بالداي ءتاتتى قاۋىن - قاربىزدى حالىققا سيلادى

ۋ ميڭجۋ:

بالداي ءتاتتى قاۋىن - قاربىزدى حالىققا سيلادى

انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى حى جياڭ

ۋ ميڭجۋ مەن كۇيەۋى ياڭ چييوۋدىڭ جاس كەزىندە بىرگە تۇسكەن سۋرەتى.

　　 قاۋىن - قاربىز اتىزىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ۋ ميڭجۋ.

تۇلعالار ارحيۆى

       ۋ ميڭجۋ، 1930 - جىلى 1 - ايدا تۋىلعان، 1953 - جىلى باتىس وڭتۇستىك اۋىل شارۋاشىلىعى شۋەيۋانىندا وقىعان (قازىرگى باتىس وڭتۇستىك داشۋەسى). 1954 - جىلى ورتالىق اۋىل - قىستاق قىزمەتى مينيسترلىگىندە قىزمەت ىستەگەن، 1955 - جىلى ءوز تالابى بويىنشا شينجياڭعا كەلىپ، ءپىشان اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكا پۋنكتىنىڭ ورىنباسار باستىعى، تۇرپان اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى سياقتى مىندەتتەردى وتەگەن. 1999 - جىلى جۇڭگو ينجەنەريا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولىپ سايلانعان. كەزىندە مەملەكەتتىك 1 - مامىر ەڭبەك مەدالىن، مەملەكەتتىك ايتۋلى كاسىپتىك تەحنيك دارىندى مەدالىن، مەملەكەتتىك وزات قىزمەتكەر، مەملەكەتتىك ۇزدىك عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرى، مەملەكەتتىك ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعىنداعى ۇلگىلى جەكە سياقتى داڭقتى اتاقتاردى ەنشىلەگەن.

”ادام ومىرىندەگى ەڭ يگى ءىس ءوزىڭ جاراتقان بارلىق نارسە ارقىلى حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ“.

− ۋ ميڭجۋ

　　4 - ايدىڭ 28 - كۇنى تۇرپان قالاسىنداعى شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى قۇمىل قاۋىنىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ بازاسىندا ناسىمي، حۋاڭمىڭسۇي، حۋاڭپي 9818 سياقتى ون نەشە ءتۇرلى قاۋىن سورتى ءدان الدى، بۇل قاۋىندار ۋ ميڭجۋ اكادەميكتىڭ كوپ جىلداردان بەرى تاڭداپ جەتىلدىرگەن اسىلى.

　　اتىزعا تاياۋ ماڭداعى قوس قاباتتى قۇرىلىستا الدىڭعى عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنان قازىرگە دەيىن شينجياڭدا وسكەن قاۋىن - قاربىزدىڭ 10 مىڭنان استام ءتۇر توركىنى ساقتالعان. ۋ ميڭجۋ عۇمىر بويى كۇش - قۋاتىن شينجياڭنىڭ قاۋىن - قاربىزىن جەتىلدىرۋ ىسىنە ارناپ، 62 جىلدا 30دان استام سورتىن جەتىلدىردى، كاسىپتەستەرى وسى تۇقىم سورتىنان پايدالانىپ ”ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاپ“ جەتىلدىرىپ، شينجياڭنىڭ قاۋىن - قاربىزىن دامىتا ءتۇستى.

　　اسقاق سەزىم الاۋلاعان جىلدار

　　بيىل 91 جاستاعى ۋ ميڭجۋ قازىر قارتتىققا مويىنسال بولسا دا، قاۋىن - قاربىز ەگۋگە قاتىستى دۇنيەلەر ءالى ەسىندە، كەيدە ول اياق استىنان سىرتقا شىعامىن، قاۋىن - قاربىز توزاڭداناتىن بولدى دەپ كۇبىرلەيدى. قاۋىن - قاربىز ونىڭ ميىندا مي سولۋ اۋرۋىمەن قاجىرلى كۇرەس جاساۋدا.

