيڭگە بارىپ ءتوراعا ماۋ زىدۇڭعا امانداسۋدى تالايدان ارماندايدى؛ 1959 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدى؛ كوزىنىڭ تىرىسىندە 2 رەت ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ ىقىلاستى قابىلداۋىندا بولعان، مەملەكەتتىك ەڭبەك ەرى جانە 4 - كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلى بولىپ سايلانعان؛ 1975 - جىلى 5 - ايدىڭ 26 - كۇنى قۇربان تۇلىم ناۋقاستان قايتىس بولدى، سول جىلى 92 جاستا ەدى.
”پارتياعا كىرگەننەن كەيىن، مەنىڭ ءتوراعا ماۋ زىدۇڭدى قىزۋ سۇيگەن سۇيىسپەنشىلىگىم وزگەشە بولدى. بۇرىنعى قۇربان تۇلىم العىس ايتۋ ءۇشىن شاپاعاتشىنى قىزۋ سۇيگەن بولسا، قازىر مەن پرولەتاريات جاۋىنگەرىنە اينالدىم، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭمەن سۇيىكتى جولداس بولدىم. ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ باسشىلىق ەتكەن سوتسياليزم، كوممۋنيزم قۇرۋ ۇلى ءىسى مەنىڭ ومىرلىك كۇرەس نىساناما اينالدى “.
− قۇربان تۇلىم
”قۇربان اتاي، ءبىز ءسىزدى ساعىنامىز، كەزىندە ءسىز ەسەككە ءمىنىپ، ءشول دالادان ەندەي ءوتىپ، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭدى كورۋگە بارعانسىز... قۇربان اتاي، ءبىز ءسىزدى ساعىنامىز، ءسىزدىڭ نەمەرە قىزىڭىز لياۋنيڭ اۋياماتكاسىندا باس شۋجيدى كوردى... باس شۋجي ونى قۇددى سىزدەي وتاندى قىزۋ سۇيۋگە، اتا مەكەندى قىزۋ سۇيۋگە جىگەرلەندىردى...“
60 نەشە جىلدىڭ الدىندا تاكلاماكان ءشولىنىڭ وڭتۇستىك جيەگىندەگى كەريادا تۇراتىن شارۋا قۇربان تۇلىمنىڭ ەسەككە ءمىنىپ بەيجيڭگە ءتوراعا ماۋ زىدۇڭدى كورۋگە بارماقشى بولعان حيكاياسى چاڭجياڭنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنە كەڭىنەن تارادى، قازىر «قۇربان اتاي، ءبىز ءسىزدى ساعىنامىز» اتتى ءان وسى ءبىر تاماشا اڭگىمەنى ونان ارى جالعاپ اكەتتى.
قورلاۋ مەن قاناۋعا ابدەن ۇشىراعان كەدەي - جارلى شارۋا ەڭسەسىن كوتەرىپ ازاتتىققا جەتىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇشەسىنە اينالدى، قۇربان تۇلىم ءوزىنىڭ ءسوز - ارەكەتى ارقىلى ”پارتياعا ماڭگى ىلەسەتىن كوممۋنيزم جاۋىنگەرى بولامىن“ دەپ پارتياعا كىرگەندە بەرگەن سەرتىن امالياتتا ايگىلەدى، سونداي - اق پارتيانى ءسۇيۋدىڭ، وتاندى ءسۇيۋدىڭ قىزىل گەنىن وتاننىڭ قيىر شەتىندەگى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ اراسىندا ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعادى.
ەڭبەكتى جاقسى ىستەپ، پارتيانىڭ مەيىر - شاپاعاتىن اقتادى
حوتان قالاسىندا ىنتىماق الاڭىندا اسقاق بوي سوزىپ تۇرعان ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ مەن قۇربان تۇلىمنىڭ قول الىسقان ءمۇسىنى ايرىقشا كوز تارتادى؛ كەريا اۋدانى تۋراقاز اۋىلى تۋراقاز قىستاعىنداعى قۇربان تۇلىم ەسكەرتكىش سارايىنا كىرسەڭىز، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ مەن قۇربان تۇلىمنىڭ قول الىسىپ تۇرعان ەرەسەن ۇلكەن سۋرەتى ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ مەيىرلى جانارىنا قاراعان قۇربان تۇلىمنىڭ تەبىرەنىسى مەن العىستى سەزىمىن كورسەتىپ تۇرعانداي ەدى.
