لي داجاۋ:
ءمورال مەن اقيقاتتى قۇرىش جىگەرىمەن ارقالاعان رۋحى ۇرپاقتارعا شابىت بولدى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى باي ميڭشان
لي داجاۋدىڭ سۋرەتى. شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
”ۇزاق تۇندە مۇلگيدى جۇڭحۋانىڭ بايتاق الابى، بەيدا دا، قىزىل بينادا شىراقتار ۇزاق جانادى. ءمورال مەن اقيقات جولىندا اۋىردى كوتەرىپ ارقاعا، قالامىن تەربەپ تولاسسىز شىعارما جازدى قانشاما...“، حىبەي ولكەسى تاڭشان قالاسى لاۋتيڭ اۋدانىندا جاۋ رۇي لاۋتيڭ ۇلكەن بارابان جاڭا تەاترى «قۇرىش يىقتى قاھارماندار رۋحىنا» قاربالاس جاتتىعىپ جاتتى. ءداستۇرلى تەاتردان ايىرماشىلىعى بۇل جاڭا تەاتردىڭ ريتىمى اناعۇرلىم ويناقى بولعاندىقتان ءتىپتى دە كوپ جاستاردى باۋرايدى.
بيىل 58 جاستاعى جاۋ رۇي جين اعىمىنداعى لاۋتيڭ ۇلكەن بارابانىن شالۋدىڭ 3 - ۇرپاق مۇراگەرى. ”لي داجاۋ لاۋتيڭدىق، مەن 17 جاسىمنان باستاپ كوركەمونەرمەن شۇعىلداندىم، مەكەنىمدەگى كوركەمونەر فورماسىنان پايدالانىپ ونىڭ توڭكەرىستىك رۋحىن ايگىلەۋ مەنىڭ ەجەلدەن بەرگى ارمانىم بولدى. بۇل تەاتر ءارى ءبىزدىڭ تۇتاس وتباسىمىزداعىلاردىڭ توپتىق جاسامپازدىعىمىزدىڭ جەمىسى، ءان ماتىنىنە 8 رەت وزگەرىس ەنگىزىلگەننەن كەيىن بارىپ نۇسقاسى تۇراقتاندى“.
لي داجاۋ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ نەگىزگى قۇرۋشىلارىنىڭ ءبىرى. 38 جىلدىق ومىرىندە لي داجاۋ جۇڭگو توڭكەرىسى تاريحىندا وشپەس تاراۋ جازىپ قالدىردى ءارى ۇرپاقتار، اسىرەسە، اۋىلداستار جۇرەگىندە رۋحاني ەسكەرتكىش ورناتتى.
لاۋتيڭ اۋدانى قالاشىعىنا ورنالاسقان لي داجاۋ ەسكەرتكىش سارايىن ەكسكۋرسيالاۋشىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى. تۇتاس قۇرىلىس قارا، اق، سۇرعىلت 3 ءتۇرلى تۇستەن قۇرالعان، بايىرعىداعىداي قاراپايىم، ايدىندى دا كوركەم. 8 تابىس تىرەۋى لي داجاۋدىڭ مول ەڭبەگىن، ۇلى ناتيجەسىن بەينەلەيدى؛ 8 بەدەرلى ناقىش لي داجاۋدىڭ نەگىزگى توڭكەرىستىك امالياتتىق قيمىلى ىزدەرىن كورسەتەدى؛ 38 باسپالداق لي داجاۋ باسىپ وتكەن 38 جىلدىق بوران - شاشىندى ءومىرىن بەينەلەيدى.
لي داجاۋ 1889 - جىلى 10 - ايدىڭ 29 - كۇنى تۋعان، 1907 - جىلى تيانجين بەيياڭ زاڭ - ساياسي ارناۋلى مەكتەبىنە قابىلدانىپ ساياسي - ەكونوميكا ۇيرەنەدى. 1913 - جىلى قىستا ول شىعىستا جاپونياعا بارىپ، دۇڭجيڭ زاۋداۋتيان داشۋەسىنە قابىلدانىپ ساياسي ءپان تولىق كۋرسىندا وقيدى.
جاپون يمپەرياليزمى يۋان شىكايعا جۇڭگونى قۇرىدىمعا باتىراتىن ”21تارماقتى“ ورتاعا قويعاننان كەيىن، ول جاپونيادا وقىپ جاتقان وقۋشىلار باس ۇيىمىنىڭ وتانشىلدىق كۇرەسىنە بەلسەنە قاتىناسادى، العاشقى نۇسقاسىن جازعان «بۇكىل ەلدەگى ەل بىلىكتىلەرىنە ەسكەرتپە حات» بۇكىل ەلگە جىلدام تارايدى، لي داجاۋ دا وسى سەبەپتى بۇكىل ەلگە تانىمالى وتانشىل قايراتكەرگە اينالادى.
