ۋاڭ ۋي:
ادال جۇرەگىن سۋ جەتكىزۋگە ارنادى
1964 - جىلى 4 - ايدا ۋاڭ ۋي سۋ يگىلىگى قىزمەتكەرلەرىن باستاپ سولتۇستىكتە ”اجال تەڭىزىنە“ كىرىپ، ادام اياعى باسپاعان تاكلاماكان ءشولىنىڭ قويناۋىنا بارىپ، حوتان وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنىڭ جاعدايىنا بارلاۋ جۇرگىزدى. سۋرەتتە: ول قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە قۇمدى شولدە تۇسكى تاماق جەپ وتىر.
ۋاڭ ۋي حوتان سۋ يگىلىگى مەكەمەسىنىڭ تەحنيگىنە تاجىريبەسىن ۇيرەتۋدە. □ سۋرەتتەردى ۋاڭ ۋيدىڭ ىزگى ىستەرى كورمە سارايى بەرگەن
تۇلعالار ارحيۆى
ۋاڭ ۋي 1951 - جىلى باتىس سولتۇستىك اۋىل شارۋاشىلىق شۋەيۋانىنان وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن، ءوز ەركىمەن تىزىمدەلىپ شينجياڭعا كەلگەن. 1956 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولعان. 1958 - جىلى حوتان ايماعىنا اۋىسىپ قىزمەت ىستەپ، حوتان ايماقتىق سۋ يگىلىگى مەكەمەسىنىڭ باستىعى، ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى، سۋ يگىلىگى باس ينجەنەرى مىندەتىن ارقالاپ، حوتان ايماعىنىڭ سۋ يگىلىگى ىستەرىن دامىتۋعا جانە ەگىنشى - مالشىلاردىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ بايۋىنا كومەكتەسۋ جولىندا اقتىق دەمىنە دەيىن قىزمەت ەتكەن. 1991 - جىلى 4 - ايدىڭ 27 - كۇنى ۋاڭ ۋي اۋرۋ سەبەبىنەن حوتاندا دۇنيەدەن ءوتتى. ۋاڭ ۋي حوتاندا قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ىلگەرىندى - كەيىندى 24 ماڭگىلىك توعان، 58 سۋ قويماسىن، 75 ەلەكتر ستانسياسىن، 3200 كيلومەتردەن استام سۋ سىڭبەيتىن توعان سالۋدى باسقارىپ، جوبالاعان.
”بىرەۋ كەلىپ، بىرەۋ كەتەر ءومىر سولاي اعادى، ۇلەس قوسۋ ءوزىن ارناپ بارىنەن دە باعالى، 40 جىلدا ارالادىم كۇنلۇن تاۋىن، اسقارىمەن تىلدەستىم ، بارىنەن دە ىنتىماق پەن باقىت سۋى ءۇشىن كۇرەستىم“.
− ۋاڭ ۋي
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى حان چين - يان
4 - ايدىڭ اياعىنداعى حوتان دالاسىنان ومىرشەڭدىك لەبى ەسىپ، دالاداعى ءبيداي اتىزىندا جاسىل تولقىن تەربەلىپ، جاڭادان باسىن قىلتيتقان روزا گۇلدەرىنىڭ شاشاق تامىرلارى توپىراققا بويلادى، جول بويى كوز جەتەر جەردىڭ بارلىعى جاسىل تۇسكە ەنىپ تۇر.
بۇل ارا كەزىندە شينجياڭداعى ەڭ قاعىر ءوڭىر بولاتىن، سۋ تاپشى بولعاندىقتان، بۇرىن جەرگىلىكتى شارۋالار ءبىر جىلدا تەك قانا ماۋسىمدىق جۇگەرى ەگىپ، ءار مۋ جەردەن نەشە 10 كيلوگرام عانا ءونىم الاتىن.
حوتانداعى حالىق بۇقاراسى جاڭا داۋىردەگى ”سۋ يەسى“ دەپ قۇرمەتپەن اتاعان ”بىرەۋ كەلىپ، بىرەۋ كەتەر، ءومىر سولاي اعادى، ۇلەس قوسۋ ءوزىن ارناپ بارىنەن دە باعالى“ دەيتىن باتىلدىقپەن قات - قابات قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، بۇقاراعا باقىت سۋىن جەتكىزدى
اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاي، ناقتى ىستەپ ەلدى گۇلدەندىردى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى، حوتاننىڭ ءمولدىر سۋى مىڭداعان گەكتار جەردى سۋارىپ جاسىلداندىردى، تۇنىق باستاۋلار سان مىڭداعان جۇرت جۇرەگىن مەيىرگە بولەدى، اۋىلداستار اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋدىڭ كورىكتى كارتيناسىن قۇلشىنا سىزۋدا.