　　”ۋ ميڭجۋ شينجياڭ قاۋىن - قاربىز جەتىلدىرۋ ءىسىن اشتى. ول جەتىلدىرگەن قاۋىن سورتى ’حۋاڭحوۋ‘، قاربىز سورتى ’8424 (زاۋجيا)‘ سياقتى ءبىر توپ سورتتى تۇقىم اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، شارۋالاردىڭ كىرىسىن ارتتىرۋعا ايرىقشا ۇلەس قوستى“، - دەدى 4 - ايدىڭ 28 - كۇنى داشۋە بىتىرگەن سوڭ ۋ ميڭجۋعا ىلەسىپ تۇقىم سورتىن جەتىلدىرۋدى ۇيرەنگەن شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى قۇمىل قاۋىنىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ي حۇڭپيڭ.

　　1930 - جىلى ۋ ميڭجۋ حۋبەيدىڭ ۋحانىندا دۇنيەگە كەلگەن، مەملەكەتتىڭ قيىن - قىستاۋ كەزىندە ەسەيىپ - ەرجەتكەن ول قارشاداي كەزىنەن - اق وتانعا قىزمەت ەتۋ مۇراتىن ورناتقان. 1950 - جىلى ۋ ميڭجۋ مەن ءبىر توپ جاڭا جۇڭگومەن تىنىستاس، تاعدىرلاس زيالى جاستار باتىس وڭتۇستىك اۋىل شارۋاشىلىعى شۋەيۋانىندا وقىدى، ولاردىڭ اراسىندا كەيىن ”بۋدان كۇرىشتىڭ اتاسى“ يۋان لۇڭپيڭ اكادەميك، جىبەك قۇرتىن تۇقىم قۋالاپ جەتىلدىرۋ مامانى شياڭ جۇڭحۋاي اكادەميك قاتارلىلار بار بولاتىن. اسقاق سەزىم الاۋلاعان جىلداردا ناقتى ىستەۋ مەكتەپ سالتى ءبىر ۇرپاق جاستاردى باستاپ ارمانعا قانات قاقتىردى.

　　شاعىن عانا سىناق اتىزىندا تۇقىم سەبۋ، قي تاسۋ سياقتى ەگىس جۇمىستارىن ۋ ميڭجۋ ەلەڭ قۇرلى كورمەدى. ول «مەنىڭ تالپىنىسىم» دەگەن ماقالادا بىلاي دەپ ەسكە الادى: ۇستازدار بىزگە ءبىلىم بەرىپ قانا قالماستان، ءبىزدىڭ ناقتى ىستەۋ رۋحىمىزدى قاجىرلىلىقپەن جەتىلدىردى. مەنىڭ 21 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىمدە ەستەلىك داپتەرىمە سۇيىسپەنشىلىككە تولى سەزىممەن بىلاي دەپ جازىپپىن: ”ادام ومىرىندەگى ەڭ يگى ءىس ءوزىڭ جاراتقان بارلىق نارسە ارقىلى حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ“.

　　1953 - جىلى 5 - ايدىڭ 1 - كۇنى ءار جاقتارداعى بەينەسى كورنەكتى بولعاندىقتان، ۋ ميڭجۋ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولىپ، باتىس وڭتۇستىك اۋىل شارۋاشىلىعى شۋەيۋانىندا 1 - توپتا پارتياعا كىرگەن وقۋشى پارتيا مۇشەسىنە اينالدى. ءبولىس تالابىن تولتىرعان كەزدە ۋ ميڭجۋ شينجياڭعا بارامىن، وتان ەڭ قاجەت ەتەتىن شەكارا وڭىرگە بارىپ قىزمەت ىستەيمىن دەپ جازدى. ول اۋىل - قىستاققا بارىپ شىنىعۋدى ارمانداسا دا ويلاعانى ىسكە اسپادى، 1954 - جىلى ول ورتالىق اۋىل - قىستاق قىزمەت مينيسترلىگىنە بارىپ قىزمەت ىستەدى.

　　1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلىپ، ءتۇرلى كادر، دارىندىلاردى شۇعىل قاجەت ەتتى. ۋ ميڭجۋ باستىعىن ىزدەپ جابىسىپ ءجۇرىپ، اقىرى شينجياڭعا كەلدى، سول جىلى ول 25 جاستا بولاتىن. ۇرىمجىگە جەتكەن سوڭ ول قايتا - قايتا تالاپ ەتىپ، شارت - جاعدايى جاپالى ءپىشان اۋدانىنا بارىپ قىزمەتكە كىرىستى.

