شيان شيڭحاي:
حالىق كومپوزيتورى
شيان شيڭحايدىڭ سۋرەتى. □ شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى دىڭ رۇيشۋان
تاياۋدا وتكەن ”حالىقارالىق مۇراجاي كۇنىندە“ جەر - جەردەگى مۇراجايلار ىركەس - تىركەس مول كورمە جانە قيمىلدار العا قويىپ، تاريح پەن مادەنيەتتىڭ دانەكەرى بولعان وسىناۋ الاڭ - سارايلاردىڭ تاعى ءبىر مارتە جۇرت، ءسوزسىز، باراتىن جەرلەرگە اينالۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. گۋاڭجوۋ قالاسىنىڭ پانيۇي مۇراجايىنداعى شيان شيڭحايدىڭ ءومىرى تۋرالى كورمە زال دا جۋىقتا اناعۇرلىم كوپ كورەرمەندى قارسى الدى. جۇرت حالىق كومپوزيتورى شيان شيڭحايدىڭ كۇرەسپەن وتكەن ءومىرىن قۇرمەتپەن كورۋگە كەلىپ، توڭكەرىس رۋحىن سەزىندى.
شيان شيڭحاي جۇڭگونىڭ تاياۋ، وسى زامانعى ۇلى مۋزيكانتى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇشەسى. اتا مەكەنى گۋاڭدۇڭنىڭ پانيۇيى، اۋمىنداعى ءبىر جارلى كەمە جۇمىسشىسى وتباسىندا ءومىر ەسىگىن اشقان. 7 جاسىندا شيان شيڭحاي شەشەسىمەن بىرگە مالاياعا قونىس اۋدارىپ كۇن كورەدى، سينگاپۋردا وقىپ جۇرگەن كەزىندە مەكتەپتىڭ تۇتىكتى - ىشەكتى اسپاپتار ءانسامبىلىنىڭ قيمىلىنا قاتىسادى. 1918 - جىلى ول ەلگە ورالىپ ليڭنان داشۋەسىنە قاراستى ورتا مەكتەپكە كىرىپ سكريپكا ۇيرەنەدى، 1926 - جىلدان كەيىن بەيجيڭ داشۋەسىنىڭ مۋزيكا وقىتۋ كۋرسىنا، مەملەكەتتىك ونەر ارنايى مەكتەبىنىڭ مۋزيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1928 - جىلى شيان شيڭحاي شاڭحاي مەملەكەتتىك مۋزيكا ارنايى مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇسىپ سكريپكا جانە پيانينو ۇيرەنەدى، سونداي - اق ايگىلى مۋزيكالىق شاعىن شولۋ «جالپىلىق مۋزيكانى» جاريالايدى.
1929 - جىلى شيان شيڭحاي جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ وقۋعا پاريجگە اتتانىپ، ايگىلى سكريپكاشى پاني وبەدوفيل مەن ايگىلى كومپوزيتور پاۋل دۋكاستى ۇستاز تۇتادى. 1931 - جىلى ول ەمتيحان بەرىپ پاريج مۋزيكا شۋەيۋانىنا وقۋعا ءتۇسىپ، شياۋلا كاڭتولۋمۋ مۋزيكا شىعارماشىلىعى كلاسىندا وقيدى. فرانسيادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ول «جەل»، «جاھانگەز اۋەنى»، «d مينور سكريپكا سوناتاسى» سياقتى 10 نەشە العاشقى تۋىندىسىن شىعارادى.
1935 - جىلى ەلگە ورالعان سوڭ شيان شيڭحاي جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ وتاندى جويىلۋدان قۇتقارۋ قوزعالىسىنا بەلسەنە ات سالىسىپ، كوپتەگەن جاۋىنگەرلىك سيپاتتاعى بۇقارالىق اندەر جازادى، سونداي - اق «ۇلى ماقساتقا ۇمتىلۋ»، «جاستار مارشى» سياقتى العاباسار فيلمدەرگە، «ارىلۋ»، «ناجاعايلى جاڭبىر» سياقتى پيەسالارعا مۋزيكا جازادى. ول تاعى شاڭحايدى جويىلۋدان قۇتقارۋ تەاتر قويۋشىلار 2 - اترەتىنە قاتىناسادى. 1935 - جىلدان 1938 - جىلعا دەيىن «وتاندى قۇتقارۋ جاۋىنگەر ءانى»، «تەك قارسى تۇرماۋدان قورقامىن»، «پارتيزانداردىڭ جاۋىنگەر ءانى»، «جولدى ءبىز اشامىز»، «ۇشى - قيىرسىز سيبيريا»، «وتاننىڭ بالالارى»، «جاۋدىڭ ارتقى شەبىنە بارۋ»، «تايحاڭشان تاۋىندا» سياقتى ءتۇرلى تيپتەگى اندىك مۋزيكا تۋىندىلارىن شىعارادى. 1938 - جىلى شيان شيڭحاي يان - انعا بارىپ لۋشۇن كوركەمونەر شۋەيۋانى مۋزيكا فاكۋلتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولادى، سونداي - اق «قىزدار داشۋەسىندە» قوسىمشا ساباق بەرەدى، وقىتۋدان سىرت ۋاقىتتاردا ول وشپەس ەڭبەك «حۋاڭحى ۇلكەن حورى» جانە «ءوندىرىس ۇلكەن حورى» سياقتى تۋىندىلار جاراتادى.