1883 - جىلى قۇربان تۇلىم كەريا اۋدانى تۋراقاز اۋىلىنداعى كەدەي - جارلى شارۋا شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن، جەر يەلەرىنىڭ قاناۋى مەن قورلىعىن ابدەن كورەدى. 1949 - جىلى 12 - ايدا كەريا اۋدانىنا كىرگەن جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى ورماننان شاشى يىعىنا تۇسكەن ”جابايى ادامنان“ اۋمايتىن ءبىر سەرگەلدەڭدى بايقايدى. ازاتتىق ارميا ونى قىستاققا الىپ كەلەدى، اۋىلداستار ونىڭ كوپ جىلدىڭ الدىندا جوعالىپ كەتكەن قۇربان تۇلىم ەكەنىن تانيدى. ازاتتىق ارميا ونىڭ شاشىن قىرىپ، تازا كيىم كيگىزىپ، باسپاناعا ورنالاستىرادى، سونداي - اق كوز جازىپ قالعالى ۇزاق بولعان ايەلى مەن 16 جاسقا كەلسە دە بەت - اۋزىن كورمەگەن قىزىن تاۋىپ بەرەدى. شينجياڭ بەيبىت ازات بولعاننان كەيىن، وعان ءۇي، جەر جانە ءبىر ەسەك بولىنەدى، 60 نەشە جاستاعى قۇربان تۇلىم تۇڭعىش رەت وزىنە تاۋەلدى جەرىنە ەگىن ەگىپ، ءوز تاعدىرىن قولىنا الدى.
قۇربان تۇلىمنىڭ جۇرەگىندە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ونىڭ ءيىنىن كيىمگە، اۋزىن اسقا جارىتىپ، وعان تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك اپەردى، ونىڭ كوكىرەگى پارتيا مەن مەملەكەتكە دەگەن مول العىستى سەزىمگە تولدى.
ازاپتان ارىلىپ، قۋانىشقا كەنەلگەن قۇربان تۇلىم، ءسوز جوق، پارتيانىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، ەڭبەكتى جاقسى ىستەۋىم كەرەك، سوندا عانا پارتيانىڭ شاپاعاتىن اقتاي الامىن دەپ ءبىلدى.
قۇربان تۇلىم ۇنەمى پارتيا مەن ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ ۇندەۋىنە باستاماشىلدىقپەن ءۇن قوساتىن. ول ءوزارا كومەكتەسۋ گرۋپپاسىنا بەلسەندىلىكپەن قاتىناسىپ، ءوزىنىڭ جاپالى ەڭبەگىمەن تاپقان اقشاسىنا 12 سوقا ساتىپ الىپ، بۇكىل اۋىلداعى ءوزارا كومەكتەسۋ گرۋپپاسىنا ۇسىندى. 1954 - جىلى ول تاعى ءبىر سيىر ساتىپ الىپ گرۋپپانىڭ اقىسىز پايدالانۋىنا بەردى. ول ىنتى - شىنتىسىمەن قاجىماي ەڭبەكتەندى، شارشاسا، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ سۋرەتىن الىپ شىعىپ قاراسا بولعانى، تۇلا بويىن كۇش كەرنەيتىن. جاسى كەلگەن قارت كىسى بولعانىمەن، ەڭبەككە كەلگەندە جاستاردان دا قارىمدى ەدى. ۇسكىرىك جەل سۇيەك قارىعان كۇندەردە ول دورباسىن ارقالاپ 10 - 20 كيلومەتر جەردەن بارىپ كوڭ اكەلدى. 1957 - جىلى ول اۋداننىڭ تىڭايتقىش جيۋ ۇلگىسى بولىپ باعالانىپ، كەريا اۋدانىنا ءبىر قىزىل تۋ جەلبىرەتتى. 1953 - جىلدان 1957 - جىلعا دەيىن 5 جىل ارالىعىندا ونىڭ ساتقان ارتىق استىعىنىڭ ءوزى 4900 جىڭنان استام بولدى.
”شاپتول پىسسا، شاپتول قاعىن كەپتىردى؛ ورىك پىسسا، ورىك قاعىن كەپتىردى؛ بال قاۋىن پىسسا، ۇلكەنىنەن بىرنەشەۋىن ساقتاپ الدى؛ جۇگەرى پىسسا، ءدانى تولىعىن الىپ قويدى... ول جەرگىلىكتى ەڭ جاقسى ءونىمدى تاڭداپ، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭعا الا بارماقشى بولدى“. قۇربان تۇلىمنىڭ جيەنشارى رۋحيام ءماتسايدى قۇربان تۇلىم ەستەلىك سارايىن ەكسكۋرسيالاۋشىلارعا وسى اڭگىمەنى ۇنەمى ايتىپ بەرەدى.
