− باركولدەگى چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسىنا ساپار
انار بۇلت/شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى جاۋ شييا، لۋ فىڭباۋ
باركول بايىرعى قالاسىنىڭ جاڭا كەلبەتى (5 - ايدىڭ 18 - كۇنى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇسىرىلگەن). سۋرەتتى انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ساي زىڭلى تۇسىرگەن
”بۇرىن قامباعا كوزبەن كورۋگە بولاتىن استىق ساقتالاتىن، قازىر كوبىنشە تاريحي ەستەلىك پەن مادەنيەت مازمۇنى جۇكتەلگەن، بۇلار اعا بۋىندارىمىزدىڭ بىرگە قالدىرعان قىمباتتى رۋحاني ازىعى“، - دەدى چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسىن ەكسكۋرسيالاعاننان كەيىن، ”90 - جىلداردىڭ تۇلەگى“ ساياحاتشى جاڭ لى تەبىرەنە.
باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا، جىبەك جولىنداعى ماڭىزدى قالاشىقتىڭ شۇعىلالى تاريحىن ەستەلىككە العان چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى شاعىن قالاشىق كوشەسىنىڭ تۇكپىرىنە جايعاسقان. بۇل استىق قامباسى چيانلۇڭنىڭ 38 - جىلى (1773 - جىل) سالىنعان، قازىرگە دەيىن 248 جىلدىق تاريحقا يە.
بايىرعى استىق قامباسى نەلىكتەن باركولدە سالىنعان، نەلىكتەن بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن؟ 5 - ايدىڭ 19 - كۇنى ”جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولدى بويلاپ شينجياڭعا نازار سالۋ“ 3 - ماۋسىم انار بۇلت / شينجياڭ گازەتى جالپىلىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلشىلىك ۇجىمى باركولدەگى چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسىنا باردى.
استىق قامباسى جيىنى 8 بولىپ، اربىرەۋىنىڭ ۇزىندىعى 21.6 مەتر، كەڭدىگى 11.3 مەتر، ىشىندە ءماتشا - دىڭگەگى، توبە تىرەۋى بار، 300 مىڭ كيلوگرامعا جۋىق استىق ساقتاۋعا بولادى. استىق قامباسىنا كىرگەندە، ءتىلشى قامبا ۇيلەرى داۋال تاعانىنىڭ تاستان قالانعاندىعىن، قابىرعا باسى مەن ءۇي توبەسىنىڭ بارلىعىندا اۋا وتەتىن تەسىك بار ەكەندىگىن، ءۇي قاڭقاسى بەرىك بورەنەدەن سالىنعاندىعىن كوردى. ىشىندە تۇرعاندا شەبەر ۇستالاردىڭ استىق قامباسىن سالىپ جاتقان كەزىندەگى كورىنىس كوز الدىعا كەلگەندەي بولدى.
”قۇرىلىمى بەرىك بولعاندىقتان دا، استىق قامباسى نەشە ءجۇز جىلدىق بوران - شاشىننىڭ سىناعىنان وتكەن. چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى قاراماققا جوبالانۋى قاراپايىم بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە، كوپتەگەن جارامدى، عىلمي فاكتورلاردى پايدالانىپ، سول كەزدەگى تيانشاننىڭ سولتۇستىگى جوڭعار ويپاتىنىڭ جيەگىندەگى ەڭبەكشى حالىقتىڭ اقىل - پاراساتى ايگىلەنگەن“، - دەدى باركول قازاق اۆتونوميالى اۋداندىق مادەنيەت، دەنە تاربيە، راديو - تەلەۆيزيا جانە ساياحات مەكەمەسىنىڭ باستىعى جياڭ شياۋلياڭ تانىستىرىپ، - استىق قامباسىنىڭ ەدەنىنە 20 سانتيمەتر قالىڭدىقتاعى اعاش تاقتاي توسەلگەن، اعاش تاقتايلاردىڭ استىنان تاعى اۋا ءوتىپ تۇرۋى ءۇشىن 20 سانتيمەترلىك بوستىق قالدىرىلعان، قالىڭ دا بەرىك قابىرعا قوسىلعاندا، قامبا ءىشىنىڭ تەمپەراتۋراسى تۇراقتى ساقتالىپ، استىقتىڭ دىم تارتۋىنىڭ الدى الىنۋمەن بىرگە، قۇستاردىڭ ۇيا سالۋىنان، قۇرت پەن تىشقاننىڭ ءىن قازىپ استىقتى بۇلدىرۋىنەن ساقتانۋعا بولادى.
