لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ تولىق كورىنىسى.
□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جانبولات ماناربەك تۇسىرگەن
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ياڭ شۋحان، ەرىكتى ءتىلشى جاڭ فاڭ
”ورەندەردىڭ اقىل - پاراساتى وسسە، ەلدىڭ اقىل - پاراساتى وسەدى، ورەندەر تولىسسا، ەل تولىسادى، ورەندەر قۇدىرەتتەنسە، ەل قۇدىرەتتەنەدى“... 3 - ايدىڭ 17 - كۇنى كۇشار قالاسى لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنە بارعانىمىزدا، ساباقحانادان وقۋشىلاردىڭ اسقاق سەزىممەن «بالاۋسا جۇڭگونىڭ ايتارىن» داۋىستاپ وقىعاندارى ەمىس - ەمىس ەستىلىپ تۇردى. لين جيلۋدىڭ اڭگىمەلەرىن ايتىپ، وتانشىلدىق اندەردى شىرقاپ، قاھارمان قۇربانداردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرىن جالعاستىردى، بارلىق جەردەن كوزگە تۇسەر قىزىل ىزدەر وسى مەكتەپتىڭ قىزىل ءتۇستى ءمان - جايىن ايرىقشا كورنەكتىلەندىرىپ تۇر.
جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس كەزىندە شينجياڭدا باستالعان جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىنداعى ماڭىزدى ءبىر ەرەكشەلىك − وقۋ - اعارتۋعا ءمان بەرىپ، ءار ۇلت دارىندىلارىن زور كۇشپەن باۋلۋ. ءبىر توپ كوممۋنيست شينجياڭعا كەلىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى وقۋ - اعارتۋ اكىمشىلىك تاراۋلارىنىڭ جانە ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ باسشىلىق مىندەتى مەن وقىتۋ قىزمەتىن اتقارىپ، شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىن دامىتۋعا جاسامپاز ۇلەس قوستى، بۇلاردىڭ اراسىندا توڭكەرىستىك قۇربان لين جيلۋ دا بار ەدى.
وتباسىلارىن ارالاپ وقۋعا ءناسيحاتتاپ، ءاربىر بالانىڭ ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى
”اي باتتى، قۇس سايرادى، اسپاندى بولەپ ءبىر ىزعار، قايىقتا جانىپ جەتىم شام، ۇيقىنى ساعىنىش سارىلتار ...“ سول كۇنى قوڭىر سامال ەسىپ تۇر، لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ ارعى زامان ولەڭدەرىن ارقاۋ ەتكەن ساباقتان ءتۇسۋ قوڭىراۋى شالىندى، ىلە - شالا دەنە تاربيە الاڭىنا شىققان وقۋشىلاردىڭ ”حي حي حا حا“ دەپ ساباق ارالىعىندا جۇڭحۋا ۋشۋى گيمناستيكاسىن ويناعان بەينەلەرى تىڭ تىنىس اڭعارتادى.
كۇشار قالاسى لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىن لين جيلۋ 1939 - جىلى قۇرعان. سول كەزدە مەكتەپتىڭ ەكى جاتاعان ءۇيى عانا بولعان، ال بۇل كۇندەرى لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبى 32 مۋ جەردى يەلەگەن، جۇمساق، قاتتى بولشەكتەرى تولىق وسىزاماندانعان مەكتەپ بولىپ دامىدى.
مەكتەپ اۋلاسىن ارالاساڭىز، بارلىق جەردەن لين جيلۋعا قاتىستى اڭگىمەلەر مەن سۋرەتتەردى كورەسىز، جۇرتتىڭ ءبارى لين جيلۋدىڭ اڭگىمەلەرىن ايتا الادى. وقىتۋ عيماراتىنىڭ 1 - قاباتىنداعى زالدىڭ ەكى جاق قابىرعاسىنداعى تاريحي فوتو سۋرەتتەر لين جيلۋدىڭ توڭكەرىستىك ومىرىنەن سىر شەرتەدى.
1938 - جىلى لين جيلۋ پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ جىبەرۋىمەن شينجياڭعا كەلىپ قىزمەت ىستەپ، ىلگەرىندى - كەيىندى شينجياڭ شۋەيۋانى وقىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى، اقسۋ ايماقتىق وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى، كۇشار اۋدانىنىڭ اكىمى، ءۇشتۇرپان اۋدانىنىڭ اكىمى سياقتى مىندەتتەر وتەيدى. 1943 - جىلى 9 - ايدىڭ 27 - كۇنى لين جيلۋ چىن تانچيۋ، ماۋ زىميندەرمەن بىرگە جاۋ جاعىنان ايانىشتى تۇردە ولتىرىلەدى، سول كەزدە ول نەبارى 27 جاستا ەدى.
