چۇي چيۋباي:
كوپشىلىككە شۇعىلالى جول اشىپ بەردى
چۇي چيۋبايدىڭ سۋرەتى. □ شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى چيۋ بيڭچيڭ
جۋىقتا جياڭسۋ جارتىلىستىق عىلىمدار شۋەيۋانى وقۋ - اعارتۋ شۋەيۋانىنىڭ ”مۋزيكا قۇشاعىنداعى چيۋباي“ ۇگىت لەكسيا ۇيىرمەسى وزدەرىنىڭ پارتيا تاريحىنان ۇگىت لەكسيا جاساۋ ءبىرىنشى ساباعىن «قىزىل تولقىن كۇيىمەن» باستادى. ۇگىت لەكسيا ۇيىرمەسى ”چۇي چيۋبايدىڭ قىزىل مۋزيكالىق شىعارمالارىن“ ارقاۋ ەتە وتىرىپ جوسپار جاساپ، كوپشىلىكتىڭ چۇي چيۋباي مۋزيكالارىنىڭ كەرەمەتىن سەزىنۋىنە، سونداي - اق چۇي چيۋباي رۋحىنىڭ ۇلىلىعىن تۇسىنۋىنە جەتەكشىلىك ەتتى.
چۇي چيۋباي جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ العاشقى كەزدەگى نەگىزگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ۇلى ماركسيزمشى، ۇزدىك پرولەتاريات توڭكەرىسشىسى، نازارياشىسى جانە ۇگىتشىسى، جۇڭگونىڭ توڭكەرىستىك ادەبيەت ىستەرىنىڭ باستى نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1899 - جىلى 1 - ايدا چۇي چيۋباي جياڭسۋدىڭ چاڭجوۋىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1917 - جىلى ەمتيحاننان ءوتىپ، بەيجيڭدەگى ورىس ءتىلىن ارنايى وقىتۋ ورنىنان وقيدى، 1920 - جىلى «تاڭ گازەتىنىڭ» ءتىلشىسى رەتىندە سوۆەت وداعىنا بارىپ تىلشىلىك ىستەپ، ىلگەرىندى - كەيىندى كوپتەگەن حابارلار جازىپ، سوۆەتتىك رەسەيدىڭ ساياسيى، ەكونوميكاسى، ديپلوماتياسى، جۇمىسشىلار ۇيىمى، پارتيا قۇرىلىسى سياقتىلاردى جۇيەلى بايىمدايدى.
1922 - جىلى چۇي چيۋباي جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولادى. 1923 - جىلى 1 - ايدا چۇي چيۋباي ەلگە ورالعاننان كەيىن، «جاڭا جاستار» قاتارلى باسىلىمداردا باس رەداكتورلىق مىندەت وتەپ، قىرۋار ساياسي شولۋ ماقالالار جاريالاپ، ماركسيزمنەن پايدالانىپ جۇڭگونىڭ مەملەكەت جاعدايىنا تالداۋ جاساپ، جۇڭگونىڭ قوعامدىق جاعدايىن تەكسەرىپ، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ ماسەلەلەرىن دالەلدەپ، پارتيانىڭ يدەيالىق، نازاريالىق قۇرىلىسىنا نەگىز قالاۋشىلىق ۇلەس قوستى.
1925 - جىلدان باستاپ چۇي چيۋباي ىلگەرىندى - كەيىندى پارتيانىڭ 4 -، 5 -، 6 - رەتكى مەملەكەتتىك قۇرىلتايلارىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، ورتالىق بيۋرونىڭ مۇشەسى جانە ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ماڭىزدى باسشىسىنا اينالدى.
1927 - جىلى 8 - ايدا جۇڭگو توڭكەرىسى اۋىر داعدارىستا قالعان جاعدايدا، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى حۋبەيدىڭ حانكوۋىندا شۇعىل ءماجىلىس (7 - تامىز ءماجىلىسى) اشتى. ءماجىلىستى چۇي چيۋباي، لي ۋيحان باسقاردى. ءماجىلىس جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋ جانە قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋ باعىتىن بەلگىلەپ، قوسىندى رەتكە سالۋ، قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ ارقىلى ”جاڭا جول قاراستىرۋ“ مىندەتىن ورتاعا قويدى، سونداي - اق چۇي چيۋباي باسشىلىعىنداعى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاڭا ۋاقىتشا ساياسي بيۋروسىن سايلاپ شىقتى. ماجىلىستەن كەيىن ول جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ۋاقىتشا ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، تۇراقتى مۇشەسى، ءتوراعاسى مىندەتىن وتەدى.