1958 - جىلى 6 - ايدىڭ 28 - كۇنى 75 جاستاعى قۇربان تۇلىم مەملەكەتتىك ەڭبەك ەرى رەتىندە، جۇڭنانحايعا قادام تاستاپ، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭدى كوردى. ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ ىقىلاسپەن ونىڭ الدىنا بارىپ، ونىمەن ۇزاققا دەيىن قول الىسىپ بىلاي دەدى: ”شينجياڭداعى از ۇلت بۇقاراسى نەتكەن جاقسى دەسەڭىزشى، وسىنشاما الىستان ەسەككە ءمىنىپ مەنى كورۋگە كەلىپتى“. وسى كەزدە ءبىر شەتتە تۇرعان شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى حوۋ بو تالاي زاماننان بەرى ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالعان سول ءبىر سۋرەتتى تەزدىكپەن ءتۇسىرىپ الدى.
سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ونەگە بولىپ، پارتياعا بەرگەن ايبىندى ۋادەسىن امالياتتا ايگىلەدى
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا دەگەن شەكسىز سەنىممەن 1959 - جىلى قۇربان تۇلىم داڭقپەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدى.
”پارتياعا كىرگەننەن كەيىن، مەنىڭ ءتوراعا ماۋ زىدۇڭدى قىزۋ سۇيگەن سۇيىسپەنشىلىگىم وزگەشە بولدى. بۇرىنعى قۇربان تۇلىم العىس ايتۋ ءۇشىن شاپاعاتشىنى قىزۋ سۇيگەن بولسا، قازىر مەن پرولەتاريات جاۋىنگەرىنە اينالدىم، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭمەن سۇيىكتى جولداس بولدىم. ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ باسشىلىق ەتكەن سوتسياليزم، كوممۋنيزم قۇرۋ ۇلى ءىسى مەنىڭ ومىرلىك كۇرەس نىساناما اينالدى“، - دەدى قۇربان تۇلىم تەرەڭ سەزىممەن.
پەرزەنتتەرىن ەرتىپ بۇرىن تۇرعان جەركەپەگە بارىپ، ۇل - قىزدارىن بۇرىنعى كەدەي - كەمباعال كۇندەردى ۇمىتپاۋعا تاربيەلەدى؛ سوتسياليستىك قۇرىلىستا ءوز باسىنان باستاپ ىستەپ، جاپالىلىقپەن ەڭبەك ەتىپ، تەحنيكا ۇيرەنىپ، ۇلگىلى بولۋعا ۇمتىلدى؛ ءتوراعا ماۋ زىدۇڭعا حات جازىپ، كوممۋنانىڭ ءوندىرىستى دامىتۋ جاعدايىن جانە ءوز تۇرمىسىنداعى وزگەرىستەردى مالىمدەدى... وتكەن جاپالى كۇندەردى ەسكە الىپ، بۇگىنگى قۋانىشتى شاعىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەن قۇربان تۇلىم جان سالا ىستەپ، ۇساق - تۇيەك وزگەرىستەرىمەن قاسىنداعىلاردى پارتيانىڭ مەيىر - شاپاعاتىن ۇمىتپاۋعا تاربيەلەدى.
قۇربان تۇلىمنىڭ نەمەرەسى ءماتسايدى ايسا بالا كەزىنەن شەشەسىنىڭ اتاسى جايلى ايتقان اڭگىمەلەرىن ەستيتىن، باستاۋىش مەكتەپ وقۋلىعىندا دا اتاسىنىڭ حيكايالارى بار ەكەنىن كورگەندە، ول قاتتى ماقتانىش سەزىنەتىن، ونىڭ بالا جۇرەگىندە پارتيانى ءسۇيۋدىڭ، وتاندى ءسۇيۋدىڭ ۇرىعى سەبىلدى. ”اتام بالا كەزىندە حايۋاننان بەتەر ازاپ شەگىپتى، كوممۋنيستىك پارتيا ونى قۇتقارىپ، ونى جاقسى تۇرمىسقا كەنەلتتى. ءبىزدىڭ قازىرگى جاقسى تۇرمىسىمىزدى كوممۋنيستىك پارتيا بەرگەن، قازىرگى تۇرمىسىمدى قاستەرلەيمىن، ۇرپاقتار بويى پارتيانىڭ مەيىر - شاپاعاتىن ۇمىتپايمىن“، - دەدى ءماتسايدى.
