انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جيا چۇنشيا
ماۋ زىمين. □ ماتەريال سۋرەت
قالا تۇرعىندارى ءۇرىمجى قالاسىنداعى ماۋ زىميننىڭ كونە تۇراعىندا ءتۇسىندىرۋشىنىڭ ماۋ زىمين قۇرباننىڭ ىزگى ىستەرى جايلى ءتۇسىندىرۋىن تىڭداۋدا. (3 - ايدىڭ 4 - كۇنى تۇسىرىلگەن).
□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى شيە لۇڭ تۇسىرگەن
3 - ايدان بەرى ءۇرىمجى قالاسى ميڭدى جولى 29 - نومىرىندەگى ماۋ زىميننىڭ كونە تۇراعى توپ - توپ ەكسكۋرسيالاۋشىلاردى قارسى الدى. ەسكى كلاسسيكالىق ستيلدەگى سىحىيۋان اۋلاسىندا بىرنەشە ءتۇپ ءزاۋلىم تەرەك سان داۋىلدى باستان وتكەرسە دە، ءالى كۇنگە جالىندى بەينەمەن قاسقايىپ تۇر. ماۋ زىميننىڭ كەۋدە مىس ءمۇسىنى الدىندا كوپتەگەن پارتيا مۇشەلەرى پارتياعا كىرۋ سەرتىن قايتا ەسكە الىپ، كوممۋنيستەردىڭ اۋەلگى ماقساتى مەن بورىشىنا ءۇڭىلدى.
1938 - جىلى 2 - ايدا ماۋ زىمين سوۆەت وداعىنا بارىپ ەمدەلۋ جولىندا ديحۋادان (قازىرگى ءۇرىمجى) وتەردە، شىڭ شىسايدىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ بەكىتۋىمەن اتىن جوۋ بين دەپ وزگەرتىپ شينجياڭدا قالىپ قىزمەت ىستەپ، ىلگەرىندى - كەيىندى شينجياڭ ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ ۋاقىتشا باستىعى، حالىق ىستەرى مەڭگەرمەسىنىڭ ۋاقىتشا باستىعى قاتارلى مىندەتتەر وتەيدى. ماۋ زىمين شينجياڭ قازىناسىن باسقارعان قىسقا عانا بىرنەشە جىلدا، بۇكىل شينجياڭنىڭ قازىنالىق كىرىس - شىعىسى نەگىزىنەن تەڭگەرىلىپ، زات باعاسى تۇراقتانۋعا بەت الىپ، ءوندىرىس ورنىقتى قاداممەن دامىپ، حالىق تۇرمىسى بەلگىلى دەڭگەيدە جاقسارادى.
قازىنانى رەتتەپ، بانكەلەردى وزگەرتىپ قۇردى
تاريح البومىن اشىپ، 1938 - جىلعى شينجياڭنىڭ بايتاق جەرىنە قايتا كوز سالساق، ەكونوميكانىڭ كۇن سايىن كەتەۋى كەتىپ، قازىنا بىرىنە تارتسا بىرىنە جەتپەي، حالىق بۇقاراسىنىڭ ءزىل باتپان اۋىرتپالىقتان دىڭكەلەگەنىن كورەمىز.
”سول كەزدە شينجياڭ ەكونوميكاسى كۇيرەۋدىڭ از - اق الدىندا تۇرعان ەدى، شىڭ شىساي تەك توقتاۋسىز اقشا باسىپ شىعارۋمەن عانا جاعدايدى ساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. 1933 - جىلدان 1938 - جىلعا دەيىنگى قىسقا عانا 5 جىلدا، كەلسە - كەلمەس تاراتىلعان قاعاز اقشا 3 ميلليون سارىگە جەتىپ (سول كەزدە شينجياڭنىڭ قاعاز اقشاسى ءسارىنى ولشەم ەتەتىن)، سىرتقى قارىزى زاڭدى اقشامەن 20 ميلليون يۋاننان استى“، - دەدى شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى ماي يۇيحۋا. قاعاز اقشانى كەلسە - كەلمەس تاراتقاندىقتان، اقشا توقتاۋسىز قۇنسىزدانىپ، زات باعاسى شارىقتاپ، 50 ءسارى كۇمىس بەلەتكە ءبىر قاپشىق سىرىڭكە تيمەيتىن، ءبىر جۇمىرتقاعا 500 ءسارى كۇمىس بەلەت سۇرايتىن جاعدايعا جەتىپ، ءارقايسى ورگاندارداعى ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى ايىنا الاتىن ەڭبەكاقى اقشاسىن ات اربامەن نەمەسە قول اربامەن تاسىپ، حالىقتىڭ كۇشتى نارازىلىعىن تۋدىرىپ، حالىق كۇيزەلىپ كەتەدى.
