□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى جاۋ شييا، لۋ فىڭباۋ
5 - ايدىڭ 17 - كۇنى بەيتيڭ تانۋدى زەرتتەۋ ورنى جۇڭگو كوركەمونەر زەرتتەۋ مەكەمەسى نازىك سىزبا ورنىمەن بىرلەسىپ ورىستەتكەن بەيتيڭ گاۋچاڭ حۇيحۋ بۇتحاناسىنداعى قابىرعا سۋرەتتەردى ەلىكتەپ سىزۋ نىسانى باستالدى. جۇڭگو كوركەمونەر زەرتتەۋ مەكەمەسى نازىك سىزبا ورنىنىڭ ماماندارى مەن وقىمىستىلارى قۇتقارۋ سيپاتتى ەلىكتەپ سىزۋ قىزمەتى ارقىلى بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىنا زەرتتەۋ، نۇسقالاپ الۋ جۇرگىزدى.
بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتى جەمسارى اۋدان قالاشىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قيىس شىعىسقا قاراي 12 كيلومەتر ورىندا، مەملەكەتتىك ءتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىشتى قورعاۋ ورنى، دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرا. 1979 - جىلى ارحەولوگيالىق بايقالۋدان قازىرگە دەيىن، ورتالىقتان تارتىپ جەرگىلىكتى ورىنعا دەيىن بايىرعى قالا جۇرتىن جوندەۋ جانە قورعاۋ ەشقاشان دا ۇزىلمەي، ءتىپتى دە كوپ مادەني ەسكەرتكىشىنە ”تىل ءبىتىرۋگە“، تاريحپەن تىلدەسۋگە قۇلشىندى.
362 ميلليون يۋان قارجى سالىنىپ جوندەلدى، قورعالدى
5 - ايدىڭ 25 - كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتەمەن، ”جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولدى بويلاپ شينجياڭعا نازار سالۋ“ 3 - كەزەڭى انار بۇلت / شينجياڭ گازەتى جالپىلىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلشىلىك توبى G7 بەيجيڭ - شينجياڭ جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولىنىڭ شينجياڭ بولىگىن بويلاپ بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىنا كەلدى. بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇراسىن باقىلاۋ - ولشەۋ ورتالىعىندا، ءتىلشى باقىلاۋ - ولشەۋ ەكرانى ارقىلى قىزمەتكەرلەردىڭ بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتى مەن شيداسى بۇتحاناسىنىڭ جۇرتىنا ”تەكسەرۋ“ جۇرگىزىپ جاتقاندىعىن كوردى، بۇل جاقىندا عانا پايدالانۋعا بەرىلگەن بەيتيڭ بايىرعى قالا قورشاعان ورتا ساقتىعىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتىپ وزگەرتىپ سالۋ نىسانى، ول زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇرتتىڭ داۋالى مەن توڭىرەكتەگى ورتانىڭ تەمپەراتۋراسى، ىلعالدىعى سياقتى جاقتارداعى وزگەرىستەرىن ءتىپتى دە جاقسى يەلەۋىنە پايدالى.
بەيتيڭ بايىرعى قالاسى حان، تاڭ، يۋان قاتارلى ورتالىق پاتشالىقتاردىڭ باتىس وڭىرگە ءونىمدى جونگە سالۋ جۇرگىزگەن تاريحىنا كۋا بولدى ءارى ول شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنىڭ، دىندەردىڭ وزگەرۋىنىڭ، ۇلتتاردىڭ دامۋىنىڭ، سونداي - اق جىبەك جولىنىڭ شىعىس - باتىس مادەنيەتتەرىنىڭ اۋىس - كۇيىسى مەن ەكونوميكا، ساۋدا بارىس - كەلىسىنىڭ تاريحي كۋاگەرى. بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى شينجياڭنىڭ ەجەلدەن بەرى جۇڭگونىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن بۇلجىماس فاكتپەن دالەلدەدى.
بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن قورعاۋدى، باسقارۋدى جانە اشىپ پايدالانۋدى كۇشەيتۋ، ءار ۇلت كادر - بۇقاراسىن جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەكەمدەۋگە تاربيەلەۋ، جەتەكتەۋ جونىنەن ماڭىزدى مانگە يە. 2000 - جىلدان بەرى ورتالىقتان تارتىپ جەرگىلىكتى ءار دارەجەلى قازىناعا دەيىن جيىنى 362 ميلليون يۋان قارجى سالىپ، بايىرعى جۇرتتى جوندەدى، قورعادى. دۇنحۋاڭ زەرتتەۋ ورنى قاتارلى قۇرىلىمداردىڭ ماماندارىن بايىرعى قالانىڭ داۋالىن قورعاۋ قىزمەتىنە جەتەكشىلىك جاساۋعا ۇسىنىس ەتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتىڭ تۇلعاسىن قاتەردەن اراشالاۋ، بەكەمدەۋ، مۇرانى باقىلاۋ - ولشەۋ، كورسەتۋ، پايدالانۋ سياقتى ينجەنەريالاردى اتقاردى. قازىر جوندەۋدەن كەيىنگى بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىنىڭ قۇرىلىس ورنالاسۋى كەمەلدەنىپ، جۇرتتىڭ كەلبەتى ءتىپتى دە ايبىندانا ءتۇستى.
”14 - بەسجىلدىق“ مەزگىلىندە جەمسارى اۋدانى مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسىنىڭ قولداۋ نىسانى سياقتىلار ارقىلى بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن 3 - مەزگىلدىك قۇتقارۋ، بەكەمدەۋ ينجەنەرياسى، بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن سيفرلاندىرىپ قورعاۋ، پايدالانۋ سياقتى نىساندارعا ءوتىنىش بەرىپ، بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن قورعاۋدى جانە زەرتتەۋدى ىشكەرىلەي كۇشەيتەدى.
”بەيتيڭ تانۋ“ بايىرعى قالا جۇرتىن قورعاۋدى جانە زەرتتەۋدى تياناق ەتتى
شيامىن گۋلاڭيۇيدە وتكىزىلەتىن 6 - كەزەكتى بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ - تالقى ماجىلىسىنە دەيىن ءالى جارىم جىل ۋاقىت بار، قاتىستى ءىلىمي زەرتتەۋلەر مەن كورسەتۋ سياقتىلار قاۋىرت جوسپارلانۋدا.
”ءبىز ەل ءىشى - سىرتىنان 100دەن استام ايگىلى مامان جانە وقىمىستىنى زەرتتەۋ - تالقى قيمىلىنا قاتىناسۋعا ۇسىنىس ەتىپ، ’ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول‘ بويىنداعى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارىن جالعاستىرۋ، ىقپالداستىق جانە باياندى دامىتۋ تاقىرىبىن توڭىرەكتەي وتىرىپ زەرتتەۋ، تالقى ورىستەتەمىز“. بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ ورنىنىڭ ۇنەمىلىك ىستەرگە جاۋاپتى ورىنباسار باستىعى لو يۇي تانىستىرىپ بىلاي دەدى: بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ ورنى 2016 - جىلى قۇرىلعان، باستىسى، بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن قورعاۋ مەن زەرتتەۋدى توڭىرەكتەي وتىرىپ، قاتىستى سالالارداعى ماماندار مەن وقىمىستىلاردى جيناپ، ارحەولوگيالىق اشۋ، ءىلىمي زەرتتەۋ جانە مۇراجايدا كورسەتۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن قورعاۋ جانە زەرتتەۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتادى.
قازىر ءبىر جىلدا ءبىر وتكىزىلەتىن بەيتيڭ تانۋ ءىلىمي زەرتتەۋ - تالقى ءماجىلىسى ”بەيتيڭ تانۋدى“ ءىلىم سالاسىندا ءتىپتى دە كوپ ادامعا تانىستىرىپ، ءىلىمي زەرتتەۋدىڭ بۇكىلدەي جاڭا سالاسىن اشتى.
كەزەكتە بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ ورنى «بەيتيڭ تاريحى ماقالالار جيناعى»، «بەيتيڭ تاريحى توپتامالارى»، «بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ 1 - ءبولىم» سياقتى شىعارمالاردى باسپادان شىعارىپ تاراتتى. سونىمەن بىرگە، بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ ورنى ەل ىشىندەگى عىلمي زەرتتەۋ مەكەمە - ورىندارىمەن، جوعارى مەكتەپتەرمەن بىرلەسىپ بەيتيڭنىڭ تاريحي مادەنيەتىنە قاتىستى ءتۇرلى كىتاپ - جۋرنال، ارعى زامان كىتابى، تاريحي حۇجات سياقتىلاردان 9000نان استامىن جيناپ، رەتتەپ، «بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ ءتىزىمى توپتامالارىن» تۇرگە ءبولدى جانە جيناقتادى ءارى رەداكسيالادى. ”وسى شىعارمالاردىڭ باسپادان شىعۋى جانە كىتاپتاردىڭ جينالىپ، رەتتەلۋى بەيتيڭ بايىرعى قالاسى مادەنيەت مۇراسىن قورعاۋعا جانە زەرتتەۋگە نازاريالىق نەگىز ازىرلەدى“، - دەدى لو يۇي.