بار ىنتاسىمەن نىسانانى بەتكە الىپ ىلگەرىلەدى
چيڭميڭ كەزى ابەيدوللا ءماتسالي قاريا ۇلىن، نەمەرەلەرىن ەرتىپ، سىرت اۋىلدىڭ ادامى ۋاڭ ۋيعا ازا بىلدىرۋگە باردى. ”ۋاڭ باس ينجەنەر، مىنا اناردان ءدام تاتقايسىز، ءسىز جەتكىزگەن سۋمەن سۋارىلعان، وتە ءدامدى!“، قاريا قوس قولىمەن ۇستاپ، ءارى ۇلكەن، ءارى قىزىل اناردى ۋاڭ ۋيدىڭ قۇلپىتاسىنىڭ الدىنا قويىپ، كوزىنەن جاس پارلاتتى...
ۋاڭ ۋيمەن بىرگە توعان قازىپ، سۋ قويماسىن سالىپ، قاتقان نان كەمىرگەن، ءشول دالاعا تۇنەگەن قىزمەتتەستەرى مەن جەرگىلىكتى بۇقارا ءار جولى چيڭميڭ كەلگەن سايىن ونىڭ قابىرىنىڭ الدىنا بارىپ، بۇرىنعىنى تىلگە الۋدى، قازىرگىنى اڭگىمەلەۋدى قاشاندا ۇمىتقان ەمەس. ”كوممۋنيستىك پارتيا جىبەرگەن ۋاڭ باس ينجەنەر بولماسا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىز قايدان بولسىن؟“، كوپشىلىك ەشقاشان ۋاڭ ۋيدى ەستەن شىعارىپ كورگەن جوق
قازىرگە دەيىن ”ۋاڭ باس ينجەنەر“ دەگەن وسى اتاۋ اتالسا بولعانى قانشاما ادام ىستىق جاسىن كوز شاناعىنان توگەدى دەڭىزشى. ۋاڭ ۋي كوز جۇمعانىمەن، ونىڭ ىزگى ىستەرى حوتاننىڭ كەڭ دالاسىندا ەشقاشان ۇمىت بولىپ كورگەن جوق، ۋاقىتتىڭ تۇنباسىندا ونىڭ بەينەسى بارعان سايىن بيىكتەپ بارادى.
1958 - جىلى كوكتەمدە جاس كوممۋنيست ۋاڭ ۋي ءبىر توپ سۋ يگىلىگى قىزمەتكەرلەرىن باستاپ، ۇرىمجىدەن حوتانعا كەلدى. ءشول دالانى، قۇمدى كەسىپ وتكەندە ۇستىنە قونعان شاڭ - توپىراقتى جۋىپ - شايۋعا ۇلگىرمەستەن، ۋاڭ ۋي قوينىنا نانىن سالىپ، ارقاسىنا سومكەسىن اسىپ، يىعىنا ولشەۋ جابدىقتارىن ءىلىپ، قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە اۋىلعا قاراي جول الدى.
قۋاڭشىلىق، قۇمدى بوران مەن تاسقىننىڭ جۇلمالاۋىنا ابدەن تۇسكەن جەردى، اۋىلداستاردىڭ ”جارتى جىلدا تۇت پەن ورىككە، جارتى جىلدا استىققا سۇيەنگەن“ ءۇپى - ءتاپى تۇرمىسىن كورگەن ۋاڭ ۋي ىشتەي قاتتى نازالاندى. ”حوتان حالقىن ەندىگارى استە ازاپتا قالدىرمايمىن“. ۋاڭ ۋي وسىلايشا حوتان حالقىنا باقىت سۋىن باستاپ كەلۋگە ابدەن بەكىندى.
كۇندىز ول قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە قۇم توبەشىكتەردەن اسىپ، ءشول دالادان ءوتىپ، قىستاقتاردى ارالاپ، وتباسىلارعا بارىپ، ناقتى بارلاۋ جۇرگىزەدى؛ تۇندە ول ماتەريال اقتارىپ، ەستەلىگىن رەتتەپ، كىشكەنە شامىن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جاعادى.