كليماتى ىلعالدى، القابى شۇرايلى باركول كەزىندە باتىس وڭىردەگى استىق قامباسى بولعان. تاريحي ماتەريالداردا جازىلۋىنشا، حان زامانى، تاڭ زامانىنان چيڭ زامانىنا دەيىن، ورتالىق ۇكىمەتتەر وسى ارادا تالاي رەت تىڭ اشقان. چيڭ پاتشالىعىنىڭ چيانلۇڭ پاتشا زامانىندا، باركول استىعى جەتكىلىكتى، جاساعى مول بولعاندىقتان شينجياڭداعى ءىرى جاساق تۇراعى بولىپ، يگەرىلگەن ەگىس اتىزى ءبىر كەزدەرى 80 مىڭ مۋدان اسقان، بۇل جاعداي ول كەزدە بۇكىل ەلدە از كەزدەسەتىن، سونىمەن بىردەمدە ”شىعىس شينجياڭنىڭ استىق قامباسى“ دەگەن اتى الىسقا تارالعان، ”تۇنجيادۇييۇن“ دە وسى سەبەپتەن باركولدىڭ كونە 8 كورىنىستەرىنىڭ بىرىنە اينالعان.
استىقتان مول ءونىم الىنسا، ونى ساقتاۋ شەشپەسە بولمايتىن ماسەلەگە اينالادى. چيانلۇڭنىڭ 38 - جىلى (1773 - جىل) حانچىڭ وڭتۇستىك كوشەسىنىڭ باتىس جانىنان وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراعان ەكى قاتار 8 استىق قامباسى سالىنىپ استىق ساقتالادى.
جاساق اتتانباس بۇرىن، استىق پەن جەم الدىمەن جولعا شىعادى دەگەندەي، استىق جاۋدى جەڭۋدەگى جانە جامبىلدى قورعاۋداعى ماڭىزدى نەگىز. ”چيڭ پاتشالىعىنىڭ چيانلۇڭ زامانىنان شۋانتۇڭعا دەيىنگى 100 جىلدان استام ۋاقىتتا، ورتالىق ۇكىمەت ىلگەرىندى - كەيىندى 73 ساردار (اسكەري رايوننىڭ سىليڭىمەن بارابار) جىبەرىپ باركولدى قورعاتقان“. جياڭ شياۋلياڭ بىلاي دەدى: زو زۇڭتاڭ شينجياڭدى قايتارىپ العان تۇستا، بۇل ارا ارتقى جاقتاعى بازا بولىپ، زو زۇڭتاڭنىڭ قالىڭ قولىنا اسكەري ات، استىق سياقتىلارمەن قولداۋ كورسەتكەن.
جارىم عاسىردان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا، باركولدەگى چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى ەكى رەت جاڭارتىلىپ، 2005 - جىلعا دەيىن جەرگىلىكتى ورىن ولاردى استىق قامباسى رەتىندە پايدالانعان. 200 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى، چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى باركولدىكتەرمەن بىرگە تالاي - تالاي مول ءونىم جيناۋ ماۋسىمىن باستان كەشىرىپ، ەڭبەكشى حالىقتىڭ اقىل - پاراساتى مەن قاجىرلى ەڭبەگىنە كۋا بولدى.