ءتىپتى دە كوپ مادەني ەسكەرتكىشكە ”ءتىل بىتىرۋگە“ تاباندى بولدى
كەڭ - بايتاق، جىم - جىرت، ىستىقتان مي قايناعان دالادا، جۇرتتىڭ 55 جاستاعى كۇزەتشىسى ۋاڭ جيانگو ويران جۇرت، قۇلاعان تامداردى ارالاپ، بارلاۋ جۇرگىزىپ، سۋرەتكە الىپ، ساندى مالىمەتتەردى شىعارىپ ءجۇر، ءار كۇنى ول قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە وسى اۋماعى 1.41 شارشى كيلومەتر جەردى الىپ جاتقان بايىرعى قالا جۇرتىندا الدەنەشە رەت شارلاۋ - تەكسەرۋ جۇرگىزەدى.
بايىرعى قالا جۇرتىنىڭ شىعىس قاقپاسىنداعى ءبىر قاراۋىل تۇعىرىندا، ديامەترى جارىم مەتردەن استام ۇڭگىر ۋاڭ جيانگونىڭ نازارىن وزىنە بۇردى. ”بۇل كۇزەن قازعان ۇڭگىر“، ۋاڭ جيانگو ايالداپ، قولىنا تەمىر كۇرەگىن الىپ توپىراقپەن ۇڭگىردى تولتىرىپ تاستادى. بۇل ارادان تۇلكى، كۇزەن، ءتۇز قويانى سياقتىلار ۇنەمى كەزدەسەدى، ولار قازعان ۇڭگىرلەردى دەر كەزىندە تولتىرىپ تاستاۋ كەرەك. ۋاڭ جيانگونىڭ جاز ماۋسىمىندا بايىرعى قالا داۋالدارىنىڭ تۇبىندەگى ارام شوپتەردى وتاۋمەن، قىس ماۋسىمىندا قار كۇرەۋمەن، كۇز ماۋسىمىندا جابايى جانۋارلار قالدىرعان ۇڭگىرلەردى دەر كەزىندە تولتىرۋمەن اينالىسقانىنا 4 جىل بولدى. ”قۇمدى بوران كۇشتى، جەر استى سۋىنىڭ دەڭگەيى جوعارى، قالا داۋالى ءونىمدى قورعالماسا، ۋاقىت وتە كەلە وڭاي قۇلايدى“، - دەدى ۋاڭ جيانگو ءتۇسىندىرىپ.
ءبىر جىلدىڭ 365 كۇنىندە، ءار كۇنى 10 نەشە كيلومەتر جول باسىپ، كۇنگە كۇيىپ، اپتاپقا ۇرىنعان ۋاڭ جيانگونىڭ تەرىسى قارا كۇرەڭ تارتىپتى، كۇندە قايتالاناتىن جۇمىس قاراماققا ءبىر سارىندى بولعانىمەن، ونىڭ نازارىندا ءمانى ايرىقشا زور. ”دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇراسىن جاقسى قورعاۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى رۋحاني مەكەنىمىزدى جاقسى قورعاۋ دەگەندىك“، - دەدى ۋاڭ جيانگو.
بىلتىر شينجياڭ شىفان داشۋەسى تاريح فاكۋلتەتىنەن وقۋ تاۋىسقان اسپيرانت ۋاڭ تاۋ باسقا 4 اسپيرانتپەن بىرگە بەيتيڭ تانۋ زەرتتەۋ ورنىنا قىزمەتكە كەلگەن، بۇل ارادا ول بەيتيڭ بايىرعى قالا قورشاعان ورتا ساقتىعى بويىنشا باقىلاۋ - ولشەۋ، مۇراجايدا تۇسىندىرمە جاساۋ، باتىس ءوڭىر مادەنيەت تاريحىن زەرتتەۋ قاتارلى قىزمەتتەردى ىستەۋدە.