كوپ ۇزاماي، كونە سۋارمالى اۋماقتى وزگەرتۋدى نەگىزگى مازمۇن، سۋدىڭ پايدالانۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋدى نەگىزگى نىسانا ەتكەن زور كولەمدى ەگىنجاي سۋ يگىلىگى نەگىزگى قۇرىلىسى حوتان ايماعىنىڭ اۋىل - قىستاقتارىندا دابىرالى ورىستەتىلدى.
”ۋاڭ باس ينجەنەر قىستاقتا بىزبەن بىرگە تاماقتانىپ، بىرگە تۇرىپ، قىستاقتىڭ تالاي - تالاي سالالى اتىزىن جوسپارلاۋعا كومەكتەسىپ، سۋ كومەيلەرى مەن سۋ سىڭبەيتىن توعان سالۋعا جەتەكشىلىك ەتتى“، - دەدى ۋاڭ ۋيدىڭ قىزمەتتەسى اباباكىر وبۇلقاسىم ەسكە الىپ.
قاجىرلىلىقپەن ناقتى ىستەۋ ارقىلى كەزىندەگى توز - توزى شىققان توعانداردىڭ بۇرىلمالارى تۇزۋلەنىپ، تور سياقتى قايشالىسقان ارىق جۇيەسىنە اينالدى؛ بۇرىنعى بىتىراندى، ءورلى - قىرلى ەگىس اتىزدارى رەتتى سالالى اتىزدارعا اينالدى.
بار ءومىرىن حالىققا ارنادى
قاراقاش وزەنى توعانىنىڭ باستالعان جەرىندەگى ۋاڭ ۋيدىڭ ىزگى ىستەرى كورمە سارايىنا بارساڭىز، قابىرعاداعى سۋرەتتەر سول جىلدارداعى ۋاڭ ۋيدىڭ حوتان حالقىنىڭ سۋ يگىلىگى قۇرىلىسى ىستەرى ءۇشىن، حوتانداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ باقىتتى تۇرمىسى ءۇشىن كۇرەسكەن شۇعىلالى ىزگى ىستەرىنەن ”سىر شەرتەدى“.
بيىك تاۋ سۋ قويماسىن سالۋعا لايىقتى جەر تابۋ ءۇشىن، 1975 - جىلى 6 - ايدا ۋاڭ ۋي بىرنەشە سۋ يگىلىگى قىزمەتكەرىن ەرتىپ ”تىرشىلىكسىز وڭىرگە“ ەرلىكپەن كىرەدى. يۇرۇڭقاش وزەنىنىڭ جوعارى اعارىنداعى اسقار كۇنلۇن تاۋى شوقىلارىنىڭ اراسىندا جەر سىلكىنىسىنە ۇشىراپ، جان - جاقتان دومالاعان كەسەك تاستارعا كەزدەسكەندە ۋاڭ ۋي كوپشىلىكتى قاتەردەن شۇعىل تاسالانۋعا ۇيىمداستىرادى، جاعداي ورنىققاننان كەيىن، ”لايىقتى سۋ قويما ورنىن ءبىر كۇن ەرتە تاپساق، حالىقتى ءبىر كۇن ەرتە باقىتقا كەنەلتەمىز“ دەپ ”شايقاس باسىندا اتتانىسقا كەلتىرەدى“.
تاۋ ورلەگەن سايىن تىگىلدەيدى؛ جول بارعان سايىن قاتەرلى بولا ءتۇستى. ەسەك جۇرە الماعاندا، ولار قوداسقا ءمىندى؛ تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 4800 مەترلىك قار جيەگى سىزىعىنان وتكەندە، تاۋ جولىندا جۇرۋگە شەبەر قوداستىڭ ءوزى اتتاپ باسا الماي، ولار تاۋعا جاياۋ ورمەلەيدى.
”كۇنلۇن تاۋى بيىك بولعانىمەن، كوڭىلدە حوتانداعى ءبىر ميلليوننان استام حالىققا سۋ جەتكىزۋ سىندى ۇلكەن نىسانا بولسا بولعانى، ءبىز، ءسوز جوق، ونى جەڭىپ شىعامىز“. وسىلايشا، ۋاڭ ۋي كوپشىلىكتى باستاپ قار جيەگى سىزىعىنان ءوتىپ، مۇزدى وزەندى كەشىپ، قات - قابات قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، تەڭىز دەڭگەيىنەن 5000 مەتردەن استام بيىككە شىعىپ، بيىك تاۋ سۋ قويماسىن سالۋ جونىندەگى ناقتى دەرەككە يە بولدى.