”قازىر بالالاردىڭ رياسىز دا كوڭىلدى بەينەسىن كورگەنىمدە، وتكەن ىستەر ويىما ورالادى“. تامىلجىعان گۋجىڭ ساباق قوڭىراۋى ءۇنى ىشىندە لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ باستىعى رىن شينپيڭ جايدارلانا سويلەدى، ۋاقىت بەينە سول جىلدارعا قايتقانداي بولدى.
سول كەزدە ەندى عانا كۇشار اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان لين جيلۋ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ ارقىلى كۇشار اۋدانىندا مەكتەپ سانىنىڭ از بولىپ قانا قويماي، وقۋلىق پەن وقىتۋشىنىڭ دا ۇلكەن ماسەلەگە اينالعاندىعىن بايقايدى، سونىمەن ول كەيبىر العاباسار جاستاردى وزىمەن بىرگە وقۋ - اعارتۋ قىزمەتىن ورىستەتۋگە ۇندەيدى. ول ءوزى وقۋلىق قۇراستىرىپ، ءوزى كونىسپەك جاساپ، ءوزى ازاماتتار ساباعى مەن تاياۋ زامانعى توڭكەرىس تاريحى ساباعىن وتەدى. سونىمەن بىرگە ول زيالى جاستاردى ۇزدىكسىز قابىلداپ، وقىتۋشى تاربيەلەپ، وقىتۋشىلار قوسىنىن كەڭەيتەدى.
1940 - جىلى كوكتەمدە لين جيلۋ دابىرالى وقۋعا ءناسيحاتتاۋ قوزعالىسىن (ياعني وقۋ جاسىنداعى بالالاردى مەكتەپتە وقىتۋعا ءناسيحاتتاۋ) باستاپ، وقىتۋشىلاردى وتباسىلارىن ارالاپ، وقۋ جاسىنداعى بالالاردى، ءسوزسىز، مەكتەپكە بەرىپ ءبىلىم الدىرۋ جونىندە اتا - انالارعا ءناسيحات ايتادى. سونىمەن مەكتەپكە تۇسەتىن بالا سانى دا ارتا تۇسەدى.
”مەن كىشكەنە كەزىمدە ءبىر مۇعالىم ۇيگە كەلىپ مەنى وقۋعا بەرۋگە ءناسيحاتتاعان ەدى“. بيىل 85 جاستاعى كۇشار قالاسى قانىقاتام اۋىلى نورباشلام قىستاعىنداعى ساقا پارتيا مۇشەسى قادىر ابىلا ەسكە الىپ، كەدەيلەردىڭ بالالارىنىڭ وقۋعا ءتۇسۋىنىڭ سول كەزدە ويلاۋعا باتىلى بارمايتىن ءىس ەكەندىگىن ايتتى.
لين جيلۋدىڭ قۇلشىنۋىندا سول كەزدەگى كۇشار اۋدانىنىڭ مادەنيەت، وقۋ - اعارتۋ ىستەرى جىلدام دامي تۇسەدى. 1941 - جىلى 6 - ايدا ول اۋىسقانعا دەيىن، ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە، تۇتاس اۋدانداعى مەكتەپ سانى 16دان كوبەيىپ 49عا جەتىپ، 18 مىڭ بالا مەكتەپكە ءتۇسىپ، ءبىلىم الادى.
ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تەرەزەسى تەڭ تۇرعىدا ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك جاسالدى
كۇشار قالاسى مەن اۋىل - قىستاقتارىندا لين جيلۋدىڭ اتى بەرىلگەن كوپتەگەن كوشە، مەكتەپ، توسپا، كوپىر سياقتىلار بار، لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ الدىنداعى سايالى جول لين جيلۋ كوشەسى دەپ اتالادى، ال شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ بۇرىنعى ورنىندا كەڭەيتىپ سالىنعان شينجياڭ داشۋەسىندە دە لين جيلۋ كوشەسى بار، ول جەردە دە لين جيلۋدىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىن دامىتقان ىزدەرى قالعان.