3 - ايدىڭ 29 - كۇنى قۇربان تۇلىم ەستەلىك سارايىنا كىرگەنىمىزدە، ءتۇسىندىرۋشى امانگۇل ءالي ەكسكۋرسيالاۋشىلارعا قۇربان تۇلىمنىڭ حيكاياسىن ايتىپ جاتىر ەكەن: ”1949 - جىلى قۇربان تۇلىم جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى جاعىنان ازاپ - تاۋقىمەتتەن قۇتقارىلعان كەزدە بار مۇلكى ءبىر ەسكى ءاديال، ءبىر ەسكى مىس شاۋگىم عانا بولاتىن...“
2016 - جىلى كەڭەيتىپ سالىنعان قۇربان تۇلىم ەستەلىك سارايىنىڭ تۇس - تۇسىنان قۇربان اتايدىڭ ”ءىز - دەرەگىن“ سەزىنۋگە بولادى: ەستەلىك سارايدا 50دەن استام قاستەرلى تاريحي سۋرەت - ماتەريال، 10 نەشە سىزبا سۋرەت جانە قۇربان تۇلىمنىڭ ءتىرى كەزىنەن قالعان 60تان استام زات، بەيجيڭ كينو دەرەكتى فيلم ستۋدياسى تۇسىرگەن دەرەكتى فيلم سياقتى دىبىس - كەسكىن ماتەريالدار بار... ءاربىر كونە سۋرەت، ءاربىر كونە زات ءبارى قۇربان تۇلىمنىڭ قاراپايىم قىزمەت ورنىندا ءوزىنىڭ ءىس جۇزىندىك ارەكەتىمەن تاڭداۋلى كوممۋنيستىڭ ايبىندى ۋادەسىن امالياتتا ايگىلەگەنى جاندى بەينەلەپ تۇر.
ۇرپاقتارىن اناردىڭ دانىندەي تىعىز ۇيىسۋعا تاربيەلەدى
1964 - جىلى قۇربان تۇلىم ءتوراعا ماۋ زىدۇڭعا جازعان حاتىندا: ”مەن ۇرپاقتارىمدى پارتياعا جانە سىزگە ماڭگى ىلەسۋگە تاربيەلەيمىن“ دەپ جازادى.
قۇربان تۇلىمنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە رۋحيام ءماتسايدى ەڭ جاقسى دالەل.
2012 - جىلى رۋحيام ءماتسايدى داڭقپەن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش اۋياماتكاسى − ”لياۋنيڭ اۋياماتكاسىنداعى“ ايەل اسكەرگە اينالىپ، قۇربان تۇلىمنىڭ ارمانىن ورىندادى. ول بىلاي دەدى: ”مەن 6 جاسىمدا ۇلكەن ناعاشى اتامنىڭ ۇرپاعىم اسكەرگە قاتىناسسا دەپ ارمانداعانىن اكەمنەن ۇنەمى ەستيتىن ەدىم، اكەمنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى بولماعاندىقتان، بۇل ارماندى جۇزەگە اسىرا المادى. ءوزىمنىڭ اسكەرگە قاتىناسۋ سىندى ارماندى جۇزەگە اسىرعانىمدى ماقتانىش سەزىنەمىن“.
2014 - جىلى رۋحيام ءماتسايدى كەريا اۋدانىنا قايتىپ، قۇربان تۇلىم ەستەلىك سارايىنىڭ ءتۇسىندىرۋشىسى بولدى، ”قۇرباننىڭ ۇرپاعى رەتىندە، پارتياعا العىس ايتۋ، پارتيانىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋ، پارتياعا ىلەسۋ قانىمدا اعىپ جاتقان گەن، مەن ۇلكەن ناعاشى اتامنىڭ حيكاياسىن ماڭگى جىرلاپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا دەيىن رۋحىن ساۋلەلەندىرە بەرەمىن“، - دەدى ول.
قۇربان تۇلىمنىڭ اتا مەكەنى تۋراقاز اۋىلىندا ءار ۇلت كادر - بۇقاراسى ءىس جۇزىندىك ارەكەتتەرىمەن قۇربان اتايدىڭ پارتيانى قىزۋ ءسۇيۋ، وتاندى قىزۋ ءسۇيۋ، جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىن قىزۋ ءسۇيۋ رۋحىن جالعاستىرىپ، ءار ۇلت بۇقاراسى اناردىڭ دانىندەي تىعىز ۇيىسۋدا.
”قۇربان تۇلىم ەڭبەكتى ءسۇيدى، پارتيانى ءسۇيدى، وتاندى ءسۇيدى، سوتسياليزمدى ءسۇيدى، ونىڭ كەشىرمەسىن ءبىز ءبارىمىز بىلەمىز“. جاسى 70كە تاياعان كەريا اۋدانى سەنبى بازار قالاشىعى لياڭجۇڭ قىستاعىنداعى كەستەشىلىك شەبەرى، بايۋ باستاماشىسى مەڭلاشحان ءماتسادىق بىلاي دەدى: ”ءار جىلعى ’1 - شىلدەدە‘، ’1 - قازاندا‘ مەن قىزمەتكەرلەردى قۇربان تۇلىم ەستەلىك سارايىنا ەرتىپ بارامىن، مەن ولارعا ۇنەمى قازىرگى تۇرمىسىمىزدى قاستەرلەپ، ۇنەمى العىستى سەزىممەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا كورىكتى مەكەندى بىرگە قۇرايىق دەپ ايتىپ وتىرامىن“.
