توڭكەرىسكە ءبارىن ارناعان شارۋالار كوشباسشىسى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى حۋاڭ حاۋميڭ
ۋي باچۇننىڭ سۋرەتى. شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
گۋاڭشيدىڭ حىچى قالاسى دۇڭلان اۋدانىنداعى ۋي باچۇننىڭ بايىرعى تۇراعىنىڭ الدىندا بويىن تىك ۇستاعان، جانارى جالىندى ”با اعايدىڭ“ ءمۇسىنى قاسقايىپ تۇر. وسىندا ەكسكۋرسيالاي كەلگەن بۇقارا ۇنەمى وسى ارادا تۇرىپ ايالداپ، وعان ىززەت - قۇرمەتپەن قاراپ، گۇل قويىپ، ”با اعايعا“ قۇرمەت بىلدىرەدى.
گۋاڭشيدە ۋي باچۇننىڭ اتىنا ەلدىڭ ءبارى قانىق، كوپشىلىك ىقىلاسپەن ونى ”با اعاي“ دەسەدى قۇرمەت سەزىمدەرىن لەبىزدەرىنەن اڭعارتىپ. ۋي باچۇننىڭ بايىرعى تۇراعىنىڭ الدىندا توڭكەرىس ءۇشىن قۇربان بولعان ۋي باچۇننىڭ 10 نەشە جاقىنىنىڭ قۇلىپتاسى سول ءبىر جان تۇرشىگەرلىك، قاھارماندىققا تولى ايبىندى تاريحتان سىر شەرتىپ تۇرعانداي.
”حالىقتىڭ ەڭسە كوتەرىپ، ازاتتىققا جەتۋىندەگى دۇرىس جولدى تابۋ ءۇشىن ۋي باچۇن سان قيلى بەينەتتى باستان وتكەرىپ، گۋاڭجوۋعا بارىپ ماركسيزم - لەنينيزمدى ىزدەپ، كوممۋنيزم سەنىمىن بەرىك ورناتىپ، 3 ۇلىنا جەكە - جەكە ’گىميڭ‘، ’جيانچى‘، ’داۋدي‘ دەپ ات قويىپ، توڭكەرىستى سوڭىنا دەيىن جۇرگىزۋگە سەرت ەتەدى. گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنىڭ تور جايىپ، قۋعىنداۋى، تۇتقىنداۋى الدىندا ول اسىپ - ساسپادى، ولىمنەن قورىقپادى“. تان يىڭچيڭ ۋي باچۇننىڭ بايىرعى تۇراعىنداعى ءتۇسىندىرۋشى، ”90 - جىلداردىڭ تۇلەگى“. ”با اعايدىڭ“ ىزگى ىستەرىنە 100 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ونى تۇسىندىرگەندە ءباز - باياعىسىنداي كوڭىلى كولدەي تولقيدى.
”با اعاي“ ەرتەدە گۋاڭشي زاڭ - ساياسي مەكتەبىندە وقىعان، يۋان شىكايعا جازا جورىعىن جاساعان مەملەكەتتى قورعاۋ ارمياسىنا قاتىناسقان، گۇيجوۋ ارمياسىندا اقىلشى بولعان، گۋاڭجوۋدا ”گۋاڭشيدى جاڭارتۋ مۇراتتاستار قوعامىنا“ قاتىناسقان.
1921 - جىلى 9 - ايدا ۋي باچۇن اۋىلى دۇڭلان اۋدانىنا قايتىپ، شارۋالار توڭكەرىسى قوزعالىسىمەن اينالىسادى. 1925 - جىلدىڭ باسىندا گۋاڭجوۋعا بارىپ، شارۋالار قوزعالىسى وقۋ - وقىتۋ ورنىندا ۇيرەنىپ، ۇيرەنۋدى تامامداعاننان كەيىن دۇڭلانعا قايتىپ ۇزدىكسىز شارۋالار قوزعالىسىمەن اينالىسادى، شارۋالار قوزعالىسى وقۋ - وقىتۋ ورنىن اشىپ، تىرەكتىلەردى تاربيەلەپ، شارۋالار قوعامىن جانە شارۋالار قارۋلى كۇشىن دامىتىپ، شارۋالار قوزعالىسىن يوۋجياڭ رايونىنا قاراي باعىتتايدى.