1938 - جىلى لين جيلۋ شينجياڭ شۋەيۋانى وقىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى بولادى، ول جانە باسقا كوممۋنيستەردىڭ، سونداي - اق العاباسار قايراتكەرلەردىڭ بىرگە قۇلشىنۋىندا، شينجياڭ شۋەيۋانى العاباسار جاستاردى تاربيەلەۋدىڭ ورداسىنا اينالادى.
”سول جىلدارى لين جيلۋ شينجياڭ شۋەيۋانىندا العا قويعان ’ىنتىماق، قاربالاستىق، قاراپايىمدىلىق، قاعىلەزدىك‘ −− كۇنى بۇگىنگە دەيىن شينجياڭ داشۋەسىنىڭ مەكتەپ تاعىلىماتى، سونداي - اق لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ مەكتەپ تاعىلىماتى“. كۇشار قالالىق وقۋ - اعارتۋ جانە عىلىم - تەحنيكا مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ساۋ جۇڭحۋانىڭ تانىستىرۋىنشا، سول كەزدە لين جيلۋدىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىن جۇرگىزۋى تاعى كۇشاردىڭ شەت، شالعاي وڭىرلەرىندەگى مالشىلار، ايەلدەر جانە مۇگەدەكتەر سياقتى قاۋىمدى قامتىعان ءار ۇلت بۇقاراسىنا تيىمدىلىك جەتكىزگەن.
”اجەي، اتىڭىز كىم؟“
”مەن كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن!“
3 - ايدىڭ 18 - كۇنى كۇشار قالاسى ساقساق ءمالىسى شىيانچىڭ الەۋمەتتىك اۋماعىنداعى پاتام ءيۇسۇپ قاريانىڭ ۇيىندە جوعارىداعى ديالوگ ءۇي ىشىندەگىلەردى ءماز - ءمايرام قىلدى. قاريا بيىل 81 جاستا، الايدا ويى سەرگەك، ءوز ويىن انىق جەتكىزە الادى، بۇرىنعىنى ەسكە العاندا، قاريا ايرىقشا جەلپىنىپ كەتەدى. ”كوممۋنيستىك جاستار وداعىنا مۇشە بولعانىما تالاي جىل قۋانىپ ءجۇردىم“، - دەدى قاريا.
”شەشەم توتەنشە كوڭىلدى جۇرەدى، جاس كەزىندە حات تانىپ، ءبىلىم ۇيرەنگەندىكتەن قىستاق كادرى بولىپ تاڭدالىپتى. ول قايدا بارسا دا جۇزىنەن كۇلكى ەسىپ جۇرەدى“. قاريانىڭ ۇلكەن قىزى ايگۇل جاريدىڭ ايتۋىنشا، اناسى كۇشارداعى العاشقى قىزدار مەكتەبىنە ءتۇسىپ، مادەنيەت بىلىمدەرىن ۇيرەنىپ، ءومىر بويى يگىلىگىن كورىپتى.
”لين جيلۋ ەرەسەكتەر وقۋ - اعارتۋىنا ءمان بەرىپ، اۋىز جۇزىندە عانا ايتىپ قويمادى“. لين جيلۋدىڭ ىزگى ىستەرىنە ەرەكشە قانىق كۇشار قالاسى كۇسان مۇراجايىنىڭ باستىعى ما ليليدىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدە كۇشار اۋدان قالاشىعىنان 70 نەشە كيلومەتر جەردەگى سولتۇستىك تاۋلى وڭىردە 18 قىرعىز وتباسى تۇرادى، لين جيلۋ وقۋ - اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مالىمەت جولداۋىنا ءجون سىلتەپ، سول اراعا اۋدانعا قاراستى باستاۋىش مەكتەپ قۇرۋدى تالاپ ەتەدى، ەڭ سوڭىندا، سول مەكتەپ كۇشار اۋدانىنىڭ اۋىل - قىستاقتارىنداعى العاشقى ۇكىمەتتىك باستاۋىش مەكتەپ بولادى.
ما ليليدىڭ تانىستىرۋىنشا، لين جيلۋ ءوز قولىمەن قىسقى ۇيرەنۋدى اتقارۋ باعدارلاماسىن جاساپ، قالا، اۋىلدارداعى جاستاردىڭ، ورتا جاستاعىلاردىڭ ەگىس جۇمىستارىنىڭ ارەدىگىندە مادەنيەت ۇيرەنۋىن تالاپ ەتەدى، تاعى ەگىن، مال شارۋاشىلىعى وڭىرلەرىندە ساۋاتسىزدىقتى جويۋ كلاسىن اشادى. لين جيلۋدىڭ قۋاتتاۋى مەن قۋزاۋىندا، كەيبىرەۋلەر حات تانۋ ءۇشىن قۇمدى تەگىستەپ، ۇستىنە اعاشپەن جازۋ جازادى، جازىپ بولعان سوڭ مايدالاپ، تاعى جازادى. سول كەزدە كۇشار اۋدانىندا قاۋىرت مادەنيەت ۇيرەنۋ رايى ەرەكشە كۇشەيەدى.
