شيا ميڭحان:
”ءىزباسارعا“ ادال جۇرەگىمەن ماڭگى شۋاق شاشتى
شيا ميڭحاننىڭ سۋرەتى. □ شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى / باي تيانتيان
جاسىل تاۋ، تۇنىق سۋ، كوك كەرپىش، سۇر قىشپەن قالانعان، حۋناننىڭ حىڭياڭ اۋدانى حۇڭشى قالاشىعى ميڭحان قىستاعىنا ورنالاسقان شيا ميڭحاننىڭ بايىرعى تۇراعىنا ەكسكۋرسيالاي بارعانداردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى، كەيبىرەۋى، اۋەلى، بايىرعى تۇراقتىڭ الدىڭعى الاڭقىسىندا ”شاعىن پارتيا ساباعىن“ ءوتتى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل ارا جەرگىلىكتى ورىننىڭ ءتۇيىندى پارتيا تاريحىن ۇيرەنەتىن، قىزىل ساياحات جاسايتىن نىسانالى جەرىنە اينالدى.
حىڭياڭ اۋدانى جاجياڭ قالاشىعىنىڭ قىستاق تۇرعىنى ياڭ حۋا - ى 5 جاستاعى قىزىن ەرتىپ، شيا ميڭحان بايىرعى تۇراعىنا 3 - رەت كەلدى. ول بىلاي دەدى: ”ولاردىڭ تارتقان جاپاسىنا، ءبىزدىڭ كەنەلىپ وتىرعان باقىتىمىزعا نازار سالساق، توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ رۋحىن بار كۇشپەن اسقاقتاتىپ، اناعۇرلىم كوپ ادامدارعا باقىتتى تۇرمىستىڭ وڭاي - وسپاق قولعا كەلمەگەندىگىن ۇعىندىرۋ كەرەكتىگىن تەرەڭدەي سەزىندىم“.
مىزعىماس ماركسيزمشىل، كورنەكتى كوممۋنيزم جاۋىنگەرى شيا ميڭحان (1900 - 1928)، جاناما اتى گۇيگىن، اكەسىنىڭ لاۋازىمىندا بولعان حۋبەيدىڭ زىگۇيىندا دۇنيەگە كەلگەن، 12 جاسىندا وتباسىنداعىلارعا ىلەسىپ اتا مەكەنى حىڭياڭعا قايتقان. ءوسپىرىم شاعىندا شيا ميڭحان ەڭبەكتىڭ جاپاسىن تارتقان قاۋىمعا جاناسىپ، شەتەل الپاۋىتتارىنا قاتتى نارازى بولدى. ءبىر رەت ول شەشەسىمەن بىرگە حانكوۋدان وتكەندە، بۋىرقانعان چاڭجياڭ وزەنىندە شەتەلدىڭ مەملەكەت تۋىن ىلگەن كەمەلەردىڭ باسا - كوكتەپ جۇرگەندىگىن كورگەندە، زىعىردانى قايناپ، تاباندا ”ەل نامىسى وڭايلىققا جويىلمايدى“ دەگەن ولەڭىن جازدى.
1917 - جىلى كوكتەمدە، شيا ميڭحان اتا - باباسىنىڭ تىلەگىنە قايشى كەلىپ، ”ونەركاسىپ ارقىلى مەملەكەتتى قۇتقارۋ“ ارمانىن ارقالاپ، حۋنان ولكەلىك 3 - جياجۇڭ ونەركاسىپ مەكتەبىنە ەمتيحان بەرىپ قابىلداندى. 1919 - جىلى 4 - مامىر قوزعالىسى تۋىلعاندا، ساباقتاستارىمەن بىرگە مەكتەپ قاقپاسىنان شىعىپ، جاپوننىڭ زاتتارىنا شەكتەۋ قويۋ سياقتى ءبىر قىدىرۋ وتانشىلدىق قيمىل ورىستەتتى.
1920 - جىلى شيا ميڭحان چاڭشادا ماۋ زىدۇڭمەن تانىستى. 1921 - جىلى ماۋ زىدۇڭنىڭ، حى شۋحىڭنىڭ تانىستىرۋىمەن شيا ميڭحان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدى. پارتياعا مۇشە بولعاننان كەيىن، شيا ميڭحان چاڭشادا جۇمىسشىلار قوزعالىسىمەن اينالىسىپ، جاياۋ اربا جۇمىسشىلارىنىڭ جۇمىس تاستاۋ كۇرەسىنە ات سالىسىپ جانە وعان باسشىلىق ەتىپ، جاياۋ ارباكەشتەر اتىنان بيلىك باسىنداعىلارعا ”ءبىز جالاقىنى ۇستەمەلەۋگە قارسى تۇرامىز، ءبىز جان باعۋىمىز كەرەك“ دەگەن تۇرعىنى قاتاڭ ءبىلدىرىپ، جۇمىسشىلار قوزعالىسىنا باسشىلىق ەتىپ جەڭىسكە جەتتى.
