انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ جىلي
ونسۋ اۋدانى كوكيار قالاشىعىنداعى كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى (4 - ايدىڭ 30 - كۇنى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇسىرىلگەن). سۋرەتتى انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ساي زىڭلى تۇسىرگەن
جالپى ۇزىندىعى 1900 كيلومەتردەن اساتىن تۇرپان - حوتان جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولى اقسۋ قالاسىنان وتكەن تۇستا ءشول - جازيرا، قۇبا - ءتۇزدىڭ ورتاسىنداعى كوكيارمەن ۇشىراستىق.
كوكيار شينجياڭ ۇلگىسىندەگى سايحانبا قۇبا - ءتۇزىن جاسىلداندىرۋ كەرەمەتىن جاراتتى. ادامدار بۇرىن تاپ - تاقىر سورتاڭ بولىپ جاتاتىن بۇل جەردىڭ قۇمدى بوراننىڭ قاينار كوزى ەكەنىن ويىنا دا الا المايدى.
5 - ايدىڭ 1 - كۇنى ”جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولدى بويلاپ شينجياڭعا نازار سالۋ“ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتى جالپىلىق اقپارات قۇرالدارى حابارلاۋ توبى وسى ارادان ءوتتى، اۆتوموبيل تەرەزەسىنەن سىرتقا كوز تاستاساڭىز، جاسىل جەلەكپەن كومكەرىلگەن القاپتىڭ قالادان اۋىل - قىستاققا دەيىن سوزىلىپ جاتقاندىعىن، ءزاۋلىم اق تەرەك ىقتاسىن ورمانى ىشىندە ءبىر - بىرىمەن ۇلاسىپ جاتقان، نۋ بىتىك الما اعاشى، جاڭعاق اعاشى، شىلان اعاشى سياقتى جەمىس ورماندارىن كورەسىز. اقسۋ قالا رايونىنان ”قالانىڭ ورمان اراسىندا، سۋدىڭ قالا ورتاسىندا، ادامنىڭ باقشا ىشىندە“ ەكەنىن كوردىك، ال اۋىل - قىستاققا بارىپ ”قىستاقتاردىڭ جاسىل جەلەك ىشىندە، ۇيلەردىڭ ورمان اراسىندا، ادامداردىڭ كورىنىس ىشىندە“ ەكەنىن كوردىك.
كوكيار اقسۋ قالاسى قالا رايوننىڭ شىعىس تەرىستىك بولىگىنە ورنالاسقان، ونسۋ اۋدانىمەن توعىسىپ جاتىر. ورمان ساياسىنىڭ استىنداعى اسفالت جولدى بويلاپ، حابارلاۋ توبى ونسۋ اۋدانى كوكيار قالاشىعى لۇڭكوۋ قىستاعىنا باردى، بۇل قىستاقتا 5000 مۋدان استام جەرگە الۋان ءتۇرلى جەمىس اعاشى ەگىلگەن.
69 جاستاعى قىستاق تۇرعىنى قۇربان امەردىڭ ەسكە الۋىنشا، ول بۇرىن 100 نەشە كيلومەتر شالعايداعى تاۋدا مال باعادى ەكەن، الدىڭعى عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنىڭ باسىندا ول ءىشىنارا مالشىلارمەن بىرگە ساياساتتىڭ ۇندەۋىنە ءۇن قوسىپ تاۋدان كوشىپ ءتۇسىپ وتىرىقتانادى. ول كەزدە بۇل جەر ”لۇڭكوۋ قىستاعى“ اتالماۋشى ەدى، كوكتەم ماۋسىمىندا بورانى تىنبايتىن، جاز ماۋسىمىندا شىلىڭگىر ىستىق، قىس ماۋسىمىندا قاقاعان سۋىق بولاتىن قاعىر دالا ەدى.