ماۋ زىمين قىزمەتكە كەلگەن سوڭ، اسا كۇشتى توڭكەرىستىك جالىنمەن جانە قازىنا باسقارۋ مول تاجىريبەسىمەن شينجياڭنىڭ قازىنا - فينانس قىزمەتىن جاپپاي رەتكە سالۋعا كۇش سالادى. ”ەكونوميكانى دامىتىپ، كىرىستى ارتتىرىپ، تابىستى مولايتىپ، شىعىندى تەجەپ، شىعىسقا كەپىلدىك ەتىپ، شىعىستى كىرىسكە قاراي ۇيعارىپ، كىرىس پەن شىعىستى تەڭگەرۋگە تالپىنۋ“ ماۋ زىميننىڭ شينجياڭ قازىناسىن جالپى بەتتىك رەتكە سالعانداعى قىزمەت باعىتى بولادى.
ماۋ زىمين الدىمەن قازىنا قۇرىلىمىن قۇرۋعا كىرىسىپ، قازىنا - سالىق كادرلار قوسىنىن جاساقتاپ، ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ قۇرىلىمدىق شتاتىن رەتكە سالىپ، قازىنا - سالىق باسقارۋ ءتۇزىمىن قايتا ورناتادى؛ بۇكىل شينجياڭنىڭ ءارقايسى ايماقتارىندا قازىنا مەكەمەلەرىن، ءارقايسى اۋداندارىندا سالىق مەكەمەلەرىن قۇرادى؛ ءار دارەجەلى بانكە قۇرىلىمدارىن رەتكە سالىپ، التىن قورىن قۇرادى. وسىلايشا، ولكەدەن اۋدانعا دەيىن تولىق قازىنا - فينانس قۇرىلىمدارىن ورناتىپ، شينجياڭ قازىنا قىزمەتىنىڭ بىرتىندەپ ارناعا تۇسۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى.
ءۇرىمجى قالاسىنداعى نانمىن مەترو بەكەتىنىڭ ماڭىندا ءبىر قۇرىلىس بار، جۇرت 1945 - جىلى سالىنعان بۇل عيماراتتى ”ۇلكەن بانكە“ دەپ اتاپ كەتكەن. بۇل جەر كەزىندە شينجياڭ ولكەلىك ساۋدا بانكەسىنىڭ بۇرىنعى ورنى بولاتىن، وندا ماۋ زىميننىڭ قاجىرلىلىقپەن قىزمەت ىستەگەن بەينەسى قالعان.
1939 - جىلى 1 - ايدىڭ 1 - كۇنى ماۋ زىمين شينجياڭنىڭ 3 - رەتكى بۇقارا ۋاكىلدەرى جينالىسىنىڭ قاۋلى جوباسى بويىنشا، ولكەلىك بانكەنى ۇكىمەت پەن ساۋداگەرلەر بىرلەسىپ جۇرگىزەتىن ساۋدا بانكەسى ەتىپ وزگەرتىپ قۇرىپ، بۇكىل شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق كۇشىن جۇمىلدىرۋ ارقىلى جاڭا شينجياڭ قۇرۋدى جەدەلدەتەدى. ماۋ زىميننىڭ باسشىلىعىندا، ءار ۇلت، ءار سالا قايراتكەرلەرى بەلسەنە قولداۋ كورسەتىپ، جاپا - تارماعاي جارنا قوسىپ، بانكە كاپيتالى 2 ميلليوننان استام يۋاننان 4 ميلليون يۋانعا كوبەيىپ، فينانستى رەتتەۋ، زات باعاسىن تۇراقتاندىرۋ، حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋ جونىندە بەلسەندى رول اتقارادى.
”قىزىل جۇڭگونىڭ العاشقى مەملەكەتتىك بانكەسىن قۇرۋدان سوۆەتتىك رايوندا ءبىر تۇتاس اقشا تاراتۋعا، ونان ۇزاق جورىقتا اقشا قۇراپ، استىق جيناۋعا، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە ەكونوميكانى قامتاماسىز ەتۋگە دەيىن، ماۋ زىميننىڭ ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن دارىنى مەن توڭكەرىسكە دەگەن ەڭ ۇلكەن ۇلەسى جۇمىسشى - شارۋا ءۇشىن، قىزىل ارميا ءۇشىن قازىنا باسقارۋى بولدى. ماۋ زىمين سول كەزدە پارتيامىز ىشىندە ’قىزىل قازىناشى، قازىنا باسقارۋ مايتالمانى‘ دەيتىن تاماشا اتاققا يە بولعان“، - دەدى ماي يۇيحۋا.