”ساياحاتشىلاردى باستاپ ’بەيتيڭ جانە جىبەك جولىن‘ قايتا وقىعان كەزدە مىڭ جىلدى كەسىپ ءوتىپ، ۇلى تاڭنىڭ تاريحىن ءوز كوزىممەن كورگەندەي سەزىنەمىن.“ ۋاڭ تاۋ ءوزىنىڭ بۇل اراعا قىزمەتكە كەلۋدەگى ماقساتى ماماندىق ءبىلىمى ارقىلى ءتىپتى دە كوپ مادەني ەسكەرتكىشكە ”ءتىل ءبىتىرىپ“، مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ توركىنىندە قامتىلعان تاريحي مادەنيەت حيكاياسىن جاقسى بايانداۋ ەكەندىگىن ايتتى. جاڭا ۇرپاق تاريح زەرتتەۋشى قىزمەتكەرى رەتىندە، ول بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىن ۋاكىل ەتكەن مادەنيەت مۇرالارىن جاقسى قورعاۋ، جاقسى جالعاستىرۋ، تالاي ۇرپاق ادامنىڭ جالعاۋىن قاجەت ەتەدى، بۇل تاريح زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى مەن ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بورىشى مەن جاۋاپكەرشىلىگى دەپ قارايدى.
ساپار ەستەلىگى
تاريحتىڭ ءىزىن جانداندىرايىق، جالىنداتايىق
5 - ايدىڭ 25 - كۇنى، سەيسەنبى، كۇن اشىق
”داۋىل ءۇزىپ مەرتىگىپ ءشوپتىڭ بەلى، قار بوراعان جەلدىدە حورلار جەرى“. تاڭ ءداۋىرىنىڭ اقىنى سىن شىن «توبە ءبيدى اق قاردا انمەن استاناعا ۇزاتىپ سالۋ» دەگەن ولەڭىندە بەينەلەگەنى ءدال وسى بەيتيڭنىڭ كورىنىسى. 5 - ايدىڭ 25 - كۇنى مەن تۇڭعىش رەت بەيتيڭ بايىرعى قالا جۇرتىنا بارعانىمدا، ورتالاۋ مەكتەپ وقۋلىعىنداعى وسى ولەڭ قۇلاعىمدا جاڭعىرىپ، قۇددى ەرتە جانە قازىرگى زامان اراسىندا ءتىل تابىسقانداي كۇي كەشتىم.
1400 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا سالىنعان بەيتيڭ بايىرعى قالاسى ءىشى - سىرتىنداعى ءتۇيىندى قۇرىلىستار تۇگەلدەي كوزدەن عايىپ بولعانىمەن، اتىرابىن قورشاعان داۋالدىڭ سورابى، قورعان وزەن، سۋ قامالى جانە بەكىنىس ءالى بار ەدى، لاۋلاعان سوعىس ءورتى، ايدىندى سارباز، دۇكەندەر شوعىرى كورىنىسى قۇددى كوز الدىدا تۇرعانداي ەلەستەيدى. قورعاۋ بارىسىندا پايدالانعاندا، پايدالانۋ بارىسىندا قورعاعاندا عانا، ءتىپتى دە ويداعىداي جالعاستىرۋعا بولادى. دۇنيە ءجۇزى مادەنيەت مۇرالارىن تۇرمىسىمىزعا سىڭىرۋدە ۇستانىمدا جاڭالىق اشىپ، مادەنيەت مۇرالارىنىڭ استارىنداعى قۇن كوزىن ىشكەرىلەي اشۋ، مادەنيەتتە جاڭالىق اشۋ ونىمدەرى، ءۇش ولشەمدى جايمالاۋ، جوعارى تۇنىقتىقتاعى اۋەدەن سۋرەتكە ءتۇسىرۋ قاتارلىلار ارقىلى ۇلان - قايىر كەڭ دالاعا كوسىلگەن مادەنيەت مۇرالارىنا جان ءبىتىرۋ، ومىرشەڭدىك كۇشىن قاۋلاتۋ، اناعۇرلىم كوپ ادامعا تاريحي مادەنيەتتى جانە ونىڭ بويىنداعى رۋحاني كۇش - قۋاتتى سەزىندىرۋ كەرەك.
(جاۋ شييا)