”تىرشىلىك ورتاسىن جاقسارتۋدى ويلايدى ەكەنسىڭ، تەك كوپ اعاش ەگۋدەن باسقا ەشقانداي شاراڭ جوق“. كوكياردى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنا قاتىناسقان دوسى قۇربانعا وسىلاي دەيدى. 1986 - جىلى اقسۋ ايماقتىق پارتكوم مەن اكىمشىلىك مەكەمەسى كوكيارعا سۋ باستاپ، اعاش ەگىپ، جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن جۇرگىزىپ، كەڭ بەلدەۋلى ورمان ارقىلى قۇمدى بوراندى توسۋ ۇندەۋىن شىعارادى. قۇربان تاۋدان ءتۇسىپ وتىرىقتانىپ جاتقان كەز كوكياردى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى باستالعان 5 - جىلى ەدى، الىستان جاسىلدانىپ كەلە جاتقان الاپ كوزگە تۇسەتىن.
ءبىر جاعىنان، جوڭشقا ەگىپ قوي باقسا، ەندى ءبىر جاعىنان، اعاش ەگىپ قۇمدى بوراندى توستى. لۇڭكوۋ قىستاعىنا توپ - توپ ادام كەلىپ، تولاسسىز اعاش ەكتى. قىستاق پەن قىستاق، اۋىل مەن اۋىل، مەكەمە - ورىن مەن مەكەمە - ورىن ەككەن اعاشتار تۇتاسىپ، ايبىندى ورمان بەلدەۋىن قالىپتاستىردى. قۇربان قىستاقتىڭ قۇمدى بوران اۋا رايى ازايعاندىعىن، جاز ماۋسىمى ونشالىقتى ىستىق، قىس ماۋسىمى ونشالىقتى سۋىق بولمايتىندىعىن انىق سەزىنە باستادى. 1996 - جىلى كوكيار بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى قورشاعان ورتا بايلىق قاينارىن قورعاۋ كوميتەتى جاعىنان ”جەر شارىنداعى 500 كوركەم كورىنىستىڭ“ قاتارىنا كىرگىزىلدى.
”العاشىندا نەگىزىنەن ەكولوگيالىق ورمان ەكتىك، 2003 - جىلدان كەيىن ەكونوميكالىق ورمان ەگۋدى نەگىز ەتتىك، بارلىق وتباسىلار جەمىس باعىنا سۇيەنىپ بايىدى، لۇڭكوۋ قىستاعى كەدەي قىستاقتان باي قىستاققا اينالدى“، - دەدى لۇڭكوۋ قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى لي جى. قىستاق تۇرعىندارى بايىپ قانداي دارەجەگە باردى؟ ەگىس ارەدىگىندە قىستاقتان ادام تابا المايسىز، كوپتەگەن قىستاق تۇرعىندارى قالادان عيمارات ءۇي ساتىپ العان، ەگىس جۇمىستارىن ىستەپ بولعاننان كەيىن اۆتوكولىگىن ايداپ قالاعا كەتەدى.
قالاعا كىرگەننەن كەيىن شارۋالار اعاش ەگۋدى ۇمىتقان جوق، ولار ”ورمان وتىرعىزۋ − باقىتقا كەنەلۋ، جاسىل جەلەكپەن كومكەرۋ − بايلىقتى مولايتۋ“ دەگەننىڭ پايداسىن كورىپ، قايتكەندە ءتىپتى دە كوپ اعاش ەگۋدى ويلاساتىن بولدى. قىستاق تۇرعىنى جياڭ جيشيان، جوۋ چاڭيۇن 30 جىلدىڭ الدىندا ەككەن الما اعاشتارىنىڭ كارتەيىپ كەتكەنىن بايقاپ، ولار جەمىس بەرۋ مولشەرى تومەن، تاۋارلىق مولشەرى تومەن جەمىس اعاشتارىن اۋىستىرىپ، جاڭا جەمىس اعاشتارىن تولىقتاپ ەكتى نەمەسە تەلۋ ءتاسىلى ارقىلى تاۋارلىق جەمىس سورتىن جاقسارتتى؛ قىستاق تۇرعىنى شۇي ىر - رىن، ليۋ شى - ۋىن ءوز ۇيىندە اعاش ەگەتىن جەر قالماعانىن بايقاپ، باسقا اۋىل - قىستاققا بارىپ جەر كوتەرمەگە الىپ اعاش ەكتى.