اقشا جۇيەسىن جاڭالاپ، زايوم تاراتتى
ماۋ زىمين جان - جاقتى تەكسەرۋ - زەرتتەۋ ارقىلى سول كەزدەگى ەكونوميكالىق دامۋدى جەبەۋدىڭ بىردەن - ءبىر ءادىسى اقشا جۇيەسىنە رەفورما جۇرگىزىپ، شينجياڭنىڭ بۇرىنعى ءسارىنى بىرلىك ەتكەن كونە كۇمىس اقشاسىن كۇشىنەن قالدىرىپ، يۋاندى بىرلىك ەتكەن جاڭا اقشانى ءبىر تۇتاس پايدالانۋ دەپ قارادى. 1939 - جىلى جانە 1940 - جىلى مىندەت وتەگەن 2 جىل ارالىعىندا، ماۋ زىمين 10 ءتۇرلى قۇنداعى ءبىر فىننان 10 يۋانعا دەيىنگى جاڭا ولكە اقشاسىن تاراتتى. بۇل 10 ءتۇرلى قۇنداعى اقشا سول كەزدەگى شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىسىنىڭ كولەمى مەن قۇرىلىمىن ءدال بەينەلەدى.
ماۋ زىمين كونە تۇراعى كورمە سارايىنىڭ ەكىنشى قاباتىنا شينجياڭ ولكەلىك ساۋدا بانكەسىنىڭ سول كەزدە تاراتقان ءبىر يۋاندىق جانە بەس يۋاندىق قاعاز اقشاسى قويىلعان. ”كورمە شكابىنداعى ءبىر يۋاندىق قاعاز اقشا مەن بەس يۋاندىق قاعاز اقشانىڭ بەتىندە ماۋ زىمين جولداستىڭ ءوز قولتاڭباسى بار“، - دەدى ماۋ زىمين كونە تۇراعىنىڭ ءتۇسىندىرۋشىسى حالينا نۇسقاۋ، - ”ماۋ زىميننىڭ سول كەزدەگى جاناما اتى جوۋ بين بولاتىن، سوندىقتان كوپشىلىك بۇل قولتاڭبا اعىلشىن جازۋىنداعى ’جوۋ بين‘ دەپ قارايدى، ءىس جۇزىندە ’ماۋ زىمين‘، دەگەن ءۇش ءارىپتىڭ تەرىس قاراي جازىلۋى“.
جاڭا اقشانىڭ اقشا قۇنى تۇراقتى، ايىرباس باعامى ۇيلەسىمدى، پايدالانۋعا قولايلى بولعاندىقتان قىسقا مەرزىم ىشىندە سان الۋان بۇرىنعى ولكە اقشاسىنىڭ، قاشقار اقشاسىنىڭ، مىس جارماقتىڭ جانە كۇمىس جارماقتىڭ ورنىن تەز ارادا باسىپ، بۇكىل ولكەنىڭ اقشا جۇيەسىن بىرلىككە كەلتىرىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قارسى الۋىنا بولەندى. سول كەزدە ”شينجياڭ گازەتىندە“ ”ساۋدا سالاسىنداعى باۋىرلاستاردىڭ جاڭا اقشانى قولداۋ جارناماسى“ جاريالانىپ، جاڭا اقشانىڭ تاراتىلۋىن ”ءبىزدىڭ شينجياڭنىڭ ەكونوميكا تاريحىندا بۇرىن بولماعان اقشا جۇيەسىن بىرلىككە كەلتىرۋدىڭ جاڭا ءداۋىرى“ دەپ القادى.
