چي تيانمين:
ماڭگى تيانشان ازاماتى بولامىن
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۋاڭ چۇنحۋا
چي تيانمين قۇمىلدىڭ وقۋ - اعارتۋى ءۇشىن بارلىق زەيىن - زەردەسىن ارنادى. وقىتۋشىلار كۇشى كەمشىل بولعاندىقتان، ول ءوزى بالالارعا ساباق ءوتتى. سۋرەتتى چياۋ ي سىزعان
”ول شينجياڭدى قىزۋ سۇيەدى، اتىن نەگە چي تيانمين دەپ وزگەرتتى دەيسىز، ماڭگى تيانشاننىڭ ازاماتى بولۋ ءۇشىن“، - دەدى چي تيانميننىڭ جالعىز ۇلى چي لۋلياڭ اكەسىن ەسكە الا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن. چي تيانمين 30 جاسىندا ءومىرىن شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا اياقتاتىپ، ماڭگى تيانشان ازاماتى بولدى. سول جىلى 2 جاسقا تولماعان چي لۋلياڭ شەشەسىمەن سوناۋ الىستاعى چۇڭچيڭنەن اكەسىمەن باس قوسۋعا كەلگەن، الايدا شينجياڭعا كەلگەن 9 - كۇنى اكەسىنەن ماڭگىلىككە ايرىلادى.
چي تيانميننىڭ اۋەلگى ەسىمى چي يانپەي، چيڭحۋا داشۋەسى جەر ءىلىمى فاكۋلتەتىن 1 - كەزەكتە بىتىرگەن وقۋشى، مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن دالا ارحەولوگياسىنا بەرىلىپ، ايتۋلى ين استاناسىنىڭ قيراعان ورنىن قازۋعا قاتىناسقان. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس بۇرق ەتە تۇسكەننەن كەيىن، ول ”مەملەكەتكە حاۋىپ تونگەن شاقتا ’ارحەولوگيامەن‘ اينالىسا بەرۋگە ءداتىم شىدامادى“ دەپ سەزىنەدى. 1937 - جىلى قىستا ول اكە - شەشەسىمەن، بالا - شاعاسىمەن قوشتاسىپ، يان - انعا اتتانادى. شانبەي جالپىلىق مەكتەبىندە ول ۇيرەنۋگە قۇنىعىپ، سول جىلى جىل سوڭىندا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولادى.
1938 - جىلدىڭ باسىندا شىڭ شىسايدىڭ شاقىرۋىمەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى شانبەي جالپىلىق مەكتەبىنەن بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ اراسىنان ءبىر توپ كوممۋنيستەردى شينجياڭدا قىزمەت ىستەۋگە تاڭداپ جىبەرەدى. 4 - ايدا چي تيانمين قاتارلى 40 نەشە ادام يان - اننان اۆتوكولىككە وتىرىپ ديحۋاعا (بۇگىنگى ءۇرىمجى) جەتەدى.
چي تيانمين شينجياڭ شۋەيۋانىنا ءبولىنىپ، شۋەيۋاننىڭ حاتشىسى، قوسىمشا وقۋ - اعارتۋ فاكۋلتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مىندەتىن وتەپ، لين جيلۋدىڭ ەلپەك كومەكشىسى بولادى. ولار يان - ان جۇڭگو حالقىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋداعى اسكەري - ساياسي داشۋەسىن ۇلگى ەتىپ، ءبىر قىدىرۋ ءونىمدى رەتتەۋ شارالارىن قولدانىپ، شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ وقۋ سالتىن، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ رايىن كۇن سايىن قويۋلاتىپ، وقىتۋشى - وقۋشىلاردىڭ رۋحاني كۇيىن جەدەل وزگەرتەدى، مەكتەپتىڭ بەت - بەينەسى شىت جاڭا كۇيگە ەنىپ، سول كەزدە ”جۇڭگو حالقىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋداعى 2 - اسكەري - ساياسي داشۋەسى“ اتالادى.
چي تيانمين لين جيلۋعا كومەكتەسىپ، مەكتەپتىڭ اكىمشىلىك قىزمەتىن ىستەگەننەن سىرت، اۋىر وقىتۋ مىندەتىن دە ۇستىنە الادى. ول وتكەن بىرنەشە ساباقتىڭ تۇگەلدەي وقۋلىعى جوق بولعاندىقتان، وقۋلىقتى ءوزى قۇراستىرادى. ءاربىر ساباقتى جاقسى ءوتۋ ءۇشىن ول ۇنەمى تاڭ اتقانشا ۇستەلدە وتىرىپ ساباق دايىندايدى. ونىڭ ساباعىنىڭ مازمۇنى جاڭا، ءتۇسىندىرۋى جاندى بولعاندىقتان، وقۋشىلار سۇيىنە تىڭداپ، ءبىلىمى تەلەگەي چي مۇعالىمدى ەرەكشە جاقسى كورەدى.
شىڭ شىساي چي تيانميننىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن 1939 - جىلى 1 - ايدا جەرگىلىكتى قىزمەتتى كۇشەيتۋ دەگەن اتپەن چي تيانميندى ادامى شاعىن قۇمىلعا وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى ەتىپ جىبەرەدى.