قىزىل حيكايالاردى اناعۇرلىم كوپ ادامعا ايتىپ بەرەمىن
ادەمىلەپ قىسقا شاش قويىپ، ۇستىنە قىزعىلت شاپان كيگەن، پۋتۇڭحۋانى جاتىق سويلەيتىن، بيىل 23 جاستاعى ءبۇحالچام راحمان جاس تا ىسكە
ءبۇحالچام لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ ماتەماتيكا وقىتۋشىسى، ول لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنەن بىتىرگەن، سانجىدا شينجياڭ رايونى ىشىندەگى ورتالاۋ مەكتەپ كلاسىندا وقىعان، ونان سوڭ شاڭحايداعى ىشكى وڭىردەگى شينجياڭ تولىق ورتا مەكتەپ كلاسىنا وتكەن، كەيىن يۇننان شىفان داشۋەسىنەن وقىعان. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ول لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنە كەلىپ وقىتۋشى بولدى.
ءبۇحالچامنىڭ انا مەكتەبىنە قايتىپ وقىتۋشى بولۋىندا ءبىر كىشكەنە اڭگىمە بار.
داشۋە بىتىرگەننەن كەيىن كوپتەگەن ساباقتاستارىنىڭ ىشكى وڭىرلەردە قالعاندىعىن كورىپ، ءبۇحالچام داعدارىپ قالادى. اناسىنىڭ ۇسىنىسىمەن اۋىلعا قايتۋ بەكىمىنە كەلەدى.
”انام ماعان پارتيانىڭ ابزال ساياساتى بولعاندىقتان جاقسى تاربيە العاندىعىمدى ايتتى. ول مەنىڭ پارتيانىڭ مەيىرىن ەستە بەرىك ساقتاپ، اناعۇرلىم كوپ بالانى ءجون بىلۋگە تاربيەلەپ، قوعامعا جارامدى ادام بولۋىمدى تالاپ ەتتى“، - دەدى بۇحالچام.
”مەن كىشكەنتايىمنان اتا - انامنان، مۇعالىمدارىمنان لين جيلۋدىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭدادىم، وسى اڭگىمەلەر مەنىڭ بالالىق شاعىما سەرىك بولدى. مەيلى قايدا وقىسام دا، مەن مۇعالىمدارىما، ساباقتاستارىما جانە دوستارىما لين جيلۋدىڭ اڭگىمەلەرىن ايتىپ بەرەمىن. قاھارماننىڭ اتىنداعى مەكتەپتەن وقۋ تاۋىسقانىمدى ماقتانىش سانايمىن“. ءبۇحالچام لين جيلۋدىڭ اڭگىمەلەرىن ءتىپتى دە كوپ ادامعا ايتىپ بەرىپ، قىزىل حيكايالاردى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىراتىندىعىن ايتتى.
”وسى باستاۋىش مەكتەپتى لين جيلۋ قۇربان ءوز قولىمەن قۇرعان، ول سول كەزدەگى قازىنا توتەنشە تاپشى جاعدايدا، وقۋ - اعارتۋدى ماڭىزدى ورىنعا قويدى. وقۋ - اعارتۋ قىزمەتكەرى رەتىندە، ءبىز توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ جەتپەگەن مۇراتتارىن ويداعىداي جالعاستىرىپ، توڭكەرىستىك ءداستۇردى ساۋلەلەندىرىپ، تاڭداۋلى ستيلگە تاباندى بولىپ، وتانىمىزدىڭ ۇرپاقتارىن ۇلتتى گۇلدەندىرۋ ۇلى مىندەتىن ارقالايتىن جالىندى قوسىن ەتىپ تاربيەلەۋگە قۇلشىنۋىمىز كەرەك“. سول جىلدارداعى ءىستى تىلگە تيەك ەتكەندە، لين جيلۋ باستاۋىش مەكتەبىنىڭ زەينەتتەگى مەكتەپ باستىعى رايحانگۇل وسمان تەبىرەنىسىن باسا المادى.