”ۋاڭ ۋي ءومىرىن حوتانداعى ءار ۇلتتىڭ تۇتاس تۇلعالى تاعدىرىمەن توعىستىرىپ، حوتاننىڭ گۇلدەنۋىن، دامۋىن جانە حالىقتىڭ باقىتىن، ەسەندىگىن ءوزىنىڭ ومىرىنەن دە قىمباتتى ءىس رەتىندە قارادى“. ۋاڭ ۋيدىڭ ىزگى ىستەرى كورمە سارايىنىڭ قىزمەتكەرى ءورقىز ابدۇجالەل اسەرلەنە بىلاي دەدى: ”ناۋقاس توسەگىندە جاتقاندا دا، ول حوتاننىڭ سۋ يگىلىگى قۇرىلىس جاعدايىن جادىندا ساقتاپ، ۋاقىتپەن جارىسىپ حوتاننىڭ سۋ يگىلىگى قۇرىلىسىن جوسپارلادى“.
ياپچان سۋ قويماسىنىڭ زەينەتكە شىققان قىزمەتكەرى ءمامتيمىن زياۋدۇننىڭ ءالى ەسىندە، 1984 - جىلى 11 - ايدىڭ اياعىندا سۋ تيەگىن جاساۋ، تۇنبانى تازالاۋ ءۇشىن، قاقاعان قىستاعى سۋىعى سۇيەكتەن وتەتىن سۋعا ەشكىمنىڭ تۇسكىسى كەلمەيدى. وسى كەزدە ۋاڭ ۋي سۋ قويماسىنا قىزمەت تەكسەرە كەلگەن بولاتىن، بۇل جاعدايدى كورگەن ول سول جەردە اياق كيىمىن شەشىپ، بالاعىن ءتۇرىپ، الدىمەن سۋعا ءتۇسىپ تۇنبانى تازالاپ، ءشوپ - شالاڭنان ارىلتا باستايدى. ”كوپشىلىك مۇنى كورگەننەن كەيىن، ەشكىم جاعادا تۇرۋعا ءداتى شىداماي، بارلىعى ۋاڭ ۋيعا ىلەسىپ سۋعا ءتۇستى“.
”قيالدى“ رەالدىققا اينالدىردى
”مەن بۇل ارادا 28 جىل قىزمەت ىستەدىم، ءار جولى ايباتتى توسپادا تۇرىپ، وسىنداعى قويما تولى ءمولدىر سۋدى كورگەن سايىن، ۋاڭ ۋيدىڭ بولاشاقتى جوسپارلاپ، وتاننىڭ، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ىنتا - ىقىلاسىنا شىن جۇرەكتەن ەرەكشە تەبىرەنەمىن“، - دەدى ۇلىعاتا سۋ يگىلىگى تورابىن باسقارۋ مەكەمەسى باس ينجەنەر كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تۇرسۇنتوحتى احىمەت.
”قاراقاش وزەنىنىڭ جوعارعى اعارىندا بيىك تاۋ سۋ قويماسى سالىنىپ، وزەننىڭ اعىسىن بويلاي ساتىلاپ تۇسىرۋ بويىنشا ەلەكتر شىعارىلدى. كوكتەمدە ەگىستىك جەر سۋارۋعا سۋ بولسا، جازدا تاسقىننىڭ قاۋىرت كەزى ازايدى؛ قۋاتتى دا ارزان ەلەكتر اعىنى جاسىل القاپقا كەلىپ، قۇدىق قازىلىپ، سۋارۋ قۇرىلعىلارى جاتقىزىلىپ، ەگىستىك جەر كەڭەيىپ، ونەركاسىپ دامىپ، كەن كاسىبى اشىلدى؛ اسقان وزەن سۋى حوتان وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنداعى ’جاسىل دالىزگە‘ جەتكىزىلىپ، قۇم ىشىندە قاتار - قاتار قۇمدى بوراننان قورعايتىن جاسىل قالتقىلار بوي كوتەردى...“.
كەلەشەگى ادامدى قىزىقتىراتىن ”قيالدى“ رەالدىققا اينالدىرۋ ءۇشىن، 1985 - جىلدىڭ قىسىندا ۋاڭ ۋي زەينەتكە شىققاننان كەيىن ۇيىم وعان ورنالاستىرعان ۇرىمجىدەگى كۇتىنۋ ورنىنا بارعان جوق، قايتا حوتاننىڭ سۋ يگىلىگى ىستەرىنە ۇزدىكسىز ات سالىسا بەردى.
”ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز بىرەۋ ءۇشىن ەمەس، پارتيانىڭ ىستەرى ءۇشىن!“. ۋاڭ ۋيدىڭ ءسوزى مەن ارەكەتى قاي - قاشان دا بۇكىل ىنتا - پەيىلىمەن حوتانداعى ءار ۇلت حالقىن باقىتقا كەنەلتۋ سەنىمىن جەتكىزەتىن.
ۋاڭ ۋيدى كورگەن ادامداردىڭ بارلىعىنىڭ ءسوزى كىسى قايران قالارلىقتاي بىردەي شىعادى: ارىق، ەڭسەلى، سارى ءتۇستى شەكپەننەن تىگىلگەن ازاتتىق ماركالى سومكەسىن ارقالاپ، قارا شۇپەرەك شاقاي، جۇڭشان ۇلگىسىندەگى كيىم كيەتىن... ۋاڭ ۋيدىڭ كيىم كيىنىسى قاشاندا وسىنداي قاراپايىم بولاتىن. ۋاڭ ۋي ءومىر بويى ەڭبەكشىل، ۇنەمشىل بولدى، ۇيىنە سەپ بولۋ ءۇشىن، ايەلى ۇنەمى جاسى ەگدەلەگەن اپەكە - سىڭلىلەرىمەن بىرگە بازارعا بارىپ كەرەكسىز بۇيىمدار ساتاتىن.
”پاك ادام بولۋ، ءىستى تاباندىلىقپەن ىستەۋ، بار ءومىردى سارقىپ حالىق ءۇشىن ىستەۋ ىنتا - ىقىلاسىن ورناتۋ“ ونىڭ ۇل - قىزدارىنا قالدىرعان ەڭ اسىل بايلىعى ەدى.
1991 - جىلى 2 - ايدا ۋاڭ ۋيعا وكپە راگىنىڭ سوڭعى مەزگىلى دەگەن دياگنوز قويىلدى، ءبىراق ول سوندا دا ءالى بىتپەگەن ۇلىعاتا سۋ قويماسىن ۋايىمدادى، ءومىرى قاتەر ۇستىندە تۇرعان كەزدە ول: ”ولسەم سۇيەگىمدى حوتانعا كومىڭدەر، ۇلىعاتا سۋ قويماسىنىڭ جۇمىسى بىتكەنىن كورىپ جاتايىن“، - دەدى.
ۋاڭ ۋي كوزى تىرىسىندە حوتان حالقىنا كوپتەگەن سۋ يگىلىگى قۇرىلعىلارىن قالدىردى، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتى كوزگە تۇسەتىنى ”58 جارىم“ سۋ قويماسى، مۇنداعى ”جارىم“ دەگەنى ءالى سالىنىپ بىتپەگەن ۇلىعاتا سۋ قويماسى بولاتىن.
قازىر ۇلىعاتا سۋ يگىلىگى ءتۇيىنى ينجەنەرياسى سۋارۋ، تاسقىننان ساقتانۋ، ەلەكتر شىعارۋ قاتارلى كوپ ونىمدىلىكتى ءبىر بويىنا جيناعان ءىرى تۇرپاتتى رەتتەۋ، ۇنەمدەۋ سۋ قويماسى بولدى، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك 3A دارەجەلى ساياحات كورىنىس وڭىرىنە اينالدى.
”ءومىر كىمنەن قالماعان ەڭ قاستەرلى، ءوزىن ارناۋ رۋحى كۇنىمىز بوپ، 40 جىل شارلاپ كۇنلۇندى مەن كۇرەستىم، ىنتىماق پەن باقىتتىڭ سۋىن ىزدەپ“. ۋاڭ ۋيدىڭ كوزى تىرىسىندە جازعان ولەڭى قازىر ونىڭ قۇلپىتاسىندا ورنەكتەۋلى تۇر. بۇل قۇلپىتاس ءماتىنى ولگەنگە ساعىنىش؛ تىرىگە شابىت، كەيىنگىگە وي سالۋ بولماق.
ۋاڭ ۋي، وسى ەسىم حوتان حالقىنىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالاپ قالدى، ونىڭ رۋحى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اتتاپ ءوتىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا ىقپال ەتۋدە، ولاردى ىنتالاندىرۋدا، شابىتتاندىرۋدا، تاربيەلەۋدە، كەيىنگىلەردى ەكپىندەي ىلگەرىلەپ، ءتىپتى دە ايبىندى كەلەشەكتى كەستەلەۋگە شاقىرۋدا.