　　اۋەلگى ماقساتىن وزگەرتپەدى، مۇرات - سەنىمىنەن اينىمادى

　　تۇرپاندا ۋ ميڭجۋمەن ارالاسقان قارتتار ەسكە الىپ بىلاي دەدى: ”جاپا - ماشاقاتقا ءتوزىمدى بولاتىن، اۋىلداستار ونى جاقسى كورەتىن، الايدا كوپشىلىك استاناداعى ورگاننان كەلگەن وسى قىز وقۋشىنىڭ قانشالىقتى تۇراتىنىن بىلمەيتىن“.

　　تۇرپاننىڭ ”وتتى القاپ“ دەگەن اتى بار، جاز كۇندەرى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ 40 سەلتسي گرادۋستان اسۋى قالىپتى جاعداي. نەگىزگى ساتىدا جاقسى تەحنيك بولۋ ءۇشىن، بارلىق ەگىس جۇمىسىن ءبىلۋ كەرەك، ۋ ميڭجۋ راسىندا ءوزىن جوعارى تەمپەراتۋرادا ەگىس جۇمىسىن ىستەي الاتىن ”ەگىنشىگە“ اينالدىردى.

　　ول نان، قوي ەتىن جەۋگە ادەتتەندى، ونىڭ سىرتىندا ۇيعۇر ءتىلىن جاتىق سويلەيتىن بولدى.

　　دىعار اۋىلىندا ءبىر ءتۇرلى ساپالى قاۋىن بار ەكەنىن ەستىپ، ۋ ميڭجۋ ءبىر قىزمەتتەسىمەن بىرگە قۇبا ءتۇزدى كەسىپ ءوتىپ ىزدەيدى. ءتۇن بولعان كەزدە قاسقىرعا جولىعىپ قالۋدان قورقىپ، جالعاستى جۇرۋگە باتىنا الماي، قۇمدانشىدان توسەنىش سۇراپ الىپ، يەن قالعان ۇڭگىرگە تۇنەيدى.

　　تۇقىمدىق زات قاينارى اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ جاڭا سورتىن تاڭداپ جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدى زاتتىق نەگىزى. قوردى انىق ءبىلۋ ءۇشىن، 1958 - جىلدان باستاپ ۋ ميڭجۋ نان مەن سۋىن الىپ، قۇمدى بوران، شىلىڭگىر ىستىققا قاراماي، تۇتاس ايماقتاعى 300دەن استام ءوندىرىس اترەتىن ارالاپ، تۇرپان قاۋىن - قاربىزىنا ارحيۆ تۇرعىزدى.

　　1962 - جىلدىڭ سوڭىندا ۋ ميڭجۋ قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە تۇرپاننىڭ جەرگىلىكتى ورنىنداعى بارلىق قاۋىن سورتىن تۇگەلدەي جيناپ، وسىلاردىڭ اراسىنان جۇيەلى تۇردە حۇڭشينسۇي، شياڭليحۋاڭ، شياۋچيڭپي سياقتى سورتتاردى تاڭداپ جەتىلدىردى، مۇنىڭ ىشىندە حۇڭشينسۇيدىڭ ساپاسى وتە جاقسى بولىپ، شياڭگاڭ بازارىنا ءۇرتىس 30 جىل ساتىلدى.

　　”ءبىر ساپالى سورتتى تاڭداپ جەتىلدىرۋگە 8 دە 10 جىل ۋاقىت كەتەدى، الايدا ادام عۇمىرى شەكتى. 1973 - جىلى ۋ ۇستاز تاڭداپ جەتىلدىرۋ قارقىنىن جەدەلدەتۋدى ورتاعا قويىپ، حاينانعا بارىپ ’وڭتۇستىكتە ءوسىرۋ، سولتۇستىكتە جەتىلدىرۋ‘ بازاسىن اشتى“. ي حۇڭپيڭ بىلاي دەدى: ول جىل قۇسى سياقتى، كۇز بەن قىستا حايناندا بولىپ، كوكتەم مەن جازدا شينجياڭعا قايتىپ، جىل سايىن سورت جەتىلدىردى، زەرتتەدى. 1995 - جىلى ۋ ميڭجۋ جەتەكشىلىك ەتكەن ۇجىمنىڭ تاڭداپ جەتىلدىرگەن قاۋىن - قاربىزى ءبىر جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا دا ءوسۋدى جۇزەگە اسىردى. وسى مەزگىلدە ول تاڭداپ جەتىلدىرگەن ”8424 (زاۋجيا)“ جىجياڭ وڭىرىندە ەرتە پىساتىن ساپالى قاربىزدىڭ نەگىزىنەن ەگىلەتىن سورتىنا اينالدى ءارى بىرتىندەپ سولتۇستىكتەگى ولكەلەرگە قاراي كەڭەيدى.