”جاڭا شينجياڭ قۇرۋ“ دەگەن ۇلكەن ارىپتەردىڭ ايشىقتاۋىندا مىنبەدەگى ماۋ زىمين ارىنداي اتتانىسقا كەلتىرسە، مىنبە استىنداعى ءار ۇلت بۇقاراسى ورىندىقتا وتىرىپ بار زەيىن - زەردەلەرىمەن تىڭداۋدا. كورىنىس اۋىسىپ، قولدارىنا قاعاز اقشا ۇستاعان سانسىز بۇقارانىڭ ءماز - مايرام بولا العا ۇمتىلىپ قۇرىلىس زايومىن ساتىپ الىپ جاتقانى كورىندى... ماۋ زىمين كورمە سارايىنىڭ 2 - قاباتىنداعى كوپ مەديالى جابدىق اينالدىرا قويىپ تۇرعان 2 مينۋتتىق اق - قارا بەينە تاسپادا سول جىلدارى ماۋ زىميننىڭ قۇرىلىس زايومىن تاراتقان، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بەلسەنە ساتىپ العان كورىنىسى جاندى كورسەتىلگەن. وسى قۇندى تاريحي بەينە ماتەريالى ماۋ زىميننىڭ كونە تۇراعى ”كورمە سارايىنىڭ اسىلى“، كوپتەگەن كورەرمەندى كوڭىل قويىپ كورۋگە باۋرايدى.
قۇرىلىس قارجىسىن توپتاۋ ءۇشىن، 1941 - جىلى 1 - ايدا ماۋ زىمين قۇرىلىس زايومىن تاراتۋدى دارىپتەدى ءارى باسقارىپ تاراتتى. ول ءوزى «مينگونىڭ 30 - جىلىنداعى شينجياڭ ولكەسىنىڭ قۇرىلىس زايومى ەرەجەسىن» جاسادى، سونداي - اق «شينجياڭ گازەتىنىڭ» قۇرىلىس زايومىن تاراتۋ ارناۋلى سانىنا «بەتاشار» جازىپ، قۇرىلىس زايومىن تاراتۋدىڭ ماڭىزىن ەگجەي - تەگجەيلى باياندادى. دابىرالى ۇگىتكە ىلەسە، تيانشان الابىندا زايوم ساتىپ الۋ ورلەۋى جىلدام كوتەرىلىپ، تەز ارادا 6 ميلليون 680 مىڭ يۋاندىق قۇرىلىس زايومى تاراتىلىپ، اۋەلگى جوسپاردان ％34 اسىپ، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىسىنا پارمەندى قولداۋ كورسەتتى.
بار پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن ىستەگەن رۋحى تيانشاندا اسقاقتادى
1941 - جىلى 8 - ايدا ديحۋا قالاسىنىڭ شىجىعان ىستىق كۇندەرىنىڭ بىرىندە، قالا شەتىندەگى توزىعى جەتكەن قۇتقارۋ ورنىنا حۋنان اكسەنتىندە سويلەيتىن قويۋ قارا قاستى، ۇلكەن كوزدى ورتا جاستاعى ادام كەلدى. ول كورپە - جاستىقتى اقتارىستىرىپ كورىپ، اسحانانى تەكسەرىپ، ىلە - شالا قارتتاردىڭ قولىنان ۇستاي كوزىنە ىستىق جاس الدى... ول تاياۋدا عانا حالىق ىستەرى مەڭگەرمەسىنىڭ ۋاقىتشا باستىعى بولىپ تاعايىندالعان ماۋ زىمين ەدى، قالانىڭ ءىشى - سىرتىن ارالاپ ناقپا - ناق تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جۇرگەن بولاتىن.
پارتيا تاريحى ارحيۆتەرىن اقتارىپ، ماۋ زىميننىڭ شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا قالدىرىپ كەتكەن ىزدەرىن كورگەندە، ماي يۇيحۋانىڭ كوڭىلى قاتتى تولقىدى: ”قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ ۋاقىتشا باستىعىنان حالىق ىستەرى مەڭگەرمەسىنىڭ ۋاقىتشا باستىعىنا اۋىستىرىلىپ تاعايىندالعان ماۋ زىمين مەيلى قايسى قىزمەتكە بارسا دا، بارلىعىندا ءار ۇلت حالقى ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ اۋەلگى ماقساتىنان، بورىشىنان مىزعىماي، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسى ءۇشىن كۇش سالا يگى ءىس تىندىردى“.