ول كەزدە قۇمىلدا ”وقۋ - اعارتۋدان اۋىز اشۋعا كەلمەيتىن“، بىردە - ءبىر ورتا مەكتەبى جوق، تەك 4 باستاۋىش مەكتەبى عانا بار ەدى، ساۋاتسىزدار بۇكىل ايماق جان سانىنىڭ ％90تەن استامىن يەلەگەن. چي تيانمين بارعاننان كەيىن، وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسىن بەلسەنە قۇرىپ، ءار ۇلت جۇرتشىلىعىنىڭ مەكتەپ قۇرۋ بەلسەندىلىگىن جۇمىلدىرۋعا امال قاراستىرىپ، ”حالىق اشىپ، ۇكىمەت كومەكتەسۋدى“ اتقارىپ، مادەنيەت جەبەۋ قوعامى ارقىلى مەكتەپ قۇرۋ قاراجاتىن قارىزعا الىپ، كاسىپتەستەر ۇجىمىنىڭ ۇيلەرىن نەمەسە بۇتحانالاردى ساباقحانا ەتىپ، وقىتۋشىلار مەن وقۋ ماتەريالدارىن وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسى شەشۋگە جاۋاپتى بولادى. ونىڭ جىگەرلەندىرۋىندە، اقىلداسۋىندا جانە كومەكتەسۋىندە، جەرگىلىكتى ورىنداعى حانزۋ، حۇيزۋ، ۇيعۇر، قازاق ۇلتتارىنىڭ مادەنيەتتى جەبەۋ قوعامى تۇگەلدەي قوعام اشقان باستاۋىش مەكتەبىن قۇرادى. وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسى كوپ جاقتىڭ قۇلشىنىس جاساۋى ارقىلى ەگىن، مال شارۋاشىلىعى رايونىندا تاعى 27 ۇكىمەتتىك باستاۋىش مەكتەپ قۇرادى. ءبىر جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا قۇمىل ايماعىنداعى وقۋ جاسىنداعى بالالاردىڭ وقۋعا ءتۇسۋ سالىستىرماسى ％60كە جەتەدى. ول تاعى قۇمىلدا تۇڭعىش رەت شىفان مەكتەبىن قۇرىپ، ءبىر توپ وقىتۋشى كۇشىن تاربيەلەيدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدە قۇمىلدا وقۋ - اعارتۋ جۇرگىزگەندە وسى وقىتۋشىلار تۇگەلدەي تىرەكتىلەرگە اينالادى.
چي تيانمين وسى ءۇشىن جاي ادامنىڭ ويى جەتپەيتىن جاپا - ماشاقاتتى ەڭبەك ەتەدى، ول ۇنەمى كۇن - ءتۇن دەمەي ۇستەمە جۇمىس ىستەيدى. وقىتۋشى تاپشى بولسا ءوزى مۇعالىم تاربيەلەيدى، بالالارعا دا ءوزى ساباق وتەدى. قۇمىلدىڭ وقۋ - اعارتۋى ءۇشىن ول بارلىق زەيىن - زەردەسىن ارنايدى.
1939 - جىلى قىستا ماۋ زىميننىڭ شينجياڭدا اقشا قۇرىلىمى رەفورماسىن اتقارۋىنا بەلسەنە سايكەسۋ ءۇشىن، جينالعان كونە اقشالاردى ورتەۋگە ۇيىمداستىرعان كەزدە، چي تيانمين قارا تەرگە مالشىنادى، سوڭىنان سۋىق ۇستاپ تۇماۋراتادى، ونىڭ ۇستىنە ابدەن زورىعىپ كەتكەندىكتەن، سۇزەك ءتيىپ، دەر كەزىندە ەمدەلە الماعاندىقتان، 12 - ايدىڭ 22 - كۇنى، باقىتقا قارسى، ناۋقاستان قازا بولادى.
قۇمىلداعى ءار ۇلت جۇرتشىلىعىنان 1000عا جۋىق ادام قاتارعا تۇرىپ ونى جەرلەيدى. ونىڭ ەسكەرتكىشىنە:”تيانشانعا ماڭگى وپالى، تۋراشىلدىق ماڭگى ءومىر سۇرەدى“ دەگەن سوزدەر ۇلكەن ارىپپەن ويلىپ جازىلىپ، سول ارقىلى قۇمىلدىڭ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىنە وشپەس ەڭبەك سىڭىرگەن ءبىرىنشى كەزەك وقۋ - اعارتۋ مەكەمەسى باستىعىن ەسكە الادى.
1946 - جىلى 8 - ايدىڭ 6 - كۇنى يان - انداعى ورتالىق پارتيا مەكتەبىندە وتكىزىلگەن شينجياڭداعى قازا بولعان قۇرباندارعا ازا ءبىلدىرۋ جينالىسىندا چي تيانمين مەن چىن تانچيۋ، ماۋ زىمين، لين جيلۋ قاتارلىلارعا ”شينجياڭنىڭ 9 قۇربانى“ دەگەن ات تولىقتاپ بەرىلەدى. بۇگىنگى كۇنى ونىڭ قۇلپىتاسى ءۇرىمجى قالاسىنداعى قۇرباندار قابىرستانىندا ءۇن - ءتۇنسىز تاپجىلماي تۇرىپ، ءوزى قىزۋ سۇيگەن وسىناۋ القاپتى قورعاۋدا.
(اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم پارتيا تاريحىن جانە حۇجات زەرتتەۋ ورنى، اۆتونوميالى رايوندىق قوعامدىق عىلىمدار بىرلەستىگى بىرلەسىپ دايىنداعان)