لۇڭكوۋ قىستاعىنداعى جانە توڭىرەگىندەگى قىستاقتاعى شارۋالاردىڭ نازارىندا جەمىس اعاشى − بايۋ اعاشى، ءدىلدالى اعاش، ولار كىرىستى ۇزدىكسىز ارتتىرۋدىڭ ءۇمىتىن جەمىس اعاشتارىنا ارتتى. سوندىقتان ونسۋ اۋداندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسىنىڭ لۇڭكوۋ قىستاعىندا تۇراتىن ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ قىزمەت اترەتى وزىق تەحنيكا الا كەلىپ، ولاردى ءبىر جاعىنان، جەمىس اعاشىن ەگۋگە، ەندى ءبىر جاعىنان، سىرتقا شىعىپ تەحنيكاعا سۇيەنىپ اقشا تابۋعا شابىتتاندىردى؛ شيە اعاشى، دياۋگانشيڭ سياقتى ەرەكشە جەمىس اعاشتارى قالامشالارىن الا كەلىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ءۇيىنىڭ الدى - ارتىنا ەكتىردى.
”بىلتىر ءبىزدىڭ قىستاقتىڭ جان باسىندىق تازا كىرىسى 28 مىڭ 615 يۋان بولدى، ءبىز كوشىپ كەلگەن كەزدە ەشكىم دە بۇگىنگىدەي باردام تۇرمىستىڭ بولاتىنىن ويلاماعان ەدى. بيىل ءبىزدىڭ جەمىس اعاشىن باپتاۋ ورەمىز ءتىپتى دە جوعارىلادى، قىستاقتاعى سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ اتقارعان رولى بارعان سايىن زورايدى، تاعى دا ءبىر مول ءونىم جىلى بولعالى تۇر“، - دەدى قۇربان.
كوكياردى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى اتقارىلعاننان بەرى بۇرىنعى قۇبا ءتۇز، ءشول - جازيرادا وڭتۇستىكتەن - سولتۇستىككە دەيىنگى ۇزىندىعى 25 كيلومەترلىك، شىعىستان - باتىسقا دەيىنگى كەڭدىگى 2 كيلومەترلىك ”جاسىل ۇزىن قورعان“ سالىنىپ، ورمان وتىرعىزىلعان جەر كولەمى ءبىر ميلليون 200 مىڭ مۋدان استى. بۇرىنعى قۇمدى بوراننىڭ قاينارى بولعان جەر قۇمنىڭ كوشۋىن توساتىن جاسىل قالتقىعا اينالىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ قۇمدى بوران اۋا رايى ％61 ازايدى.
30 نەشە جىلدان بەرى اقسۋ ايماعى ”ادام كەتكەنمەن ساياسات توقتاماۋ“ ءادىسىن اتقارىپ، جاسىل دامۋ ۇستانىمىن بىرنەشە ۇرپاق ادامدارىنىڭ ورتاق تانىمىنا اينالدىردى. پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى اقسۋ ايماعى كوكياردى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى اقسۋ وزەنى الابى، ۇگەن وزەنى الابى سياقتى ميلليون مۋلىق ەكولوگيالىق وڭاۋ ينجەنەرياسىن اتقاردى.