1916 - جىلى لي داجاۋ ەلگە قايتقاننان كەيىن جەلكەن كوتەرگەن جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىنا بەلسەنە ات سالىسادى. روسسيا قازان توڭكەرىسىنىڭ جەڭىسى لي داجاۋدى بارىنشا شابىتتاندىرادى جانە وي سالادى، ول ىلگەرىندى - كەيىندى «فرانسيا - روسسيا توڭكەرىسىنە سالىستىرا قاراۋ»، «قارا حالىقتىڭ جەڭىسى»، «بولشەۆيكتەردىڭ جەڭىسى» سياقتى ماقالالار مەن لەكسيا جاريالايدى. 1919 - جىلى ول تاعى «جاڭا عاسىر»، «مەنىڭ ماركسيزىمدىك كوزقاراسىم»، «ماسەلە جانە يزم جونىندە قايتالاي تالقى» سياقتى نەشە ونداعان ماركسيزمدى ۇگىتتەيتىن ماقالا جاريالايدى.
1920 - جىلى 3 - ايدا لي داجاۋ بەيجيڭ داشۋەسىندە ماركس ءىلىمىن زەرتتەۋ قوعامىن باس بولىپ ۇيىمداستىرادى. سول جىلى 10 - ايدا لي داجاۋدىڭ باستاۋىمەن بەيجيڭدەگى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ العاشقى كەزدەگى ۇيىمى قۇرىلادى. 1921 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاننان كەيىن، لي داجاۋ پارتيا ورتالىق كوميتەتى اتىنان سولتۇستىك جاقتىڭ قىزمەتىنە جەتەكشىلىك ەتەدى. 1926 - جىلى 3 - ايدا لي داجاۋ جاپونيا، ۇلى بريتانيا يمپەرياليزمىنە قارسى تۇرۋ جانە اسكەري شونجار جاڭ زولينگە، ۋ پەيفۋعا قارسى تۇرۋ كۇرەسىنە باسشىلىق ەتەدى ءارى ءوزى تىكەلەي قاتىناسادى. ەرەكشە قاتەرلى جانە قيىن - قىستاۋ جاعدايدا پارتيانىڭ سولتۇستىك جاق ۇيىمىنا ۇزدىكسىز باسشىلىق ەتىپ، توڭكەرىستىك كۇرەس جۇرگىزۋگە تاباندى بولادى.
1927 - جىلى 4 - ايدىڭ 6 - كۇنى فىڭتيان جىگىندەگى اسكەري شونجار جاڭ زولين يمپەرياليزممەن استاسىپ، سوۆەت وداعىنىڭ ەلشىحاناسى تۇرعان جەرگە باسا كوكتەپ كىرىپ، لي داجاۋ سياقتى 80 نەشە ادامدى تۇتقىندايدى. لي داجاۋ اۋىر قيناۋعا ۇشىرايدى، تۇرمەدە، سوتتا باستان - اياق اقيقات جولىندا باسىن ءباي تىگىپ، تىزە بۇكپەيدى. سول جىلى 4 - ايدىڭ 28 - كۇنى اسكەري شونجارلار قالىڭ حالىق بۇقاراسى مەن قوعامدىق پىكىردىڭ كۇشتى اڭىسىنا جانە جازعىرۋىنا قاراماي لي داجاۋ سياقتى 20 توڭكەرىسشىنى كوپە - كورنەۋ بەيجيڭدەگى شيجياۋمين كوشەسى جيڭشى قاماققاناسىندا دارعا اسىپ ولتىرەدى. لي داجاۋ ەڭ الدىمەن دارعا اسىلىپ، ادىلەت جولىندا باسىن ءباي تىكتى، سول جىلى ول 38 جاستا بولاتىن.
لي داجاۋ بايىرعى تۇراعىن باسقارۋ باسقارماسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى جاۋ شۋميڭ لي داجاۋدىڭ حانىمى جاۋ رىنلاننىڭ ءىنىسىنىڭ نەمەرەسى. ول بىلاي دەدى: لي داجاۋ بۇرىن بەيجيڭ داشۋەسىندە وقىتۋشى بولعان، سول كەزدە كىرىسى تومەن ەمەس ەدى. الايدا ول تۇرمىستا قاراپايىم بولدى، كىرىسىنىڭ باسىم بولىگىن پارتيا ىستەرىنە جۇمسادى نەمەسە جولداستارعا كومەك كورسەتۋگە، كەدەي جاستارعا كومەكتەسۋگە، قول ۇشىن بەرۋگە جۇمسادى، سول جىلدارى بەيجيڭ داشۋەسى ەڭبەكاقى تاراتقان كەزدە ونىڭ وتباسىنداعىلاردىڭ وتقا قاراپ قالماۋى ءۇشىن، الدىن الا ءبىر ءبولىمىن تارتىپ قالىپ ونىڭ حانىمىنا تىكەلەي تاپسىرىپ بەرەتىن.
جاۋ شۋميڭ بىلاي دەدى: ”ول ۇرپاقتارعا تاماشا وتباسى ستيلىن قالدىردى، ءبىز ءىستى كىرشىكسىز ىستەپ، شىنايى ادام بولىپ، كىرشىكسىز وتباسى ستيلىن اسقاقتاتا بەرۋىمىز كەرەك“.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 5 - كۇنى شىجياجۋاڭنان بەرگەن حابارى)
