لەپتى لەبىز
□ جاڭ حايفىڭ
شينجياڭ جۇڭگونىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگياسىنىڭ ”كەنىش ءوڭىرى“. جۋىق جىلداردان بەرى شينجياڭدا بايقالعان ءبىرسىپىرا ماڭىزدى ارحەولوگيالىق بايقاۋلار ءجيى - ءجيى ەل ءىشى - سىرتىنىڭ شىن ىقىلاسىن اۋداردى.
شينجياڭ − ارحەولوگيالىق قازۋ ورتاسى ەڭ جاپالى وڭىرلەردىڭ ءبىرى. مەملەكەتتىك مادەنيەت ەسكەرتكىشتەر مەكەمەسى وتكىزگەن تۇڭعىش كەزەكتى ”ارحەولوگتار جانە ولاردىڭ نازارىنداعى دۇنيە“ اتتى فوتوسۋرەت جارىسىندا شينجياڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ فوتوگرابى ليۋ يۇيشىڭنىڭ تۋىندىسى داڭقپەن ەرەكشە سيلىقتى الدى − 1988 - جىلى شينجياڭ ارحەولوگيا اترەتى قۇمنىڭ قويناۋىنا كىرىپ، كروران بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتىنا بارىپ 22 كۇن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرگە تەكسەرۋ جۇرگىزەدى، ول فوتو اپپاراتىمەن شينجياڭ ارحەولوگتارىنىڭ توتەنشە ناشار ورتاداعى قىزمەتتەرى مەن تۇرمىستارىنىڭ كورىنىسىن ەستەلىككە العان سۋرەت ادامدى قايران قالدىرادى.
30 جىلدان استام ۋاقىت وتە شىقتى، ارحەولوگيا تەحنيكاسى جانە قۇرال - جابدىقتارى جاڭارعانىمەن، ارحەولوگيالىق ەسكى جۇرتتاردىڭ كوبى قۇمدى ءشول دالادا، قۇلان دالادا بولعاندىقتان، تۇرمىس جانە قىزمەت شارت - جاعدايى بۇرىنعىداي تىم جاپالى ەدى، اۋەلى، ءتۇرلى حاۋىپ - قاتەرلەر دە ىلەسە جۇرەتىن. شينجياڭ ارحەولوگيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى لي ۋىنيىڭ: ”ارحەولوگتاردىڭ مادەنيەت مۇرالارىنا سۇيىسپەنشىلىگى بولماسا، ’تاڭداعان ىسىنە ءومىر بويى تاباندى بولاتىن‘ ىقىلاسى بولماسا، تاباندىلىقپەن جالعاستىرۋى تىم قيىنعا تۇسەتىن ەدى“ دەدى.
بار كۇشىن سارقا جۇمسادى، جىبەك جولىنىڭ بايىرعى جولىنا ىزدەۋ سالىپ، ارحەولوگيالىق ”اكتيۆتەنگەن“ شينجياڭ تاريحىن بايقاعان كورىنىستەر ارقىلى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تاريحي، مادەنيەت ءنارىن بايىتتى؛ مادەنيەت مۇرالارى ارقىلى تاريحتى دالەلدەپ، توركىنىن تۇزەپ، قاينارىن اداقتادى، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىردى، قۇمدى - ءشولدىڭ قويناۋىندا جۇرگەندەرىن قۋانىش - شاتتىعىم دەپ ءبىلدى.
شينجياڭ ارحەولوگتارىنىڭ ”تاڭداعان ىسىنە ءومىر بويى تاباندى بولۋىنىڭ“ استارىندا، ادامدى ءتانتى ەتەتىن بورىشتىلىق سەزىم مەن جاۋاپكەرشىلىك جاتىر. مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءدال وسىنداي ىنتا - ىقىلاسى جانە بورىش - جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى كەرەك، كوركەم دە كەسەك تاريحقا، مادەنيەتكە زەر سالىپ، ”اسپاندى كەزىپ، جەردى شارلاعان“ قايسارلىق ارقىلى پاراساتتارىن توپتاپ، ىشكەرىلەي اشىپ، ۇزدىك مادەنيەت كوركەمونەر تۋىندىلارىن قۇلشىنا جاراتىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ كوڭىل كوكجيەگىن نارلەندىرۋ كەرەك.
(”لەپتى لەبىزگە“ ماقالا جولداۋ حات ساندىعى: com.126@xjrbplb)