　　اۆتونوميالى رايوننىڭ ۋ ميڭجۋدى جۇڭگو ينجەنەريا اكادەمياسىنىڭ اكادەميك كانديداتىنا جولداعان ماتەريالىنا بىلاي دەپ جازىلدى: شينجياڭنىڭ، اۋەلى، بۇكىل مەملەكەتتىڭ قاۋىن - قاربىزى ىستەرى ءۇشىن كورنەكتى ۇلەس قوستى، ”باتىس بولىك قاۋىن پاتشاسى“ دەگەن اتاققا يە؛ شينجياڭ قاۋىنىنىڭ جەرگىلىكتى سورتىن جيناپ، ءبىر توپ تۇقىمى قۇرۋعا اينالعان بايلىقتى قۇتقاردى. ول جەتىلدىرگەن قاۋىننىڭ ەرتە، ورتا، جاي پىساتىن جەلىلەس سورتىن ەگۋ كولەمى كەزىندە شينجياڭنىڭ تاۋار قاۋىنىن وندىرەتىن جەردىڭ ％80ىن قامتىپ، تۇرپان، ءپىشان اۋدانى سياقتى جەرلەردە ءبىر توپ قاۋىن ەگىپ بايىعان قىستاقتار جارىققا شىقتى.

　　2017 - جىلى 87 جاسقا كەلگەن كەزدە بارىپ ۋ ميڭجۋ قىزمەتىمەن قيماي - قيماي قوشتاستى.

　　بۇكىل عۇمىرىن وكىنىشسىز ۇلەس قوسۋعا ارنادى

　　ۋ ميڭجۋ ءوز عۇمىرىن ”بالداي ءتاتتى ىستەرگە“ ارناپ، سورت جەتىلدىرۋ ءۇشىن ول تۇرپان ايماعى اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى مىندەتىنەن باس تارتتى. 62 جىلدان بەرى ول كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسىنە عانا ءتان تاباندىلىقپەن، اقىل - پاراساتپەن جانە قان - تەرىمەن ءوزىنىڭ ارمانىن جانە سەنىمىن جۇزەگە اسىردى.

　　ۋ ميڭجۋدىڭ ۇلى ياڭ شيا بىلاي دەدى: ”شەشەم كەزىندە ادامنىڭ تالپىنىسى تەك مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ مۇددەسىمەن ءبىر جەردەن شىققاندا عانا، كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا جانە قوزعاۋشى كۇشكە يە بولادى دەيتىن“.

　　كۇيەۋى ياڭ چييوۋ ۋ ميڭجۋدىڭ داشۋەدەگى ساباقتاسى، ۋ ميڭجۋ شينجياڭعا كەلىپ قىزمەت ىستەۋگە بەكىپ، جۇرۋگە 2 كۇن قالعاندا بارىپ ياڭ چييوۋعا ايتادى. ياڭ چييوۋ كۇلىپ تۇرىپ ونى جىگەرلەندىرىپ: ”سەن الدىمەن بارا بەر، مەن مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ سەنى ىزدەپ بارامىن“، - دەيدى.

　　1958 - جىلى كوكتەم مەرەكەسىندە ياڭ چييوۋ دا ءپىشان اۋدانىنا قىزمەت ىستەۋگە كەلدى. سول كەزدە اسپيرانت بىتىرگەن ونىڭ بۇكىل شينجياڭداعى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكا پۋنكتىندە ماعلۇماتى ەڭ جوعارى بولاتىن. اعىلشىن ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، شەتەلدىڭ عىلمي جۋرنالدارىنان ايەلىنىڭ جۇمىسىنا پايدالى ماقالالار كورسە اۋدارىپ بەرەتىن. ايەلىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى قيىندىقتارعا جولىققان كەزدە، ءبىلىمدى دە ونەرلى ول ءارقاشان ايەلىنە اقىل ايتىپ، امال تاباتىن. كەيدە ۋ ميڭجۋ قاتتى قاربالاس بولىپ كەتسە، كۇيەۋىنە تەلەفون بەرىپ، قاۋىن اتىزىنا بارىپ توزاڭداندىرۋعا كومەكتەسۋگە جۇمسايتىن، قۇبا شولدە 30 دا 40 كيلومەتر جول جۇرۋگە تۋرا كەلسە دە ياڭ چييوۋ ۇنەمى بارۋعا رازى ەدى.