ماۋ زىمين حالىقتىڭ مۇڭ - مۇقتاجىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولدى، مىندەتكە تاعايىندالعاننان كەيىن قۇتقارۋ ورنىن، شيپاحانانى، ءدارىحانالاردى دەرەۋ كوزدەن كەشىردى ءارى حالىق ىستەرى مەڭگەرمەسىنە باسشىلىق ەتىپ «ءارقايسى ايماقتاردىڭ، اۋدانداردىڭ قۇتقارۋ ورنىن رەتتەۋ باعدارلاماسىن» جاسادى، بۇكىل شينجياڭدا 26 قۇتقارۋ ورنىن رەتتەپ جانە جاڭادان سالىپ، ءار ۇلتتان 3000نان استام سۇيەنىشى جوق ادامداردىڭ قايىرشىلىق جانە سەرگەلدەڭدىك ازابىنان قۇتىلىپ، قامسىز، قارنى توق، كيىمى ءبۇتىن تۇرمىس كەشىرۋىنە مۇمكىندىك جاسادى، ادامدار ءبىر اۋىزدان ماۋ زىميندى: ”جوۋ مەڭگەرمە باستىعى، جاقسى!“ دەپ القادى. مۇنان سىرت، ول تاعى شينجياڭ ولكەسىنىڭ رايوندارىندا، قىستاقتارىندا دەموكراتيالىق رەفورما اتقارۋدى ىلگەرىلەتىپ، اۋىل اكىمى، اۋىل ۇلىعى - شياڭيۋە ءتۇزىمى سياقتىلاردى كۇشىنەن قالدىرىپ، ۇقىقتى حالىققا قايتاردى.
”ماۋ زىمين سوۆەت وداعىنا بارىپ اۋرۋىن ەمدەتكەن كەزدە وسى اپپاراتتىڭ ەرەكشە جاقسى ەكەندىگىن، ادام دەنەسىنىڭ بارلىق جەرىن كورە الاتىندىعىن بايقاپ، ءوز جانىنان اقشا شىعارىپ X ساۋلەلى اپپاراتىن ساتىپ الىپ، سول كەزدەگى ولكەلىك شيپاحاناعا تارتۋ ەتەدى“. ماۋ زىميننىڭ كونە تۇراعىندا ءتۇسىندىرۋشى حالينا كورەرمەندەردى X ساۋلەلى اپپارات بولشەگىنىڭ جانىنا باستاپ بارىپ، اسەرلى سەزىممەن بىلاي دەدى: بۇل مادەني مۇرا ماۋ زىميننىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىن كوكەيدە ساقتاعاندىعىنىڭ، ەمدەۋ - دەنساۋلىق ساقتاۋ شارت - جاعدايىن جاقسارتقاندىعىنىڭ ايعاعى.
1942 - جىلى كۇزدە حالىقارا، ەلى ءىشى جاعدايىنىڭ وزگەرىسىنە ىلەسە، شىڭ شىساي جياڭ جيەشىنى پانا تۇتىپ، شينجياڭدا قىزمەت ىستەپ جاتقان ماۋ زىمين قاتارلى جۇڭگو كوممۋنيستەرىن ىلگەرىندى - كەيىندى تۇتقىنداپ تۇرمەگە قامادى. جاۋدىڭ الداپ - ارباۋى مەن قورقىتۋى، قۇقاي كورسەتۋى مەن شىرعالاۋى الدىندا ماۋ زىمين اقيقات جولىندا باسىن بايگە تىگىپ، ولىمنەن قورىقپاي، كوممۋنيستەردىڭ ولسە دە باس يمەيتىن دارقاندىعى مەن ادىلدىگىن كورسەتتى. 1943 - جىلى 9 - ايدىڭ 27 - كۇنى ماۋ زىمين جاۋلار جاعىنان جاسىرىن ءولتىرىلدى، سول جىلى 47 جاستا ەدى.
ماۋ زىميننىڭ كونە تۇراعىندا سۋرەتتەردى، ناقتى زاتتار مەن بەينەجازبانى كورىپ، توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ اۋەلگى ماقساتىن جاقىننان تۇسىنگەن 65 جاستاعى ساقا پارتيا مۇشەسى لي ۋىنشان ارداگەر قۇربانداردىڭ ”جۇرەك قانىن سارقا جۇمساي وتىرىپ حالىقتى باقىتقا كەنەلتىپ، دارقاندىق، ادىلدىگىمەن تيانشانمەن بىرگە ءومىر كەشىرگەن“ وتباسى - وتان سۇيىسپەنشىلىگىنەن شابىت الدى. ول مىنالاردى ءبىلدىردى: جالعاستىرۋ − ەڭ جاقسى قۇرمەت ءبىلدىرۋ، ءوزىم توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ داڭقتى داستۇرىنە مۇراگەرلىك ەتىپ قانا قويماي، سونداي - اق ۇرپاقتاردى دا ارداگەر قۇربانداردىڭ توڭكەرىستىك رۋحى مەن وسكەلەڭ قاسيەتىنەن ۇيرەنىپ جانە ونى ساۋلەلەندىرىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن ەرتەرەك جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قۇلشىنا كۇرەس جۇرگىزۋگە تاربيەلەيمىن.