2013 - جىلى باركولدەگى چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى اۆتونوميالى رايوننىڭ 7 - توپتاعى مادەني مۇرالاردى قورعاۋ ورنى بولىپ، ساياحاتشىلارعا اشىلدى. استىق قامباسىنىڭ اۋەلگى بەينەسىن ساقتاپ قالۋ نەگىزىندە، باركول استىق قامباسىنىڭ مادەنيەت فاكتورلارىن تولىق ارشىپ، كوركەمونەرلىك جاسامپازدىقتان پايدالانىپ، ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ توركىنىن، قالانىڭ گۇلدەنۋىن جانە حالىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىن ءتۇسىندىرىپ، باركول ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ تاريحى كورمەسىن، اس - سۋ ىدىستارىنىڭ تاريحي وزگەرىسى كورمەسىن، استىق بەلەتى كورمەسىن اشىپ، بايىرعى استىق قامباسىنا جاڭا ءداۋىر مازمۇنىن بەرىپ، كەيىنگىلەردىڭ استىق قامباسى ارقىلى بۇرىنعىنى تۇسىنۋىنە، بولاشاقتى ءتىپتى دە جاقسى بەتكە الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
بۇگىنگى باركولدە حالىق تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرىپ، ەكونوميكا اقاۋسىز دامىپ، ەكولوگيالىق ساياحات دۇنيە ءجۇزى ساحناسىن بەتكە الدى. بۇل ارادا، ءار ۇلت بۇقاراسى اتا - بابالاردىڭ ەڭبەكشىلدىگىن جالعاستىرىپ، الدىڭعىلاردىڭ اقىل - پاراساتىنا مۇراگەرلىك ەتىپ جانە ونى اسقاقتاتىپ، جاڭا داۋىردەگى تاماشا تۇرمىستى بىرگە كەستەلەۋدە.
ساپار ەستەلىگى
قالا رۋحىن جاقسى ساقتايىق
5 - ايدىڭ 19 - كۇنى، سارسەنبى، كۇن اشىق
بايىرعى استىق قامباسى ساعىمداي سىرعىعان زامانا تولقىنىندا، 200 نەشە جىلدىڭ الدىنداعى جىبەك جولىنداعى ماڭىزدى قالاشىقتىڭ كەلبەتى مەن كوركىنەن سىر شەرتىپ تۇر. تاريحي جۇرتتان مادەنيەت - ساياحات كورىنىس تۇيىنىنە اينالعانعا دەيىن، تولىق ساقتالعان چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى ءبىر قالانىڭ تامىرى مەن رۋحىن ساقتاپ قالعان.
چيڭ پاتشالىعى زامانىنداعى استىق قامباسى عانا ەمەس، باركولدىڭ كوشەسىن ارالاساڭىز، بارلىق جەرىنەن كەزدەسەتىن كونە قالا داۋالدارىنىڭ، بايىرعى بۇتحانالاردىڭ، ورتەڭدەردىڭ شەكارا وڭىردەگى بۇل شاعىن قالاشىقتىڭ بايىرعى تىنىسىن الىگە دەيىن ساقتاپ تۇرعاندىعىن كورەسىز. اشەكەيلى شامدار جاعىلعاندا، وسى زامانعى قۇرىلىستار مەن ەجەلگى قۇرىلىستار ءبىر - بىرىنە كورىك قوسىپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىك ايقاسىپ كەتكەندەي سەزىلەدى.
”تاريحي قۇرىلىستاردى جاقسى قورعاۋ كەرەك، ولاردى ءبۇلدىرۋ دەگەنىمىز ءبىر قالانىڭ ەستەلىگىن ءبۇلدىرۋ، ەستەلىك بولماسا ءبىر قالا مادەنيەت تامىرىنان ايىرىلادى“. تىلشىلىك بارىسىندا، ءبىر مادەني مۇرانى قورعاۋ قىزمەتكەرىنىڭ ءسوزى ماعان تەرەڭ اسەر قالدىردى. 20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنان باستاپ، باركولدە مادەني مۇرالاردى قۇتقارۋ قۇرىلىمى قۇرىلىپ ”حان - ءمان“ ەكى جامبىل جوندەلدى. جان سانى از قالاشىق رەتىندە، وتكەن 5 جىلدا تەك اۋداندىق قازىنانىڭ وزىنەن مادەني مۇرالاردى جوندەۋ جاعىندا 80 ميلليون يۋاننان استام قارجى سالىندى.
ءبىر وسىزاماندانعان قالادا ءداۋىر تىنىسى بولىپ قانا قالماستان، تاريحي مادەنيەت جالعاسىمى دا بولۋى، وزىنە ءتان ءمان مەن قاسيەت بولۋى كەرەك. ءبىر قالا جونىنەن ايتقاندا، مادەني مۇرالارى ونىڭ ماركاسى جانە دارالىعى، بايلىعى بولىپ تابىلادى. (جاۋ شييا)