　　كۇيەۋىنىڭ قولداپ - قۋاتتاۋىنىڭ ارقاسىندا ۋ ميڭجۋ ىستەگەن ىستەرىندە سۇبەلى ناتيجە جاراتتى. وكىنەرلىگى، ياڭ چييوۋ اسقازان راگىنان 57 جاسىندا ۋ ميڭجۋمەن ەرتە قوشتاستى.

　　كۇيەۋى كوز جۇماردىڭ الدىندا ۋ ميڭجۋ كوكەيىنە كوپتەن بەرى ساقتاپ كەلگەن ءسوزىن ايتادى: ”لاۋياڭ، سەن مەن ءۇشىن شينجياڭعا كەلىپ، ءوز ارتىقشىلىعىڭدى ساۋلەلەندىرە المادىڭ، وكىنبەيسىڭ بە؟“. ياڭ چييوۋ سابىرلى تۇردە جىميىپ: ”بۇل ءبىزدىڭ ورتاق جۇمىسىمىز، مەن ەشقاشان وكىنگەن ەمەسپىن“، - دەيدى.

　　ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە، ياڭ چييوۋ قايراتىن جيىپ 3 ساۋساعىن كورسەتىپ، جىميىپ تۇرىپ ۋ ميڭجۋدىڭ ”ارت - ارتىنان 3 جۇلدەگە“ يە بولعانىن قۇتتىقتادى − سول كۇنى ۋ ميڭجۋ جەتىلدىرگەن حۋاڭحوۋ، فۋرۇڭ، يۇيجين سىندى 3 جاڭا قاۋىن سورتى تۇقىم سورتىن باعالاپ بەكىتۋدەن وتكەن ەدى.

　　كۇيەۋى قايتىس بولىپ 5 كۇننەن كەيىن ۋ ميڭجۋ شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسىنا قايتۋعا بەكيدى. قىزى ياڭ جۇن شەشەسىنىڭ بىرنەشە كۇن ايالداۋىن سۇرايدى، ۋ ميڭجۋ بىلاي دەيدى: ”مەن سەنىڭ اكەڭنەن ۇلەس قوسۋدىڭ نە ەكەندىگىن ۇيرەندىم، مەنىڭ ىستەرىمدە ونىڭ ارمانى قالدى، مەن دەرەۋ قايتىپ قىزمەت ىستەگەندە عانا ونىڭ ءۇمىتىن اقتاعان بولامىن“.

　　انا رەتىندە، ۋ ميڭجۋ بالالارىنا كوپ قارىزدار ەكەندىگىن بىلەدى، ۇلكەن ۇلى ياڭ شيا تۋعانىنا 3 اي عانا بولعاندا اتا مەكەنىنە اپارادى، قىزى ياڭ جۇن تۋىلعاننان كەيىن وعان قارايلاسا المادى. بالالارى كىشكەنتاي كەزىندە، ناعاشى اعاسىن، ناعاشى جەڭگەسىن اكە - شەشە دەيتىن.

　　ونىڭ اۋەلگى ماقساتى وزگەرمەدى، وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنداعى ءوزىن حالىققا ارناۋداي شينجياڭعا بارىپ قىزمەت ىستەۋ سەنىمىنەن جازبادى.

　　ونىڭ ءورىسى وتە شەكتى، تەك قاۋىن - قاربىز سورتىمەن عانا بولاتىن، ونىڭ بار ماقساتى اۋىلداستاردىڭ ءوندىرىس ءونىمىن ارتتىرۋ، كىرىسىن ارتتىرۋ بولدى.

　　ونىڭ تالابى وتە جوعارى، جاستاردىڭ ءار جاقتاردان اعا بۋىن مامانداردان اسىپ ءتۇسىپ، وتاننىڭ قۇرىلىسىنا ەڭبەك ەتىپ، ۇلەس قوسۋىن ءۇمىت ەتەتىن.

　　ياڭ شيا بىلاي دەدى: ”مىنە بۇل مەنىڭ انام، ول سول داۋىردەگى ەش وكىنىشسىز وتانعا ءومىرىن ارناپ، شينجياڭعا كەلىپ قىزمەت ىستەگەن جاستاردىڭ ىقشام كورىنىسى“.