اقسۋ ايماقتىق كوكيار ەسكەرتكىش سارايىندا ءتىلشى ەكسكۋرسيالاعانداردىڭ اراسىندا كادرلار، شارۋالار، وقۋشىلار، تاعى سىرتتان كەلگەن ساياحاتشىلار بار ەكەنىن كوردى. كوپشىلىك كورمە زالىنىڭ ىشىندەگى بۇيىمدار، سۋرەتتى ەستەلىكتەر، قالپىنا كەلتىرىلگەن اۋەلگى كورىنىستەر، جازباشا بايانداۋلار، كوركەمونەرلىك جاسامپازدىقتار جانە دىبىستى بەينەجازبا ارقىلى اقسۋ ايماعىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنداعى وزگەرىستەردى جان - جاقتى تۇسىنە الادى. ”بۇل جەر ناعىز ’سايۋاي جياڭنانعا‘ اينالىپتى“، - دەدى توقسۋ اۋدانىنان كەلىپ ەكسكۋرسيالاپ جۇرگەن جاڭ يۇيجوۋ.
جايمالاپ ارناۋلى حاباردى كورىڭىزدەر
ساپار ەستەلىگى
جولدارى جاسىل جەلەك جامىلىپ، بارلىق جەر كوك بۇلىسپەن كومكەرىلدى
5 - ايدىڭ 1 - كۇنى، سەنبى، كۇن اشىق
تۇرپان - حوتان جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولىن (G3012) بويلاپ اقسۋ ايماعىنا كەلدىك، جاسىل ءتۇس تاس جول بويىنىڭ نەگىزگى كورىنىسىنە اينالدى.
اقسۋ ايماعى تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق ۇستانىمىن امالياتتا بەلسەنە ايگىلەپ، ميلليون مۋلىق ەكولوگيانى جونگە سالاتىن 4 ينجەنەريانى جاپپاي ورىندادى، ميلليون مۋلىق ەكولوگيانى جونگە سالاتىن 5 - ينجەنەريا دا باستالىپ، بۇكىل ايماقتىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى ％8.9كە جەتىپ، اقسۋدىڭ ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى بۇكىل ەلدىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ ونەگەسى بولدى.
جاسىل جەلەك جامىلدىرۋ، بايىتۋ بارىسىندا جولدىڭ رولىنا نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. كوكياردى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى جوباسى اتقارىلعان كەزدە ماماندار جول تۇتاستىرىلسا، سۋ بولسا بولعانى، اعاش ەگۋگە بولاتىندىعىن بىلدىرگەن بولاتىن. اقسۋ ايماعىنداعى كادرلار مەن بۇقارا جول جاساپ، اعاش وتىرعىزاتىن شۇڭقىر قازىپ، توعانمەن سۋىن باستادى. جولدى تۇتاستىرىپ، اعاش ەگىپ، ورمان ءوسىرۋ قارقىنىن جەدەلدەتىپ، اعاشتاردىڭ ءونۋ مولشەرىن جوعارىلاتتى. كوكياردىڭ ورمان بەلدەۋى جولمەن بىرگە ۇزارىپ، شار تاراپقا تارامدالعان جول تورى جەمىس باقتارىن تۇتاستىرىپ، جەمىس باقتارىنا اۋىل شارۋاشىلىق ماتەريالدارىن، اۋىل شارۋاشىلىق قۇرال - جابدىقتارىن جەتكىزىپ، جەمىس - جيدەكتەردى شالعايداعى بازارلارعا تاسىدى.
جولدىڭ تۇتاستىرىلۋىنا بايلانىستى اقسۋ ايماعىنىڭ كورىنىسى اناعۇرلىم كوز تارتا ءتۇستى. اقسۋ مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسىنىڭ، ورمان باقشاسىنىڭ، اقسۋ قالاسى دولان وزەنى كورىنىس بەلدەۋىنىڭ، سونداي - اق ءبىر توپ ەكولوگيالىق نىسانداردىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى اۋدان، قالا، قالاشىقتاردىڭ بەت - بەينەسى شىت جاڭا كۇيگە ەنىپ، ەكولوگيالىق ورتاسى ۇزدىكسىز جاقساردى.
(جاڭ جىلي)