1931 - جىلى 1 - ايدا چۇي چيۋباي جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى 6 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءتورتىنشى جالپى ماجىلىسىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ باسشىسى مىندەتىنەن بوساتىلدى. سونان كەيىن شاڭحايدا لۋ شۇنمەن بىرگە سول قانات مادەنيەت شەبىنىڭ كۇرەسىنە باسشىلىق ەتتى.
1934 - جىلدىڭ باسىندا چۇي چيۋباي ورتالىق توڭكەرىس بازاسىنا باردى، 1934 - جىلى 2 - ايدا جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى 2 - كەزەكتى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعالار القاسىنىڭ مۇشەسى، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى حالىقتىق كوميتەتى حالىقتى تاربيەلەۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى، جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى ورتالىق ۇكىمەتى وقۋ - اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ مينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. ورتالىق قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشى ۇزاق جورىققا اتتانعاننان كەيىن، ول وڭتۇستىكتە قالىپ پارتيزاندىق سوعىستى تاباندىلىقپەن جالعاستىردى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى سوۆەتتىك رايونى ورتالىق كوميتەتى بولىمشە بيۋروسى ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى مىندەتىن وتەدى.
1935 - جىلى 2 - ايدا چۇي چيۋباي فۋجياننىڭ چاڭديڭىندا گومينداڭ ارمياسى جاعىنان تۇتقىندالدى. جاۋلار ونىڭ كىم ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانىپ شىرعالاپ تىزە بۇكتىرمەكشى بولادى، ءبىراق ول قاتاڭ تويتاردى. 6 - ايدىڭ 18 - كۇنى چۇي چيۋباي قاسقايا جازا الاڭىنا كىردى، وققا ۇستالىپ قانى توگىلىپ، ەرلىكپەن قۇربان بولدى، سول جىلى 36 جاستا بولاتىن.
چۇي چيۋباي كوز جۇمعانىمەن، ءبىراق ونىڭ سەنىمى مەن مۇراتى، جاۋاپكەرشىلىگى مەن بورىشى تۇگەلدەي تاريحتىڭ جادىندا ساقتالىپ قالدى. ونىڭ تۋعان جەرى جياڭسۋدىڭ چاڭجوۋىنا ورنالاسقان چۇي چيۋباي ەسكەرتكىش سارايى ەجەلگى تۇراق جانە ەسكەرتكىش ساراي سىندى 2 بولىكتەن قۇرالعان، ەجەلگى تۇراق چۇي اۋلەتىنىڭ رۋلىق بۇتحاناسى، ەسكەرتكىش ساراي ناقتى زاتتار، سۋرەتتەر، كوپ مەديا سياقتى تاسىلدەرمەن چۇي چيۋبايدىڭ توڭكەرىستىك، شۇعىلالى ءومىرىن جالپى بەتتىك، عىلمي تۇردە كورسەتىپ بەرەدى.
”بۇگىن 3 - ايدىڭ 20 - كۇنى. مەن تاعى كەلدىم. اۋا رايى وتە جاقسى، سامال ەسىپ تۇر. ءسىز دە وتە جاقسى تۇرىپسىز“، ”ءسىز ۇلت پەن حالىقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوزىڭىزدى قۇربان ەتتىڭىز، 10 مىڭ شاقىرىمدىق جولدى الىسسىنباي سىزگە تاعى ءبىر رەت كەلۋىمە تاتيدى، سىزگە قۇرمەت بىلدىرەمىن!“... ەكسكۋرسيالاۋشىلار قالدىرعان ءاربىر اۋىز ءسوز ولاردىڭ چۇي چيۋبايعا دەگەن قۇرمەتىن ايگىلەپ تۇر.
”چۇي چيۋباي جاس كەزىنەن باستاپ’ كوپشىلىككە شۇعىلالى جول اشىپ بەرۋدى‘ مۇرات تۇتتى“. چۇي چيۋباي ەسكەرتكىش سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى تاڭ رۋيۇي تانىستىرىپ بىلاي دەدى: چۇي چيۋباي ەسكەرتكىش سارايىنىڭ شىعىس جاق بۇيىرىندەگى ساياحاتشىلار ورتالىعى ”حۋايشۋاڭشىعا“ كىرسەڭىز، ەڭ الدىمەن، چۇي چيۋبايدىڭ ”مەن قاشاندا كوپشىلىككە شۇعىلالى جول اشىپ بەرۋدى ويلايمىن“ دەگەن ايگىلى ءسوزى كوزگە تۇسەدى، مۇنداعى ماقسات −− ەڭ الدىمەن چۇي چيۋباي رۋحىن كورۋ تۇيسىگى ينفورماتسياسى ارقىلى ءاربىر ەكسكۋرسيالاۋشىعا جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 10 - كۇنى نانجيڭنەن بەرگەن حابارى)