1924 - جىلى شيا ميڭحان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى حۋنان ولكەلىك كوميتەتتىڭ مۇشەسى مىندەتىن اتقارىپ، اۋىل شارۋاشىلىق كوميتەتى قىزمەتىنە جاۋاپتى بولدى. 1926 - جىلى 2 - ايدا ول ۋحانعا بارىپ مەملەكەتتىك شارۋالار قوعامىنىڭ باس حاتشىسى بولدى، ماۋ زىدۇڭ مەن ورتالىق كوميتەت شارۋالار قوزعالىسى وقۋ - وقىتۋ ورنىنىڭ حاتشىسى مىندەتىن قوسىمشا وتەدى. 1927 - جىلى 6 - ايدا شيا ميڭحان حۋنانعا قايتىپ ولكەلىك كوميتەتتىڭ مۇشەسى، قوسىمشا ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولدى. سول جىلى 7 - ايدا ۇلى توڭكەرىس ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، ول كۇزگى جيىن - تەرىن كوتەرىلىسىن قوزعاۋعا ات سالىستى. 10 - ايدا حۋنان ولكەلىك كوميتەت ونى پيڭ (جياڭ) ليۋ (ياڭ) توتەنشە كوميتەتىنىڭ شۋجيى مىندەتىن قوسىمشا وتەۋگە جىبەردى، پيڭجياڭ شارۋالار كوتەرىلىسىن باسشىلىق ەتىپ قوزعادى.
1928 - جىلى 1 - ايدا پارتيا ۇيىمى شيا ميڭحاندى حۋبەي ولكەلىك كوميتەتكە اۋىستىرىپ، باسشىلىق قىزمەت اتقارۋىن ۇيعاردى. 1928 - جىلى 3 - ايدىڭ 18 - كۇنى ساتقىنداردىڭ وپاسىزدىق ىستەۋىمەن شيا ميڭحان باقىتقا قارسى تۇتقىندالدى. 3 - ايدىڭ 20 - كۇنى تاڭ سارىدە جازا الاڭىنا ايداپ اپارىلدى. جازا اتقارۋ الدىندا، جاۋلار شيا ميڭحاننان تاعى قانداي ايتارى بارىن سۇراعاندا، ول اقىرا بىلاي دەدى: ”بار، ماعان قاعاز، قالام اكەلىپ بەرىڭدەر!“، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە 28 جاستاعى شيا ميڭحان اسقاق تا ايبىندى ەرلىك جىرىن جازدى: ”باس كەتۋدەن قورىقپايمىز، الداماس الداعى شىن مۇراتىمىز، ولسە ولەر شيا ميڭحان، ’ءىزباساردىڭ‘ اقيقات تۋاتىنى!“.
شيا ميڭحان قۇربان بولعاننان كەيىنگى 3 - ايدىڭ 22 - كۇنى، ءىنىسى شيا ميڭجىن شياڭنان دۇربەلەڭىندە ەرلىكپەن جان قيدى. سول جىلى 6 - ايدا، قارىنداسى شيا ميڭحىڭ جاۋلار تۇتقىنداماقشى بولعاندا، باسىن ءباي تىگىپ قۇربان بولدى. ءىنىسى شيا ميڭپي، جيەنى ۋ يىجۋاڭ دا ىلگەرىندى - كەيىندى توڭكەرىس ءۇشىن جاس ومىرلەرىن ارنادى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شيا ميڭحاننىڭ ايەلى جىڭ جياجۇن ۋحانعا ازا ءبىلدىرۋ ءۇشىن ارنايى بارىپ، تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن جەتى بۋىندى ولەڭ جازدى، وندا بىلاي دەپ جازىلدى: ”باتىر رۋحى تولقىننان تولقىن تۋدىرىپ، نۇر شاشتى ادال جۇرەك ءىزباسارعا. جەر - الەمنىڭ كورىپ قىزىل تۇسكە ەنگەنىن، شاتتاندى باتىر رۋحى نۇرلى اسپاندا“.
تاياۋ جىلداردان بەرى حىڭياڭ اۋدانى ”شىن مۇراتتى اسقاقتاتىپ، ءىزباسارلار بولۋدى“ نەگىزگى تاقىرىپ ەتىپ، ءبىر قىدىرۋ بۇقارالىق سيپاتتى ەسكە الۋ قيمىلدارىن وتكىزدى. شيا ميڭحان بايىرعى تۇراعىنا تاياۋ جەردە جاڭادان سالىنعان ”شيا ميڭحان پارتيالىلىق تاربيە بازاسى“ ايبىندى دا تىنىستى كورىنەدى، ىشىندە ”سەنىم - شۋاق“، ”سەنىم - قۇرىش“ سياقتى نەگىزگى تاقىرىپتىق كورمە بار. ۇلكەن زالدا قىزىل كۆارتس ءمۇسىندى توڭكەرىستىك اعا بۋىن كەيىپكەرلەر بەينەسى قارسى الدىڭنان كورىنەدى، ۇستىڭگى جاعىنا التى بەدەرلى ناقىشتى ۇلكەن ءارىپ − ”قۇرىشتاي سەنىم“ دەپ جازىلعان.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى حىڭياڭ اۋداندىق پارتكوم پارتيا تاريحىن زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تاڭ جىچۇن بىلاي دەدى: شيا ميڭحان ومىرىمەن سەنىم ماداق جىرىن جازدى، ول كوممۋنيستەردىڭ ماڭگىلىك ۇلگىسى. شيا ميڭحاننان ۇيرەنۋ اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاي، تاماشا بولاشاق اشۋ بولىپ تابىلادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 12 - كۇنى چاڭشادان بەرگەن حابارى)