1929 - جىلى 8 - ايدا ۋي باچۇن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى گۋاڭشي ەرەكشە كوميتەتى جاعىنان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولۋى رەسمي بەكىتىلىپ، جەرگىلىكتى ورىندا قارۋلى شايقاس جۇرگىزۋگە تاباندى بولادى.
1929 - جىلى 12 - ايدا ۋي باچۇن بايسى كوتەرىلىسىنە قاتىناسىپ، وعان باسشىلىق ەتىپ، يوۋجياڭ سوۆەتتىك ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، جۇڭگو جۇمىسشى - ديقان قىزىل ارمياسى 7 - جۇنى 3 - زۇڭدۇيىنىڭ سىليڭى مىندەتىن وتەيدى. 1930 - جىلى 10 - ايدىڭ باس شەنىندە قىزىل 7 - جۇنىنىڭ نەگىزگى كۇشى بۇيرىق بويىنشا سولتۇستىككە اتتانىپ، يوۋجياڭداعى توڭكەرىستىك بازادان كەتەدى. سولتۇستىككە اتتانۋدان بۇرىن قىزىل 7 - جۇن شوعىرلى تۇردە حىچى ليۋجيا وڭىرىندە قايتا ۇيىمداسىپ، ارميانىڭ الدىڭعى شەپ كوميتەتى ورتالىقتىڭ نۇسقاۋ رۋحىنا جانە مەملەكەتتىك قىزىل ارميانىڭ ءبىر تۇتاس نومىرىنە نەگىزدەلىپ، قىزىل 7 - ، 8 - جۇندى 19 - ، 20 - ، 21 - سىندى 3 شىعا وزگەرتەدى. 19 - شى، 20 - شى سولتۇستىككە اتتانادى، 21 - شى قالىپ يوۋجياڭ توڭكەرىستىك بازاسىندا كۇرەس جۇرگىزۋگە تاباندى بولادى. ۋي باچۇن 21 - شىنىڭ شىجاڭى مىندەتىن، چىن حۇڭتاۋ شىنىڭ جىڭۋيى مىندەتىن وتەيدى. ۋي باچۇن ارميانىڭ الدىڭعى شەپ كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىنا باتىل بويسۇنىپ، دۇڭلاننان، فىڭشاننان باستاپ كەلگەن 3 - زۇڭدۇيىنداعى 1000نان استام كوماندير - جاۋىنگەردىڭ ءالسىز، ناۋقاسى بار 70تە 80 جاۋىنگەرىنەن باسقاسىن تۇگەلدەي سولتۇستىككە اتتانعان نەگىزگى قوسىنعا بەرىپ، ەشقانداي وكپە ايتپاي، كوممۋنيستەردىڭ جالپى جاعداي توڭكەرىس مۇددەسىن نەگىز ەتكەن وسكەلەڭ قاسيەتىن تولىق بەينەلەيدى.
قىزىل 7 - جۇننىڭ نەگىزگى كۇشى يوۋجياڭ سوۆەتتىك رايونىنان كەتكەننەن كەيىن، ۋي باچۇن ءجۇز نەشە ادامدى باستاپ يوۋجياڭ رايونىندا قالىپ، اسا جاپالى شارت - جاعدايدا پارتيزاندىق كۇرەس جۇرگىزۋگە تاباندى بولادى.
توڭكەرىس ىستەرى ءۇشىن ۋي باچۇن وتباسىنداعى 10 نەشە جان جاۋدىڭ قاستاندىعىنا ۇشىرايدى، الايدا مۇنىڭ ءبارى ونىڭ توڭكەرىستىك ەرىك - جىگەرىن شايقالتا الماعان. 1932 - جىلى 10 - ايدىڭ 19 - كۇنى تاڭعا جۋىق ۋي باچۇن ساتقىن جاعىنان گۋاڭشيدىڭ دۇڭلانىنداعى شاڭچادۇڭدا 38 جاسىندا قاستاندىقپەن ولتىرىلەدى.