1940 - جىلى 5 - ايدا شيان شيڭحاي پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن، كولەمدى دەرەكتى فيلم «يان - ان جانە 8 - ارمياعا» مۋزيكالىق سۇيەمەل جاساۋعا سوۆەت وداعىنا بارادى، كەيىن سوعىس، قاتىناستىڭ بوگەلۋى سەبەبىنەن قايتا الماي كىدىرىپ قالادى. وسى ارالىقتا ول «ۇلتتىڭ ازاتتىعى»، «قاسيەتتى سوعىس» سيمفونيالارى، «قىپ - قىزىل داريا» تۇتىكتى - ىشەكتى اسپاپتار سيۋيتاسى، «جۇڭگو راسپودياسى» ۇتىكتى - ىشەكتى اسپاپتار مۋزيكاسى جانە «گو جى - ىر −ءبيداي» سكريپكا كۇيى سياقتىلاردى جازادى، قازىر جيناقتالعان تۋىندىسى 300گە تارتادى؛ بۇدان تىس، ول تاعى «نيە ىر −جۇڭگونىڭ جاڭا وركەندەگەن مۋزيكاسىن جاراتۋشى»، «جۇڭگو مۋزيكاسىنىڭ ۇلتتىق فورماسى تۋرالى» سياقتى قىرۋار مۋزيكالىق عىلمي ماقالالار جازعان، ونىڭ 35ى جاريالانعان.
ۇزاق ۋاقىت شارشاپ - شالدىعۋ مەن قورەكتىك جەتىسپەۋ سالدارىنان وكپە ناۋقاسى اسقىنىپ، 1945 - جىلى شيان شيڭحاي ماسكەۋدە اۋرۋ سەبەبىنەن قايتىس بولادى.
2009 - جىلى شيان شيڭحاي ”جاڭا جۇڭگونىڭ قۇرىلۋىنا كورنەكتى ۇلەس قوسقان 100 قاھارمان ۇلگىلى تۇلعا“ بولىپ سايلانادى.
حۋاڭحى وزەنىنىڭ گۇرىلى قاھارمان قۇرباندى ەسكە الىپ، شيان شيڭحاي رۋحى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسۋدا. قازىر گۋاڭجوۋدا گۋاڭجوۋ قالاسى مەن قالا تۇرعىندارى ءتۇرلى تاسىلدەرمەن وسىناۋ ۇلى حالىق كومپوزيتورىن ەسكە الىپ، شيان شيڭحاي رۋحىن جالعاستىرۋدا.
جۋجياڭ وزەنى قورشاپ جاتقان ىرشا ارالىنداعى شيان شيڭحاي اتىمەن اتالعان شيڭحاي مۋزيكا زالىندا مامىرلاعان مۋزيكا اۋەنى سان مارتە كوتەرىلىپ، بۇل جەردى قالانىڭ ادەبيەت - كوركەمونەر نىشانىنا اينالدىردى؛ 1985 - جىلى گۋاڭجوۋ مۋزيكا شۋەيۋانىنىڭ اتى شيڭحاي مۋزيكا شۋەيۋانى بولىپ وزگەرىپ، ”شيڭحاي رۋحىن“ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاعان كوركەمونەردىڭ ارنايى دارىندىلارىن باۋلىدى؛ 2005 - جىلى 6 - ايدىڭ 13 - كۇنى شيان شيڭحايدىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ 100 جىلدىعى كەزىندە پانيۇي مۇراجايى ارناۋلى كورمە زالىن اشىپ، شيان شيڭحايدىڭ توڭكەرىستىك رۋحى مەن تەڭدەسسىز مۋزيكالىق شىعارمالارىن اسقاقتاتتى...
”شيان شيڭحاي وزىندەگىنىڭ ءبارىن وتان مەن ۇلتقا ارنادى، ونىڭ وتباسى، وتان سۇيىسپەنشىلىگى جان تەبىرەنتەدى“. پانيۇي مۇراجايىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى شياۋ حۋا بىلاي دەدى: مۇراجاي ارناۋلى كورمە زالىن اشۋ، ”جاڭا داۋىردەگى قىزىل مادەنيەت ساباقحاناسىن“ وتكىزۋ، حيكايالاردان سىر شەرتىپ ارالاپ ويىن قويۋ سياقتى كوپ ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى اناعۇرلىم كوپ ادامنىڭ شيان شيڭحايدىڭ ءومىرى مەن ىزگى ىستەرىن بىلۋىنە مۇمكىندىك جاساۋدى، ”قايىسپاس قايسار بولۋ، اسقاق مۇرات ورناتۋ، شىندىققا جۇگىنىپ، ناقتى ءىس تىندىرۋ، وتانشىل بولىپ ۇلەس قوسۋ“ سىندى ”شيڭحاي رۋحىنىڭ“ ۇشقىنىن جالعاۋعا مۇمكىندىك جاساۋدى ءۇمىت ەتىپ وتىر.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 23 - كۇنى گۋاڭجوۋدان بەرگەن حابارى)