دۇڭلان اۋدان قالاشىعىنداعى ۋي باچۇن ەسكەرتكىش سارايىندا ءتۇسىندىرۋشى ۋي باچۇن وتباسىنداعى جالپى 17 ادامنىڭ توڭكەرىس جولىندا قۇربان بولعاندىعىن، تىكە تۋىسىنان سوڭىندا ەشقانداي ادام قالماعاندىعىن اۋىزعا العاندا، ەكسكۋرسيالاي بارعان كەي ساياحاتشىلار ەرىكسىزدەن كوزدەرىنە جاس الادى.
”ۋي باچۇن جۋاڭزۋ حالقىنىڭ جاقسى ۇلى، ول جالىنداعان ىستىق قانىمەن جانە قىمباتتى ومىرىمەن’ توڭكەرىستەي قۋانىشتى ءىس بولماس‘ دەگەن ايبىندى سەرتىن امالياتتا ايگىلەدى“، - دەدى ەكسكۋرسيالاي بارعان لين دۇڭتيڭ.
جۋاڭشياڭ قاھارماندار مادەنيەت باقشاسىن باسقارۋ باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حۋاڭ گاۋشيان بىلاي دەدى: ۋي باچۇن فەودال باردام وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن، ول بۇكىلدەي اكەسىنىڭ ويى بويىنشا جوسىن اتتاماي ءبىلىم الىپ ۇلىق بولىپ، شاڭىراق كوتەرىپ، تىرشىلىك قۇرىپ، دۇرمەككە ىلەسىپ، ەمىن - ەركىن ءومىر وتكىزۋىنە بولار ەدى. الايدا ول جان راحاتىنا بوي ۇرمادى، اتاق - ابىرويعا سالىنبادى، قارشادايىنان وتاندى قۇتقارۋ، حالىقتى قۇتقارۋ اسقاق ارمانىن ۇستانىپ، ءوز دەنەسىمەن ءورت پەن سۋ كەشۋدەن تايىنبادى. ۋي باچۇننىڭ رۋحى مازمۇنعا باي، قورىتىپ ايتساق، ”مەملەكەتتىڭ قامىن ويلاپ، حالىق ءۇشىن ىستەپ، اقيقاتقا تالپىنىپ، وزىپ شىعۋعا باتىل بولىپ، قالتقىسىز ۇلەس قوستى“ دەۋگە بولادى.
حىچى قالالىق ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى، دۇڭلان اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى حۋاڭ شيانچاڭ بىلاي دەدى: بيىل جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 100 جىلدىعى، دۇڭلان اۋدانى باچۇن كادرلار شۋەيۋانىن باچۇن رۋحىنا، سونداي - اق توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ شۇعىلالى ۇلى ناتيجەسىنە مۇراگەرلىك ەتۋدىڭ جانە ونى اسقاقتاتۋدىڭ ماڭىزدى بازاسى ەتىپ، شۋەيۋاننىڭ پارتيا تاريحىن ۇيرەنۋدەگى، يدەيانى تۇسىنۋدەگى نەگىزگى بازا رولىن تولىق ساۋلەلەندىردى، اسىرەسە، توڭكەرىستىك بايىرعى رايونداردىڭ قىزىل بايلىعىنان جاندى، تولىق پايدالانۋ جاعىندا كۇش جۇمساپ، وزەكتى ساباقتاردى زەرتتەپ اشىپ، كورىنىستىك وقىتۋ جانە سول جەردە وقىتۋ سياقتى ەرەكشە ساباقحانالاردى اشتى. جان - جاقتى ىشكەرىلەي ۇيرەنۋ ارقىلى باچۇن رۋحىن اسقاقتاتىپ، بايىرعى رايونداعى حالىققا يگىلىك جەتكىزدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 15 - كۇنى ناننيڭنەن بەرگەن حابارى)
